विश्‍व कल्पनेतलं पण प्रवास अद्भुतरम्य!
- ब्रिजकुमार परिहार
हिरण्यदुर्ग... हजारो वर्षांपूर्वीच दंतकथा बनलेला एक दुर्ग, किंबहुना समृद्ध असं साम्राज्यच ! सातपुड्याच्या अतिदुर्गम पर्वत रांगांच्या खाली भूगर्भात, पाताळात गाडलं गेलेलं हे विश्‍व, संजय सोनवणी यांनी या कादंबरीत चितारलं आहे. पाताळात खोल कुठेतरी... जिथं भूगर्भाचा अंतिम बिंदूही संपतो, त्याच्याही किंचित पलीकडं, पाताळगंगेच्या कडेकडेनं जाणारा हा प्रवास निश्‍चितच थक्क करणारा आहे. इतिहास आणि पुराण कथांमध्ये कधीतरी ऐकून, वाचून माहीत असलेली अनेक पात्रं आपल्याला या प्रवासात भेटतात. त्यात प्रामुख्यानं सिंहभद्र, पुलामा, धर्मपाल, महाधम्मरक्‍ख, वज्रसेन, महाकेतू, नागवंशियांचा आद्य पुरुष मलंगा, शक्तीश्री सातवाहन, त्यांची कन्या देवसेना आणि पुत्र हाल आदींचा समावेश आहेच; जोडीला कन्या राशी ग्रहावरून अपघाताने पृथ्वीतलावर आलेले आणि पिढ्यान्‌पिढ्या येथेच स्थायिक झालेले बुटके आदिवासी मरुगणही आपल्याला भेटतात.
मुळातच सातपुड्याच्या पर्वत रांगांचा प्रदेश हा अतिदुर्गम आणि अभेद्य अशा भयावह पाषाण कातळांनी वेढलेला आहे. हजारो वर्षांपूर्वीचे त्याचे मूळ स्वरूप आजच्यापेक्षा कितीतरी विशाल आणि भव्य असणार हेही निश्‍चितच. दुरूनच पाहताक्षणी हृदयात धडकी भरावी असे हे विस्तीर्ण अन्‌ कल्पनातीत डोंगर, त्यांच्या कडा-सुळक्‍यांवरून कधी वर आसमंताकडे, तर कधी खोल भूगर्भात पाताळाच्या दिशेने जातानाचा प्रवास अनेकवेळा हृदयाचा ठोका चुकवतो, असा हा अतर्क्‍य, अकल्पित, गूढ आणि तितकाच रंजक, रोमहर्षक आणि उत्कंठावर्धक प्रवास आहे.
सातवाहनांच्या वंशातील शक्तीश्री महाराज, त्यांचा पुत्र हाल आणि त्यांच्या पूर्वापार पिढ्यांचा हा कालावधी आहे. त्यात महाकेतूच्या महत्त्वाकांक्षी लालसेतून घडलेला संहार, सिंहभद्र- पुलोमा यांच्यात दोनशे वर्षांच्या अंतराने झालेले दोन युद्ध, दोघांतील तुल्यबळ संघर्ष क्षणाक्षणाला उत्कंठा वाढविणारा ठरतो. अकल्पनीय अशा घटनांच्या या श्रृंखलेत महाकेतूच्या महत्त्वाकांक्षी लालसेतून घडलेला संहार आणि सिंहभद्र- पुलोमा यांच्यात दोनशे वर्षांच्या अंतरानं झालेली दोन युद्धे जितकी उत्कंठा वर्धक आहेत, त्यापेक्षा जास्त रोमांचक ठरतो तो या दोघांतील तुल्यबळ संघर्ष. दैवी शक्ती विरुद्ध अघोरी शक्तींमधील हा संघर्ष वाचकाला पाताळगंगेच्या मार्गाने थेट सांब सदाशिवाच्या चरणापर्यंत घेऊन जातो.
दोन वेगवेगळ्या राज्यांतील दूत राजकार्याच्या निमित्ताने जलग्रामी जाण्यासाठी महाराष्ट्राच्या भूमीवर पाऊल ठेवतात. एकमेकांना पाहताही येणार नाही, अशा घनघोर अंधारात त्यांची अकस्मात भेट होते आणि ते सहप्रवासी बनतात. येथून सुरू होणारे हे कथानक अत्यंत अद्‌भुत वळणे घेत, क्षणाक्षणाला अतर्क्‍य अशा घटनांच्या माध्यमातून पुढे सरकत जाते. वाटेत त्यांना अनेक अनपेक्षित अनुभव येतात. आता आपण जिवंत परत जाऊच शकणार नाही, अशा भयंकर चकव्यात अडकल्याची जाणीव होत असतानाच काही आशादायक क्षणही त्यांच्या वाट्याला येतात. पण, त्याच वेगाने हे क्षण आपल्याला मागे, खूप मागे कुठेतरी घेऊन जाताहेत याची खात्री पटत जाते. या अद्भुतरम्य प्रवासातून श्री. सोनवणी यांनी, जितके भयंकर तितकेच गूढ असे कथानक विणले आहे, जे वाचकांना अखेरपर्यंत गुंतवून ठेवते. एका छोट्याशा, खटकणाऱ्या बाबीकडे मात्र लेखकाचं दुर्लक्ष झालं आहे, ते म्हणजे सिंहभद्र ज्या राजकार्यासाठी जलग्रामी निघाला होता, ते कार्य कादंबरीत कुठेच आलेले नाही. किंबहुना हे कार्य म्हणजेच दैवी योजना असावी, असा उल्लेखही कोठे सापडत नाही. कदाचित, एवढ्या मोठ्या कार्यापुढे ‘ते’ राजकार्य किरकोळही ठरलं असतं; पण तरीही त्याचं स्पष्टीकरण करणं गरजेचं वाटतं.
पुस्तकाचे नाव : हिरण्यदुर्ग
लेखक : संजय सोनवणी
प्रकाशक : प्राजक्त प्रकाशन, पुणे (९८९०९५६६९५)
पृष्ठं : ३५२ मूल्य : ३५० रुपये.
(आज "सप्तरंग" (सकाळ) मद्धे अलेल्या माझ्या "हिरण्यदुर्ग" या अद्भुतरम्य कादंबरीवरील परिक्षण.....
विश्‍व कल्पनेतलं पण प्रवास अद्भुतरम्य!
- ब्रिजकुमार परिहार
रविवार, 18 जानेवारी 2015 - 12:00 AM IST)