अमेरिकन शेतीचे भविष्य आणि आपण!

 

२०५० पर्यंत, वाढत्या जागतिक लोकसंख्येला पोसण्यासाठी शेतीत व शेतीउत्पादनपद्धतीत काय बदल करावे लागतील यावर जगभरच्या प्रगत राष्ट्रांत नुसते विचारमंथन नाही तर प्रत्यक्ष प्रयोगही केले जात आहे. अमेरिका आज जगातील एक पुढारलेला देश मानला जातो. तेथील शेतीच्या समस्याही उग्र झालेल्या आहेत. अमेरिकन शेतकऱ्यांनी अन्न उत्पादनाची प्रभावी पातळी गाठावी यासाठी आणि आजच्या समस्या कायमच्या सोडवण्यासाठी त्यांने पावले उचलायला आधीच सुरुवात केली आहे. आधीच तेथे शेतीवर आणि त्यावलंबित क्षेत्रात काम करणाऱ्या लोकांची संख्या केवळ १०.४% एवढी आहे. त्यामुळे शेतीची कार्यक्षमता वाढवण्यासाठी व भविष्यातील अन्नाची गरज भागवण्यासाठी सन २०५० पर्यंतची उद्दिष्टे ठरवण्यात येत आहेत. नवीन तंत्रज्ञानासह बहुआयामी पद्धतीने शेती व्यवसाय  चालवण्यासाठी अभिनव मार्ग शोधले जात आहेत. अन्न आणि शेतीच्या आलेखाचा अभ्यास करणाऱ्या तज्ञांकडून अनेक भाकीते वर्तवण्यात आली असून पुढील २५ वर्षांत शेतीवरील जीवन कसे दिसेल यावर त्यांनी मते नोंदवली आहेत.

 अन्नाची मागणी वाढते आहे!

अन्नाच्या मागणीमागे दोन मोठे घटक असतात. त्यात एकूण लोकसंख्या आणि दरडोई उत्पन्न. यात अमेरिकेत वाढच होतांना दिसते. तज्ञांच्या मते २०१६ मध्ये ७.४ अब्ज असलेली जगाची लोकसंख्या २०५० मध्ये ९.१ अब्जपर्यंत पोचण्याची शक्यता आहे. संयुक्त राष्ट्रांच्या अन्न आणि कृषी संघटनेच्या अहवालानुसार, मोठ्या लोकसंख्येच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी जागतिक स्तरावर शेतकऱ्यांना २०१७ च्या पातळीच्या तुलनेत ७० टक्के अन्न उत्पादन वाढवावे लागेल. जागतिक उत्पन्न पातळीतही विकसनशील देशांमध्ये वाढ होत असून तेथील अन्नाची एकूण  मागणीही वाढत जाईल. या देशांना अधिक प्रथिनयुक्त आहार कसा पुरवता येईल हेसुद्धा आव्हान असेल. .

 आरोग्याबाबत अधिक जागरूक लोकसंख्या असलेल्या अत्यंत विकसित देशांमध्ये एक वेगळा ट्रेंड उदयास येत आहे. मक्यासारख्या स्टार्च-आधारित पिकांवर लक्ष केंद्रित केल्याने सोयाबीन आणि इतर शेंगदाण्यांसारख्या वनस्पती-आधारित पिकांकडे दुर्लक्ष होते आहे पण ते चित्र बदलावे लागेल असे असे सिन्जेंटा व्हेंचर्स येथील कॉर्पोरेट व्हेंचर कॅपिटलचे प्रमुख डेरेक नॉर्मन म्हणतात. ते किमान साधन-स्त्रोतांमध्ये अधिक पिके उत्पादन करण्यासाठी प्रयत्न करणाऱ्या इतर कंपन्यांना मदत करतात.

 शेती एकत्रीकरणाला गती

२०१२ च्या कृषी जनगणनेने शेतकऱ्यांच्या साधारण वयोमानात मोठा बदल उघड केला आहे ज्याचा भविष्यावर मोठा परिणाम होइल असे तज्ञ म्हणतात. पहिल्यांदाच ६५ वर्षांपेक्षा जास्त वयाच्या शेतकऱ्यांची संख्या ४५ वर्षांपेक्षा कमी वयाच्या तरूण शेतकऱ्यांपेक्षा जास्त आहे. हा फरक लक्षणीय आहे, ४५ वर्षांपेक्षा कमी वयाच्या प्रत्येक शेतकऱ्यांमागे २.१ वयस्कर शेतकऱ्यांचा समावेश आहे. थोडक्यात तरुण शेतकरी कमी होत आहेत. खरे तर जेव्हा वयस्कर शेतकरी व्यवसाय सोडतात तेव्हा त्यांची जागा घेण्यासाठी किमान तेवढेच तरुण सामील होत गेले पाहिजे पण तसे होत नाही. त्यामुळे अमेरिकेतील शेतीचे एकत्रीकरण लक्षणीय आणि जलद होईल, असे कृषीतद्न्य विडमार म्हणतात. आपल्याकडे कमाल जमीन धारणा काय्द्यापुले शेतीच्या एकतरीकरनास अडथळे आहेत हे तर सर्वज्ञात आहे. अमेरिकेतील स्थिती मात्र वेगळी आहे. अमेरिकेतील एकत्रीकरण प्रक्रियेमुळे शेतीची गतिशीलता मोठ्या, अधिक व्यवस्थापकीय गुंतागुंतीमध्ये बदलेल. थोड्क्यात कॉर्पोरेट शेतीचा वेग वाढेल आणि शेतीचे सध्याचे एकल शेती हे स्वरूप आमुलाग्र बदलून जाईल. मी भारतीय शेतकऱ्यासाठी  “एक गाव:एक कंपनी: एक व्यवस्थापन” हे पुस्तक लिहून भारतीय शेतकरीही कॉर्पोरेट होऊन किफायतशीर शेती कशी करू शकतील यावर विस्तृत लिहिले आहे. पण आपण मुळात स्थितीस्थापक असल्याने एकल शेती व तीही तुकड्यांची त्यामुळे ती नफ्यात न येता एकूण अन्नधान्याच्या उत्पादनातही अनेक कारणांनी मागे पडत आहे.

अमेरीकन तज्ञाच्या मतानुसार शेती एकत्रीकरणामुळे बाह्य कामगारांची अधिक आवश्यकता निर्माण होईल किंवा रोबोटिक्ससारखे उच्च-तंत्रज्ञान मदतीला येइल अशी अपेक्षा आहे. "जर तुमच्याकडे रोबोट असेल, तर ते कामगार समस्यांचे व्यवस्थापन करण्यास मदत करू शकते," असे कृषीतद्न्य विडमार म्हणतात. दुग्ध उत्पादक कामगारांना पर्याय म्हणून रोबोटिक मिल्कर्स वापरतात. आता शेती-उपकरणे उत्पादक मानवी चालकांशिवाय शेतातील काम हाताळण्यासाठी रोबोटिक ट्रॅक्टर आणि स्प्रेअरच्या प्रोटोटाइपची चाचणी घेत आहेत.

 रोबोटिक यंत्रसामग्री ए.आय.ने सुसज्ज असल्याने ज्यामुळे मानवी हस्तक्षेपाशिवाय कामे नियंत्रित करता येतात. ड्रोन तंत्रज्ञान शेतीच्या वापरात भरभराटीसाठी सज्ज आहेच. बँक ऑफ अमेरिका, मेरिल लिंच ग्लोबल रिसर्चच्या अहवालानुसार, पुढील १० वर्षांत, कृषी ड्रोन उद्योग अमेरिकेत १००,००० नोकऱ्या आणि ८२ अब्ज डॉलर्सची आर्थिक उलाढाल निर्माण करेल. २०५० पर्यंत शेतीमध्ये ड्रोनचा संभाव्य वापर प्रचंड असेल.   

२०५० पर्यंत  जनुक संपादित बियाण्यांपासून जवळपास सर्वच पिके घेतली जातील आणि त्यामुळे पिकांची विस्तृत विविधता आणि उत्पादकता वाढेल असा अंदाज आहे. भविष्यात, जनुक संपादनामुळे शेतकऱ्यांना आपापल्या गरजांनुसार विशिष्ट पिकांच्या उत्पादक जाती निवडता येतील. जनुक संपादनामुळे व्यापक उत्पादनात अडथळा आणणारे नैसर्गिक गुणधर्म काढून टाकून पिकांची अधिक विविधता निर्माण होईल. 

भविष्यात पाण्याची उपलब्धता, पर्यावरणीय परिणाम आणि मातीचे आरोग्य हे शेतकऱ्यांसमोर आव्हान उभे करतील परंतु नवीन तंत्रज्ञान त्यांना या समस्यांना अधिक कार्यक्षमतेने तोंड देण्यास मदत करेल असेही कृषीतज्ञांचे मत आहे. उदाहरणार्थ, सिंजेंटासोबत सहयोग करणाऱ्या इस्रायली कंपनी फायटेकने एक देखरेख प्रणाली विकसित केली आहे ज्यामध्ये सतत वनस्पती-वाढ सेन्सर्स, माती-ओलावा सेन्सर्स आणि एक सूक्ष्म हवामान परीक्षण युनिट आहे. त्यामुळे व्यक्तिगत रोपांचीही स्वतंत्र देखभाल करणे व तत्काळ इलाज करणे सोपे जाईल.

थोडक्यात भविष्यातील विविध आव्हानांचा आत्ताच विचार करून त्यावर उपाय शोधायचे कार्य सुरु आहे. आधुनिक तंत्रज्ञान शेतीच्या व पिकांच्या विशिष्ट गरजा लक्षात घेऊन अधिकाधिक अचूकपणे वापरण्यावर भर कसा दिला जाईल आणि भविष्यातील अन्न-धान्य, फळे, भाजीपाला यांची आरोग्यदायी गरज कशी पूर्ण केली जाईल यावर प्रगत देशांचाही भर आहे. मातीचे आरोग्य वाढवण्यासाठी कोणते उपाय करावे लागतील यावरही या संशोधनात भर तर आहेच पण सिंचन व्यवस्था सूक्ष्म स्तरापर्यंत नेत पाण्याचा अकारण गैरवापर कसा थांबवायचा यावरही भर आहे.

या पार्श्वभूमीवर आपण कोठे आहोत? आजच कुपोषितांची संख्या चिंताजनक पातळीवर पोचलेली आहे. शेतीचे वेगात तुकडीकरण होत आहे. भारतीय शेतीला अनुकूल नवे तंत्रज्ञान शोधण्यात आमच्या तंत्रज्ञांना वेळ नाही किंवा त्यांच्याकडेच भांडवल नाही. शेतीतही नवे भांडवल येण्याची प्रक्रिया जवळपास थंडावलेली आहे. शेती आजच परवडणारी राहिलेली नाही. शेतकर्यांच्या आत्महत्यांचा विस्फोट झाला आहे. २०५० साली आमची शेती कोठे असेल याची कल्पनाच करवत नाही असे विदारक चित्र आजच आहे.

-संजय सोनवणी