जैन लक्ष्मी देवतेचा उगम आणि विकास

भारतीय धर्मांमध्ये अनेक देवी-देवतांची नामे समान असली तरी त्या देवी-देवतांबद्दलच्या कल्पना मात्र सर्वस्वी वेगळ्या आहेत. नावे समान आहेत म्हणून त्या देवता एकच व त्या अन्य धर्मियांकडून स्विकारल्या गेल्या असेही नाही. असे असले तरी समान नावांमुळे अनेकदा धार्मिक व सांस्कृतीक गोंधळ निर्माण करत एक प्रकारचा धार्मिक वर्चस्वतावाद निर्माण केला जातो. सरस्वती देवी जशी जैनांनी   वैदिकांकडून स्विकारलेली नाही तशीच लक्ष्मीही स्विकारलेली नाही. लक्ष्मीबाबतच्या वैदिक, हिंदू, बौद्ध आणि जैनांच्या संकल्पना अत्यंत भिन्न असून आपापल्या धर्माच्या मुलभूत तत्वज्ञानाचा वरकरणी समान वाटणा-या दैवतांवर त्या धर्म तत्वज्ञानात्मक संकल्पनेचा  प्रभाव पडला असल्याचे आपल्याला दिसून येईल.

भारतीय धर्मांचा उगम वेदांमधुनच झाला या संकल्पनेचा पगडा बराच काळ भारतीय जनमानसावर होता. प्रत्येक देवतेचा उगम वेदात शोधायची एक पद्धत होती. प्ण आधुनिक काळात अनेक विद्वानांनी या समजाला तडा दिला असून उलट वैदिक धर्मियांनीच एतद्देशीय धर्मांतुन अनेक देवता स्विकारत त्यांचे वैदिकीकरण केले हे सिद्ध झाले आहे. लक्ष्मी या देवतेचे तसेच झाले आहे. वैदिक धर्मात मुळात मुर्ती बनवणे व पूजा करणे हा भाग सूत्र काळापर्यंत, म्हणजे इसवी सनपूर्व दुस-या शतकापर्यंत अस्तित्वात नव्हता. यज्ञात आहुती देऊन अमूर्त देवतांचे यजन करणे हेच वैदिक धर्माचे मुख्य कर्मकांड होते. त्यांनी मुर्तीपूजा, प्रतीक पूजा स्विकारली ती एतद्देशिय शिवप्रधान लोकधर्मातून. समण संस्कृती वेदपूर्व काळापासून मुर्तीपूजा करत नव्हती तर योगाद्वारे तप, व्रत, करणे व मोक्ष मिळवणे हेच या संस्कृतीचे मूख्य ध्येय होते.

वैदिक देवतांत लक्ष्मी ही देवता म्हणून उल्लेखली गेलेली नाही. श्री नामक देवतेचा उल्लेख मात्र अनेकदा येतो. "श्री" ही देवता वैदिक ऋचांनुसार क्षमता, कौशल्य आणि शक्तीशी निगडित होती. काही ऋचांमध्ये श्री ही सौंदर्य, तेज आणि उच्च पदाची देवता बनल्याचे आपल्याला दिसते. शेवटी श्री ही राजपद, राजासन व त्याची सत्ता याची अधिष्ठात्री देवता असा या देवतेचा वैदिक धर्मात विकास झाला. ऋग्वेदाची रचना संपली ती भारतात वैदिक धर्मीय आल्यानंतर. ही रचना संपल्यावर ऋग्वेदाला जी परिशिष्टे जोडली गेली त्यात ’श्रीसूक्त’ नामक परिशिष्ट जोडले गेले. यात श्री देवतेची कार्यकक्षा बरीच वाढवण्यात आली. श्रीसुक्ताची रचना ही महावीर-बुद्ध काळापुर्वीची, म्हणजे सरासरी सनपूर्व सातव्या शतकातील रचना मानण्यात येते. श्रीसूक्तानुसार श्री ही देवता कीर्ती अणि वैभवाची देवता बनली. श्रीचे यजन विपूल धनसंपत्ती प्राप्त करण्यासाठी, पशुधन आणि अन्न प्राप्तीसाठी  करत अलक्ष्मी, म्हणजे दारिद्र्य, वंचना व दुर्भाग्य दूर ठेवण्यासाठी करावे असेही श्रीसुक्तात म्हटले आहे. या सुक्तात अलक्ष्मी ही श्री देवतेची बहीण मानली असली तरी श्रीचे नाव लक्ष्मी असल्याचे कोठेही सूचन नाही. श्री ही रथात बसली असून त्या रथांना उत्कृष्ठ अश्व जोडलेले असून ती हत्तींच्या चित्कारांनी उत्साहित होते असे श्रीसुक्ताचे म्हणणे आहे. एका अर्थाने श्री ही देवता राजसत्तेची अधिष्ठात्री देवता असल्याचे ऋग्वैदिक मंत्रकर्त्यांचे मत होते. तिचे चार पूत्र असून कर्दम, आनंद, श्रीद्र व चिक्लित ही त्यांही नावे होत. यावरुन ही देवी सुफलनतेची देवताही मानली जाऊ लागली होती असे विद्वानांचे मत आहे.

श्री ही विष्णुपत्नी असल्याचा मात्र निर्देश नाही. विष्णुला ऋग्वेदात साडेतीन सुक्ते अर्पण केली गेली असली तरी तो ऋग्वेदात इंद्राचा सोबती व दुय्यम देवता आहे. पण त्याला पत्नी असल्याचा कोठेही उल्लेख येत नाही. ऋग्वेदातील श्री ही देवता कशी विकसित झाली हे आपण पाहिले. लक्ष्मीचा उल्लेख ’अलक्ष्मी’ म्हणुन आलेला आहे. पण श्री देवतेला लक्ष्मी म्हटले गेले नाही. याचाच दुसरा अर्थ असा की, वैदिक लोक भारतात आल्यानंतर त्यांना एतद्देशिय लक्ष्मी या देवतेचा परिचय झाला पण तिचे नाव सरळ स्विकारण्याऐवजी प्रथम विरोधार्थाने (अलक्ष्मी म्हंणत) स्विकारत आपल्याच श्री या देवतेला लक्ष्मी या लोकधर्मातून आलेल्या देवतेचे गुण चिकटवले. भारतात वेदपूर्व काळापासून लक्ष्मी ही देवता गजलक्ष्मी या स्वरुपात पुजली जात होती आणि ती सुफलनतेची (धनधान्याच्या समृद्धीची) देवता होती. गज (हत्ती) हे मेघांचे प्रतीक मानले जात असल्याने हत्तीच आपल्या सोंडांतून जलवर्षा करत आहेत या समजुतीला लक्ष्मीसोबत गजांनाही स्थान मिळणे सुफलनता प्रक्रियेत आवश्यकच होते. ही देवता मुळात यक्षिणीच्या रुपात पुजली जात होती हे तेर येथील उत्खननात सापडलेल्या हस्तीदंती मूर्ती आणि अमरावती येथील कोरीव शिल्पावरून सहज लक्षात येण्यासारखे आहे. 

भारतातील यक्ष संस्कृती अत्यंत पुरातन असून या संस्कृतीचे उन्नयन मगध, अंग-वंग-कलिंग प्रातात फार मोठ्या प्रमाणावर झाले. त्यामुळेच की काय मगधात विकसित झालेल्या समण परंपरेने यक्षांना आपल्या धर्म व्यवहारात स्थान दिले. जैन व बौद्ध धर्म त्याला अपवाद राहिले नाहीत. लक्ष्मी ही यक्षिणीच होय याबद्दल विद्वानांत दुमत नाही. (आदिमाया, ले. अशोक राणा, प्राजक्त प्रकाशन, पृ. ५३-५४) लक्ष्मी ही एतद्देशिय देवता यक्षिणी स्वरुपातच पूजली जात होती याचे अनेक पुरावे उपलब्ध आहेत. एक परंपरा असे मानते की लक्ष्मी ही कुबेराची (वेस्सवन) सहचारिणी असून दोघेही धन-संपत्तीचे भांडार आहेत. कुबेर हा यक्षांचा अधिपती मानला जातो. शिव आणि समण संस्कृतीत कुबेरालाही महत्वाचे स्थान आहे. प्रगती आणि सुफलनता हा या दोन्ही देवतांचा स्थायीभाव असून जेथे संपत्ती आणि राजशक्ती आहे तेथे या जोडप्यापैकी कोणीतरी एकाचे अधिष्ठान आहे असे मानले जाते. यक्ष हे साधारणतया वृक्ष, वल्लरी, फुले किंवा सरोवरे यांच्या सन्निध्यात असतात व तसे प्राचिन शिल्पांकणही आपल्याला खूप ठिकाणी आढळते. उपनिषदांत यक्ष म्हणजे अद्भूत प्रकाश असा अर्थ होतो. वेदविरोधी तत्ववेत्त्यांनी यक्ष संस्कृतीला गौरवाने मस्तकी घेतले. यक्ष म्हणजे प्रकाशमान असाही अर्थ असल्यामुळे यक्षांचे स्वागत दीप पेटवून केले जाते हा सांस्कृतिक संदर्भ या परिप्रेक्ष्यात आपल्याला लक्षात घ्यावा लागतो.

यक्षांच्या लोकप्रियतेमुळे यक्षमह (जक्खमह) नावाचा एक लोकोत्सवच साजता केला जात असे याचे पुरावे अंगविज्जा तसेच अन्य साहित्यात्यून आपल्याला मिळतात. भगवान महावीर ध्यानस्थ असतांना एका यक्षाने त्यांना वंदना दिली होती असेही उल्लेख जैन साहित्यात मिळतात. जैन धर्मात प्रत्येक तीर्थंकरासोबत संरक्षक यक्ष-यक्षीणींची जोडी दर्शवली जाते. यक्षीणी तीर्थंकरांचे रक्षण करतात अशी श्रद्धा जैनांमध्ये आहे. उदाहणार्थ नेमिनाथांसोबत अंबिका (अथवा अंबा) नांवाची यक्षी असते तर नेमीनाथांसोबत चक्रेश्वरी. जैनांचा यक्षपुजेला विरोध असुनही या यक्षांची अनेकदा पुजा केली जाते. अंबा हे लक्ष्मीचेच एक पर्यायवाची नाव असून लक्ष्मीचे अस्तित्व जैन धर्मियांनी यक्षीणी या स्वरुपातच कायम ठेवले पण तिला धन-संपत्तीची देवता न मानता संरक्षक देवता असे तिचे स्वरूप ठेवले. कोल्हापूर येथील महालक्ष्मीला अंबाबाईही म्हटले जाते हे येथे उल्लेखनीय आहे. जैन पुराकथांनुसार फक्त सरस्वती व लक्ष्मी यांचा निवास उर्ध्वलोकात असून अन्य देवता त्यापेक्षा खालील लोकांत राहतात अशी मान्यता आहे. त्याउलट वैदिक साहित्यात आपल्याला यक्षांची निंदाच अधिक केली गेलेली दिसते.

त्यामुळे लक्ष्मी ही मुळात भारतीय कृषी संस्कृतीतून उदयाला आलेली, यक्ष परंपरेतील देवता होती. सिंधू संस्कृतीत मातृका देवतांचे पूजन होत असे याचे मुद्रांकित पुरावे मिळतात. जसे वैदिक भारतात आले तेंव्हा त्यांनी लक्ष्मीला जरी आधी स्विकारले असले तरी ते ’श्री’ स्वरुपात तिला लक्ष्मीचे गुण चिकटवत स्विकारल्याचे आपल्याला स्पष्ट दिसते. पण पुढे एतद्देशिय लक्ष्मीच्या लोकप्रियतेमुळे श्री चे नामांतर "श्रीलक्ष्मी" असे करत वैदिकांनी समतोल साधायचा प्रयत्न केला. त्याच वेळी माया या पुरातन देवतेलाही त्यांनी श्रीलक्ष्मीमध्ये विलीन केले. माया ही देवता प्राचीन असून ही असूरांची वैभवदात्री देवता होती. किंबहुना लक्ष्मीचेच ते पर्यायवाची नाव होते. लक्ष्मीचे एक नाव ’मा’ हे आहे. माया शब्दाचा हा संक्षेप आहे. प्राकृत भाषांत मा हे लक्ष्मीचेच पर्यायी नाव आहे. शतपथ ब्राह्मणानुसार माया हा असुरविद्येचा पर्याय मानला गेला होता. (श.ब्रा. ११.४.३.११) वैदिकेतर संस्कृतील जनसमुहांना वैदिक यांनी असुर या नावानेच संबोधले असून त्यांचे प्रदेश मगध, अंग, वंग, कलिंग हे असल्याचेही शतपथ ब्राह्मणाने नोंदवले असून तेथील लोक वैदिकांना त्या प्रांतात प्रवेशू देत नाहीत म्हणून आरंभीच्या काळात वैदिकांनी हा प्रदेश त्याज्ज्य मानला होता असेही शतपथ ब्राह्मणावरून कळते. पण पुढे वैदिकेतरांत शिरकाव करुन घेण्यासाठी वैदिकांनी अनेक एतद्देशिय देवता स्विकारल्या. त्यातच लक्ष्मीही स्विकारली.

"आर्य आणि एतद्देशिय जेंव्हा एकमेकांच्या संपर्कात आले आणि कल्पनांची देवघेव सुरु झाली त्या कोणत्यातरी काळात या माया देवतेला आर्यांची मान्यता प्राप्त झाली असली पाहिजे. ही देवी तेज, कांती, ऐश्वर्य यांची देवता असल्यामुळे आर्यांच्या अंतरात तिने प्रतिष्ठेचे स्थान मिळवले. लक्ष्मीचे एक नाव मा असे आहे. हे नाव माया या शब्दाचेच सूचन करते." (भा.सं.को. खंड ८, पृ. ३३२)

थोडक्यात वैदिक धर्मियांनी श्री या देवतेत मा किंवा लक्ष्मी या देवतेला विलीन करण्याचा प्रयत्न केला. भरहूत येथील एका देवीप्रतिमेच्या खाली ’सिरिमा देवता’  असे अक्षरांकण असून ही देवता म्हणजे वैदिकांची श्री आणि लक्ष्मी यांचे वैदिकांनी एकीकरण केल्यानंतरचे मा अथवा माया देवीचे हे नवरुप होय असे अनेक विद्वानांचे मत आहे. येथवर हे लक्षात आलेच असेल की लक्ष्मी ही देवता मुळात वैदिक धर्मातून जन्माला आलेली नसून वैदिकांनी या देवतेचा एतद्देशियांकडून आधी श्री या नांवाने व नंतर श्रीलक्ष्मी या नावाने स्विकार केला.

असे असले तरी तोवर वैदिक देवता विष्णू व श्री किंवा लक्ष्मी पती-पत्नी असल्याचे उल्लेख वैदिक साहित्यात येत नाहीत. ते येतात ते तिस-या शतकानंतर लिहिल्या गेलेल्या पौराणिक साहित्यात जेंव्हा विष्णू ही वेदांतील दुय्यम देवता पुढे आणत तिला वैदिक धर्मियांनी मुख्य स्थान दिल्यानंतर. ऋग्वेदात विष्णू ही देवता उपेंद्र या दुय्यम स्वरुपात येत असून ती इंद्राची सहायक आहे. ऋग्वेदात विष्णुला अर्पण केलेली केवळ साडेतीन सूक्त असून विष्णू हा सुर्याचेच प्रतिरुप मानला गेला आहे व विष्णू हा तीन पावलांत पृथ्वी, अंतरिक्ष आणि पाताळ आक्रमित करतो असे म्ह्टले आहे. (ऋ. १.१५५, ५) थोडक्यात सुर्याच्या उदयापासून अस्तापर्यंतच्या तीन अवस्थांचे हे रुपक होते. त्याला पत्नी असल्याचे सूचन ऋग्वेदात नाही. श्रीसुक्तातही विष्णू हा श्रीचा पती असल्याचे उल्लेख नाहीत.

पण एतद्देशिय धर्मपरंपरांतून लक्ष्मीला घेत तिला वैदिकीकरण करत विष्णूची पत्नी बनवण्यात आले. ती धनसंपत्तीचे स्वामिनी असली तरी तिचे स्थान विष्णुच्या बरोबरीने नाही तर त्याच्या पायाशी दाखवण्यात आले. लक्ष्मी समुद्र्मंथनातून प्राप्त झाली अशाही पुराणकथा बनवण्यात आल्या. असे असले तरी हिंदू, जैन आणि बौद्धांनी लक्ष्मीपूजन अथवा तिचे महत्व आपापल्या पारंपारिक पद्धतीने सुरु ठेवले. गुप्त काळात वैदिक धर्माला मोठ्या प्रमाणात राजाश्रय मिळाल्यानंतर चवथ्या शतकापासून लक्ष्मीच्या प्रतिमा नाण्यांवर आढळायला सुरुवात होते. याच काळात विष्णू ही अत्यंत महत्वाची देवता बनत अवतार कथा निर्माण करत वैदिक धर्माने प्राबल्य मिळवायला सुरुवात केली. हा काळ भारतातील धार्मिक व तत्वविचारातील उलथापालथीचा काळ मानण्यात येतो. 

जैनांत मात्र नेमीनाथांची संरक्षक यक्षिणी म्हणून अंबिकेचे स्थान राहिले तर बौद्ध धर्मीयांनी भारहूतसारख्या स्तुपांच्या तोरणांवर गजलक्ष्मीचे अस्तित्व स्वतंत्र स्वरुपात कायम ठेवले. जैन धर्मीयांनीही गजलक्ष्मीची परंपरा अव्याहत ठेवली. श्रवणबेळगोळ येथील बाहुबली मुतीच्या प्रवेशद्वारावर सन ९१० मधील गजलक्ष्मीची प्रतीमा कोरलेली दिसते. थोडक्यात समण संस्कृतीत यक्षांचे स्थान मुर्तीपूजा मान्य नसतांनाही कायम राहिले. असे का झाले याचा आढावा आपण घेऊयात.

भगवान महावीरानंतर जैन धर्माचा प्रसार वेगाने होऊ लागल्यानंतर या धर्मात आलेल्या नवांगतांनी आपापल्या श्रद्धाही सोबत आणल्या. ज्या मगधादी भागात जैन व बौद्ध धर्म अस्तित्वात आले तेथे यक्ष संस्कृतीचा मोठा प्रभाव असल्याने त्याला झिडकारणे सोपे नव्हते. जैन विद्वानांनी लक्ष्मीचा आपल्या धर्म-तत्वज्ञानात समावेश होऊ दिला नाही. यक्षांना स्थान दिले असले तरी ते दुय्यम देवता म्हणून ठेवण्यात आले. तिच्या पूजनाला सुरुवातीला विरोधच करण्यात आला. लक्ष्मी म्हणजे जैन धर्मानूसार "निर्वाण" असा नवा अर्थ लक्ष्मीला देण्याचा प्रयत्न झाला. जैन धर्मानुसार दीपावलीच्या दिवशी तीर्थंकर भगवान महावीरांना निर्वाणाची प्राप्ती झाली तर त्यांचे प्रमूख शिष्य गौतम गणधरांना केवलज्ञानाची प्राप्ती झाली. निर्वाण म्हणजे लक्ष्मी तर केवलज्ञान (श्रूतज्ञान) म्हणजे सरस्वती. त्यामुळे दीपावलीच्या दिवशी जैन लक्ष्मी व सरस्वतीपूजन करतात असे मूनी पुलकसागर यांनी आग्रहाने प्रतिपादित केले आहे आणि जैन तत्वज्ञानाशी ते सुसंगतही आहे. समण संस्कृतीत अपरिग्रहाला सर्वोच्च महत्व असतांना धनदायिनी या स्वरूपात जैनांनी लक्ष्मीला स्विकारले असण्याची शक्यता नाही. यक्ष-यक्षिणींचे स्थान जैन धर्मात संरक्षक देवता म्हणून दुय्यम स्वरूपात कायम राहिले.

असे असले तरी वैदिक व हिंदू धर्मीयांच्या सहवासाने जैनांत सरस्वती (जी मुळची श्रुतदेवता होती) आणि लक्ष्मी (जी मुळची संरक्षक यक्षिणी होती) त्यांचे स्वरूप काही अंशी बदलले आणि त्यांचे पूजनही होऊ लागले. इतकेच नव्हे तर लक्ष्मी ही विष्णूची पत्नी आहे ही वैदिक संकल्पनाही स्विकारली गेली व तिचा "निर्वाण" हा जैन तत्वज्ञानातील अर्थ हरपला. अनेक जैन मंदिरांत लक्ष्मी ही धनदेवतेच्या स्वरूपात प्रतिमांकित केली जाऊ लागली. खजुराओ येथील भगवान पार्श्वनाथांच्या मंदिरात तर लक्ष्मी ही विष्णुसोबत दाखवली गेली आहे. यावरुन या काळात जैनांनी हिंदू धर्मसंकल्पना स्विकारल्या असल्याचे दिसून येते असे  विद्या देहेजिया यांचे प्रतिपादन आहे. (The Body Adorned: Sacred and Profane in Indian Art, Vidya Dehejia, Columbia University Press, २००९, page 151) विष्णूपत्नी लक्ष्मी ही वैदिक संकल्पना असली तरी तिला येथे हिंदू संबोधले गेले असले तरी हा गुप्तकालातील धार्मिक संघर्ष व देवान-घेवाणीचा परिपाक आहे हे उघड आहे. खजुराओ येथील भगवान पार्श्वनाथांच्या मंदिराचा काळ इसवी सनाचे दहावे शतक मानण्यात येतो. हे मुळचे आदिनाथाचे मंदिर होते असे प्रसिद्ध पुरातत्वविद अलेक्झांडर कनिंगह्याम यांचे प्रतिपादन आहे. (Studies in Jaina History and Culture: Disputes and Dialogues. Julia A. B. Hegewald (2006). Peter Flügel (ed.). Routledge, २००६, पृ. ४१०)

थोडक्यात लक्ष्मी ही देवता जैन धर्मवेत्त्यांनी अथवा तत्वज्ञांनी मानलेली, प्रवर्तीत केलेली देवता नसून संसारी जैनांनी अन्य समाजांच्या साहचर्याने आपल्या मूळ लक्ष्मी या संकल्पनेवर काही नवी तत्वे चिकटवत भावनिक दृष्ट्या पुजनीय मानलेली देवता आहे. जैन विद्वांनांनी नंतर या देवतेला जैन तत्वज्ञानाशीसुद्धा जुळवून घेत लक्ष्मी ही निर्वाणाची देवता आहे असे मानायला सुरुवात केली असली तरी आता मुळचा तत्वार्थ हरपला आहे असे दिसते. वैदिकांनी जशी ही मुळची यक्ष देवता वैदिकीकरण स्विकारली आणि पुन्हा नव्या स्वरुपात प्रवर्तीत केली त्याचा झालेला हा परिणाम आहे असे म्हणावे लागते.

मानवतावादी धर्मा"चे प्रभावी भाष्यकार

१८९३ मध्ये शिकागो येथे भरवण्यात आलेली विश्व धर्म संसद ही एकोणिसाव्या शतकातील सर्वात मोठ्या जागतीक धर्म-संस्कृतीच्या चळवळीची सुरुवात होती. परस्पर धर्मांबद्दलचे अज्ञान, समज-गैरसमज, अहंकार, अन्यधर्मियांबद्दलचा तुच्छतावाद किमान सौम्य व्हावा आणि अखिल मानवजातीत बंधुभाव निर्माण व्हावा यासाठी कोणती तत्वे उपयुक्त ठरतील यावर चर्चा करण्यासाठी जगभरातून प्रत्येक धर्मातील विद्वानांना तेथे पाचारण करण्यात आले होते. असे असले तरी या संसदेतील काही वक्त्यांनी औचित्यभंग करत विशेषत: हिंदू धर्मावर टीका करण्यात धन्यता मानली. स्वामी विवेकानंदांचे भाषण आधीच होऊन गेले होते. जैन धर्माचे प्रतिनिधी म्हणून तेथे जैन धर्म व तत्वज्ञानाचे प्रकांड विद्वान बॅरिस्टर वीरचंद गांधी उपस्थित होते. २५ सप्टेंबर १८९३ रोजी त्यांचे जैन धर्मावर भाषण होते. पण त्यांनी जैन धर्मावर बोलायला सुरुवात करण्याआधी प्रथम हिंदू धर्मावर केल्या गेलेल्या टीकेचा विद्वत्तापुर्वक समाचार घेतला. धर्म-संसदेच्या इतिवृत्तात लिहिले आहे की त्यांच्या प्रत्येक वाक्याला टाळ्या पडत होत्या आणि टीकाकार खजिल होऊन गेले होते. “अन्य धर्मांबद्दलचा तुच्छताभाव कमी व्हावा हे धर्मसंसदेचे ध्येय असतांनाही आपलीच धर्मतत्वे विसरत काही विद्वानांनी औचित्यभंग केला पण बॅरिस्टर वीरचंद गांधी या तरुण विद्वानाने धर्मसंसदेला आपल्या मुळ ध्येयाकडे परत खेचून आणण्याचे अपार मानवतावादी बुद्धीकौशल्य दाखवले” असे गौरवोद्गार धर्मसंसदेचे आयोजक असलेले रेव्हरंड जॉन बॅरोज यांनी काढले. इतकेच नव्हे तर त्यांनी गांधींचे जैन धर्मावरील भाषण प्रस्तावनेसहित प्रसिद्ध केले. या भाषणाने प्रभावित झाल्याने धर्मसंसदेच्या समारोप समारंभात वीरचंद गांधींना पुन्हा भाषण देण्यासाठी पाचारण केले गेले. हे उत्स्फुर्त भाषण एवढे गाजले की अमेरिकेत त्यांना शेकडो भाषणे द्यावी लागली.

धर्मसंसदेत त्यांनी भाषण दिले तेंव्हा त्यांचे वय होते अवघे २९ वर्षांचे. त्यांचा जन्म २५ ऑगस्ट १८६४ रोजी गुजराथमधील महुआ गांवी झाला. जैन धर्मियांतील ते पहिले बॅरिस्टर. त्यांनी चवदा भाषा आत्मसात केल्या त्या जैन, हिंदू, बौद्ध धर्मांव्यतिरिक्त जगातील अन्य धर्म व प्राचीन तत्वज्ञान प्रवाहांचे मर्म मूळ भाषेतुनच समजावून घेण्यासाठी. विपूल लेखनही केले. जैन धर्मातील अनेकांतवादी तत्वज्ञान हा त्यांच्या चिंतन आणि मननाचा विषय राहिला. त्यामुळेच ते अन्य धर्मांतील मुलभूत तत्वज्ञानाकडे स्नेहार्द पण परखड चिकित्सकाच्या भूमिकेतून पाहू शकले. सम्राट अकबराच्या सर्व धर्मांना समभावनेने पाहण्याच्या वृत्तीचा त्यांना प्रचंड आदर होता. धर्मसंसदेत स्वत: जैन असुनही त्यांनी सर्वात आधी हिंदू धर्माची बाजू मांडली यामुळे स्वामी विवेकानंद त्यांचे स्नेही बनले. महात्मा गांधीही त्यांच्या तत्वज्ञानामुळे प्रभावित झाले होते. याचे कारण म्ह्णजे वीरचंद गांधींच्या तत्वज्ञानातील जैन पाया असलेले पण वैश्विक मानवतावादी तत्वज्ञान. त्यांनी आपल्या लेखनात किंवा भाषणात कधीही अभिनिवेश आणला नाही. त्यामुळे विश्व धर्म संसदेचे ध्येय पूर्ण होण्यास मोलाची मदत झाली. आणि त्यामुळेच शिकागो येथे त्यांचा पुर्णाकृती पुतळाही नंतर उभारला गेला. हा एका भारतीय ज्ञानमुर्तीचा गौरवच होय.

अमेरिकेतील त्यांच्या अन्यत्र झालेल्या व्याख्यानांमुळे अनेक अमेरिकन जैन धर्माच्या अभ्यासाकडे वळाले. भगवान महावीरांचा अहिंसावाद आजच्या जगाच्या शांततामय सौहार्दासाठी कसा उपयुक्त आहे हे त्यांनी अमेरिकेत दिलेल्या ५३५ व्याख्यानांतून सांगितले. त्यांचे चाहते हर्बर्ट वॉरेन यांनी जैन धर्म तर स्विकारलाच पण वीरचंद गांधींच्या भाषणांचे संकलन करून त्याचे पुस्तकही प्रकाशित केले.

येशू ख्रिस्ताचे जीवन आणि तत्वज्ञान हाही त्यांच्या आकर्षणाचा विषय होता. येशू ख्रिस्ताच्या सुरुवातीचा काळ बायबलच्या इतिहासातून गायब आहे. येशू ख्रिस्ताने हा काळ कोठे व्यतीत केला असावा यावर तेंव्हा खूप तर्क-वितर्क काढले जात होते. त्यात निकोलाय नोटोविच या रशियन विद्वानाला तिबेटमध्ये एक प्राचीन हस्तलिखित मिळाले. या हस्तालिखिताचा अनुवाद करत वीरचंद गांधींनी एक प्रदिर्घ विद्वत्तापूर्ण प्रस्तावना लिहिली. या प्रस्तावनेत त्यांनी येशू ख्रिस्त खरेच भारतात येत शेवटी काश्मीरमध्ये एतद्देशीय विद्वानांशी चर्चा करत आपले तत्वज्ञान बनवले असणे कसे संभाव्य आहे हे सिद्ध करण्याचा प्रयत्न केला. येशूचे तत्वज्ञान आणि नंतर ख्रिस्ती धर्मात निर्माण झालेली मिशनरी संस्था यावर जैन तत्वांचा कसा प्रभाव आहे हेही त्यांनी दाखवून दिले. या पुस्तकाने त्या काळात खूप खळबळ माजली होती. अजुनही त्याबद्दलच्या चर्चा सुरुच असतात.

त्यांचे कार्य केवळ धर्म-तत्वज्ञानापुरते मर्यादित नव्हते. स्त्रीयांबद्दलचा त्यांचा दृष्टीकोण उदार होता. त्यांना आधुनिक शिक्षण मिळावे यासाठी त्यांनी सोसायटी फॉर द एज्युकेशन ऑफ वुमेन इन इंडिया ही संस्थाही स्थापन केली आणि देशभर स्त्री-शिक्षणासाठी प्रयत्न केले. भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीतही ते उतरले. काँग्रेसच्या १८९५ च्या पुणे अधिवेशनात त्यांनी मुंबई राज्याचे प्रतिनिधी म्हणून भाग घेतला. गांधी तत्वज्ञान परिषदही स्थापन केली. अत्यंत चौफेर ज्ञानविश्वे असणा-या या तत्वज्ञाचा वयाच्या अवघ्या सदतिसाव्या वर्षी मृत्यू झाला. पण त्यांच्या कार्याची आणि तात्विक दृष्टीकोणाची भुरळ अजुनही आहे. त्यांच्या जीवनावर "गांधी बिफ़ोर गांधी" हे नाटकही प्रसिद्ध झाले. या नाटकाचे देशभर दोनशेहून अधिक प्रयोग झाले.

२५ ऑगस्ट ही त्यांची १५५ वी जयंती. अहिंसा आणि वैश्विक शांततेचे महत्व अनेकांतवादाला आधुनिक रुप देत जागतीक तत्वज्ञानात व समाजविचारात मोलाची भर घातलेल्या या भारताच्या थोर सुपुत्राला विनम्र अभिवादन!

-संजय सोनवणी

जैन तत्त्वज्ञानाचे पाईक वीरचंद गांधी

विश्वबंधुत्वाची प्रतिष्ठा आणि प्रचार या उद्देशाने अमेरिकेतील शिकागो येथे ११ मे ते २७ सप्टेंबर, १८९३ मध्ये विश्व धर्म परिषदेचे आयोजन करण्यात आले होते.

By ऑनलाइन लोकमत | Follow  | Published: August 24, 2019 02:21 AM | Updated: August 24, 2019 02:22 AM

जैन तत्त्वज्ञानाचे पाईक वीरचंद गांधी

- संजय नहार
(सरहद संस्थेचे संस्थापक, अध्यक्ष)

शिकागो येथील विश्व धर्म परिषदेतील भाषणामुळे स्वामी विवेकानंद यांची जगभर चर्चा झाली. त्यात या देशाच्या सहिष्णू परंपरेबद्दल बोलताना स्वामी विवेकानंद म्हणाले, पृथ्वीला कट्टरता, धर्मांधता आणि हिंसाचाराने भरून टाकलं आहे. कितीतरी संस्कृतींचा नाश केला आहे. हे राक्षस नसते, तर मानवसमाज आज कितीतरी विकसित झाला असता. याच भाषणात त्यांनी जगाला सहिष्णुता आणि सर्वसमावेशकतेचा संदेश देणाऱ्या धर्माचा एक भाग असल्याचा अभिमान व्यक्त केला. याच परिषदेत वीरचंद गांधी यांनी जैन धर्माबद्दल भाषण केले. त्यात जैन तत्त्वज्ञान, जैन सिद्धांत यावर ओघवत्या भाषेत विवेचन केले. त्यावेळी त्यांचे वय होते अवघे २९ वर्षे. उद्या, रविवारी त्यांची १५५ जयंती.

विश्वबंधुत्वाची प्रतिष्ठा आणि प्रचार या उद्देशाने अमेरिकेतील शिकागो येथे ११ मे ते २७ सप्टेंबर, १८९३ मध्ये विश्व धर्म परिषदेचे आयोजन करण्यात आले होते. आचार्य विजयानन्दसूरिजी (आत्माराम महाराज) यांनी वीरचंद यांना या धर्मसंसदेत जैन धर्माचे प्रतिनिधी म्हणून पाठविले होते. वीरचंद गांधी यांचा जन्म २५ आॅगस्ट, १८६४ रोजी गुजरातच्या भावनगरजवळील महुवा येथे झाला. त्यांचे प्राथमिक शिक्षण महुवा तर माध्यमिक शिक्षण भावनगर येथे झाले. वयाच्या सोळाव्या वर्षी ते मॅट्रिक पास झाले. त्यावेळेच्या भावनगर राज्यातील प्रसिद्ध एल्फिन्स्टन कॉलेजातून ते १८८४ साली पदवीधर झाले. १८८५-८६ साली ते सॉलिसीटर झाले. पुढे ते ब्रिटनमध्ये बॅरिस्टर पदवीधारक झाले. बॅरिस्टर झालेले ते पहिले जैन होते. ते चौदा भाषा शिकले. त्या सगळ्या भाषा ते अस्खलित बोलत असत.

विश्व धर्म परिषदेत वीरचंद गांधी यांनी जैन धर्माची मूलतत्त्वे यावर अत्यंत प्रभावीपणे मते मांडली. स्वामी विवेकानंद यांच्याप्रमाणेच उदार दृष्टिकोन ठेवून त्यांनी जगाच्या इतर कोणत्याही धर्मावर अथवा विचारांवर टीका केली नाही. उलटपक्षी अहिंसा धर्माचे पालन करणारी आणि विचारात अनेकांतवाद पाळणारी, कोणत्याही धर्माची व्यक्ती जैनच आहे, असे त्यांनी सांगितले. त्यांनी ख्रिस्ती धर्माचा अभ्यास करून अननोन लाइफ आॅफ जिझम ख्राइस्टफ हे पुस्तक लिहिले. या पुस्तकात येशू ख्रिस्त यांनी काश्मीरला दिलेल्या भेटीचा आणि त्यांच्यावर जैन धर्माच्या, तसेच भारतीय संस्कृतीच्या पडलेल्या प्रभावावर साधार भाष्य केले आहे.

जैन धर्म आणि संस्कृती यांची माहिती जगाला व्हावी, म्हणून वीरचंद गांधी यांनी अमेरिकेत स्कूल आॅफ ओरिएंटल फिलॉसॉफी आणि इस्टोरिक स्टडीज या संस्था स्थापन केल्या. या संस्थांमार्फत जैन तत्त्वज्ञानाची माहिती धर्म अभ्यासकांना मिळू शकेल, अशी व्यवस्था त्यांनी केली. त्याचा लाभ जगभरातील अभ्यासक आणि जिज्ञासू घेत आहेत. त्यांनी इंग्रजीमध्ये द जैन फिलॉसॉफी, द योग फिलॉसॉफी, द कर्म फिलॉसाफी आणि इतर पुस्तके लिहिली. वीरचंद गांधी यांची भाषणे ऐकून हर्बर्ट वॉरन्ट यांनी जैन धर्मावर प्रकाशित केलेले पुस्तक लोकप्रिय झाले. यावरून त्यांची भाषणे कशी अभ्यासपूर्ण आणि ओघवती होती, हे प्रकर्षाने जाणवते. त्यांच्या या भाषणाचा प्रभाव उपस्थित श्रोत्यांवर होत असे.

शिकागो येथे वीरचंद गांधी यांनी सोसायटी फॉर द एज्युकेशन आॅफ वुमन आॅफ इंडिया या संस्थेची स्थापना केली. स्वामी विवेकानंद यांच्या विचाराने भगिनी निवेदिता प्रभावित झाल्या. त्याचप्रमाणे, श्रीमती हॉवर्ड याही वीरचंद गांधी यांच्या विचारांमुळे प्रभावित झाल्या आणि त्यांच्या शिष्या बनल्या. पूर्ण शाकाहारी बनून त्यांनी जैन धर्माप्रमाणे आचरण केले. मात्र, वीरचंद गांधी यांचा पिंड फक्त धार्मिक नव्हता. १८९0मध्ये जेव्हा त्यांचे वडील राघवजी यांचे निधन झाले, त्यावेळी छातीवर हात मारून रडण्याच्या प्रथेला त्यांनी विरोध केला. वीरचंद गांधी दुसºया वेळेस अमेरिकेत गेले (१८९६-९७), तेव्हा भारतात भयंकर दुष्काळ पडला होता. त्यांना या दुष्काळाविषयी समजले, तेव्हा ते व्यथित झाले. भारतातील दुष्काळग्रस्तांच्या मदतीसाठी त्यांनी अमेरिकेत दुष्काळ निवारण समिती (फेमिन रिलिफ कमिटी) स्थापन केली होती. गांधी यांनी या समितीमार्फत चाळीस हजार रुपये, तसेच एक जहाज भरून धान्य भारतातील दुष्काळग्रस्तांच्या मदतीसाठी पाठविले. त्यांच्या अशा सामाजिक उपक्र मांची यादी खूप मोठी आहे.

आज अमेरिका, ब्रिटन आणि इतर देशांतील अनेक विद्यापीठांमधून जैन धर्माची तत्त्वे, जैन वाङ्मय, इतिहास यावर सविस्तर अभ्यास होत आहे, याचे श्रेय निर्विवादपणे वीरचंद गांधी यांना जाते. स्वामी विवेकानंदांनी शिकागो येथून भारतातील जुनागडचे दिवाण हरिदास देसाई यांना लिहिलेल्या पत्रात वीरंचद गांधींचा विशेष उल्लेख करून म्हटले की, येथील भयंकर थंडीतही वीरचंद गांधी पूर्णपणे शाकाहार घेत आहेत. यांची नखं आणि दात नेहमी देश आणि धर्माच्या सुरक्षिततेसाठी प्रयत्न करत असतात व अमेरिकेतील लोकांमध्येही ते खूप लोकप्रिय झाले आहेत.

वीरचंद जसे स्वामी विवेकानंदचे मित्र होते, तसेच महात्मा गांधी यांनीही वीरचंद गांधींना ‘भावासारखे मित्र’ अशी उपमा दिली होती. अशा या भारतपुत्राचे ७ आॅगस्ट, १९0१ रोजी वयाच्या अवघ्या ३७व्या वर्षी निधन झाले. १५५व्या जयंतीनिमित्त त्यांना विनम्र अभिवादन.

जैन सरस्वतीचे मूळ!

भारतीय दैवतशास्त्र हे विलक्षण असून भारतात निर्माण झालेले विविध धर्म आणि त्यांच्या प्रधान देवता आणि त्यांची परस्पर धर्मात झालेली देवाण-घेवाण हा एक गुंतागुंतीचा असला तरी अत्यंत महत्वाचा विषय आहे. कोणती देवता मुळात कोणत्या धर्मीयांनी कल्पिली, तिचे मूळ स्वरूप काय होते हे पहणे अत्यंत आवश्यक ठरते. याच देवता अन्य धर्मीयांनी स्विकारल्यानंतर त्या देवतेवर आपल्या धर्माचे कोणते संस्कार केले आणि तिचे कालौघात अंतिम रूप काय बनले हे शोधत असतांना तत्कालीन समाजव्यवस्थेचीही आपल्याला कल्पना येते.

सरस्वती ही जैन धर्मातील एक महत्वाची देवता आहे. जैन धर्म तत्वज्ञानाच्या पातळीवर रुढ अर्थाने दैवी शक्ती असलेल्या देवतांना मानत नाही. असे असले तरी सरस्वती, लक्ष्मी, शासनदेवता, यक्ष, यक्षिणींना मात्र आपल्या शिल्पशास्त्रात आणि दैवत शास्त्रात मात्र स्थान देतांना दिसतो. जैनांना या दैवतांचे मूळ स्वरूप काय अभिप्रेत होते हे पाहण्यासाठी आपल्याला सरस्वती देवीचाच दैवतेतिहास समजावून घेतला पाहिजे.

सरस्वती ही देवता वेदांतून आली अशी व्यापक मान्यता आहे. सरस्वती ही ऋग्वेदातील एक दैवतप्रतिष्ठा लाभलेली नदी आहे. याच नदीच्या काठावर वैदिक संस्कृती इसपू १५०० च्या आसपास जन्माला आली. ऋग्वेदात या नदीला "देवीतमे, अंबितमे" अशा शब्दांत गौरवले आहे. (ऋ. २.४१.१६)  ही नदी उसळत्या जलप्रवाहाने भरलेली असून तिच्या लाटा पर्वतांना फोडून वाहतात असे वर्णन ऋग्वेदात येते. (ऋ. ६. ६१. २, ८) तिचा उगम स्वर्गीय समुद्रातून होत असून ती कधी आटत नाही. (ऋ. ५.४३.११) ती पृथ्वीला सुपीक बनवते. ती संपत्ती पौरुष, अपत्ये, आणि अमरता प्रदान करते म्हणून तिला ’सुभगा’ असेही म्हटले गेले आहे. सरस्वती ही वैदिकांची एक प्रकारे अदिती, उषस इ. देवतांप्रमाणे मातृदेवताच असून तिची तुलना वैदिक ’पृथ्वी’ या देवतेशी होऊ शकते. तिच्या आशिर्वादाने कल्याण होते, निपुत्रिकांना पुत्रप्राप्ती होते, एवढी तिच्या प्रवाहात शक्ती आहे, (ऋ. ७.९६.४-६) असे सांगत तिच्या पाण्यत अपावित्र्याला पवित्र करण्याचीही शक्ती आहे असे म्हटले गेले आहे. ती सुफलनतेचीही देवता मानली गेली असावी असे ऋग्वेदातील अनेक ऋचांवरून दिसते. यज्ञात आहुत्या देवून इडा, भारती या देवतांसोबतच तिची प्रार्थना केली जायची.

वैदिक समाज हा मातृदेवतापूजक समाज नव्हता अर पुरुषप्रधान होता. त्यामुळे स्त्रे देवतांची संख्या अत्यंत अत्यल्प आहे. ऋग्वेदातील एकुण ६४५ देवता पाहिल्या तर महत्वाच्या अशा पाच-सहा मातृदेवता या निसर्गाचेच प्रतीकमात्र आहेत. सरस्वती ही देवतासुद्धा वैदिक समाजाला जीवनदायिनी वाटलेल्या सरस्वती नदीच्याच स्तवनातून जन्माला आली. पण ऋग्वेदात ही देवता वाणी, बुद्धी, ज्ञान व संगीताची देवता म्हणून कोठेही येत नाही हे येथे लक्षात घेतले पाहिजे.

ऋग्वेदात ’वाक’ नामक एक देवता असून ती मात्र वाणीची देवता मानली गेली आहे. वैदिक ऋषींच्या मंत्रवाणीत शक्ती आहे या क्ल्पनेतून वैदिकांनी या देवतेला उशीराच्या कालखंडात जन्म दिला. तिच्या साहचर्याने ऋषींना मंत्र स्फूरतात आणि ते ब्राह्मण (म्हणजे मंत्रकर्ते) बनतात (ऋ. १०.१२५) अशी संकल्पना असल्याने वाक या देवतेला अत्यंत गूढ, रहस्यमय व अद्भूत शक्ती मानले गेले. तिच्या अस्तित्वामुळे श्रवण, दृश्य, समज आणि भाषिक अभिव्यक्ती होत त्यांचे सत्य स्वरूप समजते अशीही कल्पना वैदिकांनी केली होती. वाक ही स्वर्गस्थ देवतांची राणी असल्याचीही कल्पना होती. (ऋ. ८.८९) म्हणजेच वाक या देवतेचीही अनेक रुपे वैदिक मंत्रकार ऋषींनी पाहिली. वाग्देवता या स्वतंत्र देवतेचा जन्म याच ’वाक’ पासून झाला. ब्राह्मण काळात (सनपुर्व आठवे-नववे शतक) या देवतेला जास्त महत्व आले. तिच्याभोवती अनेक मिथ्थकथा रचण्यात येत तिच्या गुढत्वाला गडद बनवले गेले. "वाक" नेच तीन वेदांना जन्म दिला असून पृथ्वी म्हणजे ऋग्वेद, हवा म्हणजे यजुर्वेद आणि आकाश म्हणजे सामवेद असेही याच ब्राह्मणकाळात मानण्यात येऊ लागले. पण त्याच वेळीस वाक ही देवता प्रजापतीच्या मनातून जन्माला आली आणि सृष्टीचे सृजन तेथुनच सुरु झाले असेही म्हणण्यात आले आहे.

थोडक्यात वैदिक वाक आणि ब्राह्मणकाळात विकसित झालेल्या वाक या देवतेत अनेक ठिकाणी सुसंगतपणा नाही. पण ब्राह्मणकाळातही सरस्वती आणि वाक या स्वतंत्र देवता होत्या. आज सरस्वती या देवतेबाबत वैदिक आणि जैनांच्या ज्या संकल्पना आहेत त्यात या देवता काही वैशिष्ट्ये वगळता साम्य नाही. वैदिक सरस्वती ही तर नदीचेच रुपक आहे तर वाक ही वेदमंत्रांचे रुपक आहे. पुढे मात्र वाग्देवता सरस्स्वतीमध्ये विलीन झाल्याचे आपल्याला दिसते कारण ते सरस्वतीचेच एक पर्यायवाची नांव बनले. पण मुळात या दोन्ही देवता बुद्धी व ज्ञानाच्या देवता नव्हत्या तर ती या देवतांशी केली गेलेली फार नंतरची जोडणी आहे. ही जोडणी वैदिकांनी स्वत: विकसित केली की समणांपासून उसणी घेतली याबाबत विचार केला गेला पाहिजे.

सरस्वती नदीला अवेस्त्यात "हरहवैती" असे म्हटले गेले आहे. ही नदी दक्षीण अफगाणिस्तानात असून सध्या ती हेल्मंड या नावाने ओळखली जाते. प्राकृतात हीच नदी सरस्सई या नावाने ओळखली जात असून हे मुळचे भारतीय रुपच बरोबर आहे. संस्कृत भाषा नंतर विकसीत केली गेल्यानंतर सरस्सईचे संस्कृत रुपांतर सरस्वती असे केले गेले. जैनांनी आपल्या साहित्यात मुळचे हेच प्राकृत रुप कायम ठेवले असले तरी जैनांना अफगाणिस्तानातील हरह्वैती नदी अभिप्रेत असल्याचे कोठेही आढळून येत नाही. किंबहूना जैनांचे मुळची मूख्य सूय (श्रूत) देवता आणि सरस्वतीबाबत वेदवाड्मयात जे उल्लेख आहेत, जी संबोधने आहेत ती पाहता श्रूत देवतेशी वैदिक सरस्वतीचा काहा संबंध असल्याचे दिसून येत नाही. वाग्देवता ही ब्राह्मणकाळातील सरस्वतीहून वेगळी आणि वाणीची अधिष्ठात्री देवता म्हणून प्रतिष्ठित झाली. तिचे मात्र श्रूत देवतेशी काही प्रमाणात साम्य आहे. ध्वनी, स्वर आणि भाषेला तसे प्रत्येक संस्कृतीत प्राचीन काळापासून महत्व आहे. वेदमंत्रात काही अद्भूत शक्ती आहेत या श्रद्धेने वैदिकांनी वैदिक मंत्रांस ’वाक’ या देवतेचे अधिष्ठान आहे असे म्हटले. पण ही उसणवारी वैदिकांनी जिनांपासून केली असणे सहज संभाव्य आहे. याचे कारण म्हणजे भारतात वैदिक धर्म आला तोवर समण संस्कृती प्रतिष्ठापित झाली होती आणि त्या आधी किमान वीस तीर्थंकर होऊनही गेले होते. त्यांनी केलेल्या उपदेशांना, जिनवाणीला "सूयदेवता" असे म्हटले गेले. त्यामुळे वाग्देवता ही जैनांच्या श्रुत देवतेवरुन वैदिकांनी आपल्या पद्धतीने विकसीत केली असल्याची अधिक शक्यता आहे. आणि त्यासाठी अनेक भौतीक पुरावेही सुदैवाने उपलब्ध आहेत. त्याचा आपण पुढे विचार करू.

पण असे असले तरी जैनांनी ही देवता वैदिकांपासून स्विकारली असा एक मतप्रवाह आहे. त्याचे विश्लेशन करणे येथे महत्वाचे आहे. जैन धर्मात सरस्वती मुळात ’सरस्सई’ या नावाने प्रसिद्ध होती. पण त्याही आधी वाणी, बुद्धी आणि ज्ञानाची देवता म्हणून तिला जैन श्रूतदेवता (सूयदेवता) म्हणून ओळखत होते. जिनांच्या पवित्र वाणीची देवता म्हणून हे नाव दिले गेले. जैनांनी तिचा विकास शासन देवता, म्हणजे शिक्षणाची देवता असा केला. तिचा कोणा नदीशी अथवा मंत्रांशी काही संबंध नव्हता. श्रुतदेवता ही जैनांची सर्वात प्राचीन देवता आहे यात विद्वानांना शंका नाही. वैदिक सरस्वतीशी साधर्म्य कल्पिल्यामुळे ही देवता जैनांनी वैदिकांकडूनच स्विकारली असा भ्रम निर्माण केला गेला आहे. पण येथपर्यंत तरी किमान वैदिक सरस्वती आणि सरस्स्सई  किंवा सूयदेवता यात कसलेही साधर्म्य आपल्याला दिसत नाही. ब्राह्मणकाळात वैदिक ’वाक’ देवता वाग्देवता म्हणून उन्नत झाली असली तरी तीही केवळ वाणीची देवता म्हणून पसिद्ध होती. ब्राह्मण काळ हा सनपुर्व नववे ते सहावे शतक मानला जातो. या काळात वैदिक धर्म भारतात आला होता व वैदिकांची मुळची सरस्वती नदी मागे सुटली होती. केवळ तिच्या स्मृती उरलेल्या होत्या. किंबहुना ब्राह्मणकाळातील वैदिक दैवतशास्त्रही बदलले. ऋग्वेदाचे दहावे मंडल ही खूप उशीराची आणि वैदिक धर्मप्रहारक भारतात आल्यानंतरची रचना आहे असे म्यक्समुल्लर यांनीही नोंदवून ठेवलेले आहे. ऋग्वेदातील वाक ही देवताही या उशीराच्याच मंडलांमधील आहे. ही देवता वैदिकांनी भारतीय धर्मधारेतून घेतली होती काय हा खरा प्रश्न येथे निर्माण होतो. आपल्याला त्याचेच उत्तर शोधायचे आहे.

याचे कारण म्हणजे इसवे सन चवथ्या शतकानंतर वैदिक/हिंदू पुराणांनी सरस्वती देवतेला वेगळेच स्वरूप दिले. वाक ही स्वतंत्र वैदिक देवत असूनही सरस्वतीलाच ’वाग्देवता/वाग्देवी’ असे पर्यायवाची नाव दिले. म्हणजेच वैदिक सरस्वती व वाग्देवतेचे एकीकरण करत पुराणांनी या नव्या देवतेला काय वेगळेच स्वरूप दिले हे आपण थोडक्यात पाहुयात.

पौराणिक सरस्वती

हिंदू/वैदिक पुराणांना अंतिम स्वरूप येऊ लागले ते इसवी सनाच्या तिस-या शतकानंतर, गुप्तकाळात. शिवाय पुराणांमध्ये कालौघात अनेक प्रक्षेप केले गेले. त्यामुळे पौराणिक माहिती अनेकदा गोंधळयूक्त बनल्याचे आपल्याला दिसते. असे असले तरी पौराणिक सरस्वतीचे स्वरूप आपण समजाऊन घेऊयात. याच काळात वेदातील सरस्वती व वाग्देवता यांचे एकत्रीकरण झाले आणि सरस्वतीचेच पर्यायवाची नाव म्हणून वाग्देवी स्वरुपात ते उढे आले. सरस्वतीची वागीश्वरी, वाणी, शारदा, भारती, वेदमाता, शतरुपा व वीणापाणी अशीही नावे या काळात पुढे आली. सरस्वती आता फक्त वाणीची देवता न राहता ज्ञान, बुद्धी, कला व संगीताचीही अधिष्ठात्री देवी बनली.

पुराणांनुसार सरस्वतीचा जन्म ब्रह्मदेवाच्या मुखातून झाला. ती ब्रह्म्याची कन्या असुनही ब्रह्मदेव तिच्यावर आसक्त झाला त्यामुळे ब्रह्मदेव अपूज्य बनला अशीही कथा येते. पौराणिक काळात सरस्वतीचा प्रजापतीशी असलेला संबंध संपुष्टात आला आणि ब्रह्मदेवाशी जोडला गेला. पुराणांनुसार सरस्वती ही शुभ्र वर्णाची, विश्वातील आद्य शक्ती, जगताला व्यापून उरलेली, वीणा व पुस्तक धारण केलेली, अभयदात्री, अज्ञानरुपी अंध:काराचा नाश करणारी अशी आहे. स्कंदपुराणात शैव प्रभावात ती जटामुकुटधारी, त्याअर चंद्रकोर, गळा निळा आणि त्रिनेत्र अशी वर्णीली गेली. थोडक्यात शिवाचेच प्रतीरुप म्हणून ती पाहिली गेली. कधी ती चतुर्भूजही असते. तिच्या हातातील पुस्तक हे वेदांचे प्रतीक मानले जाते. (भारतिय संस्कृतिकोश, खंड ९, पृ. ६७२-६७३, संपादक-पं. महादेवशास्त्री जोशी)

थोडक्यात वैदिक सरस्वती पुराणकाळात आपल्याला सर्वस्वी बदललेली दिसते. तिच्या हातातील पुस्तक म्हणजे वेद ही तर किमान दहाव्या शतकानंतरची कल्पना आहे आरण तोवर मुळात वेद हे लिखित स्वरुपात नव्हतेच. जैनांचे ग्रंथलेखन हे पुरातन असल्याने श्रूत देवतेच्या हातात ग्रंथ देणे स्वाभाविक होते. सरस्वतीच्या हाती पुस्तक देणे ही कल्पना जैनांकडून घेतली असावी हा तर्कही यामुळे प्रबळ होतो. 

नंतरच्या काळात अवतार संकल्पना प्रबळ झाल्यानंतर सावित्री आणी गायत्री हे तिचे अवतार मानले गेले. थोडक्यात वैदिक सरस्वतीचा विकास हा कशा रितीने झाला हे आपण पाहिले. आता जैनांची सरस्वतीची संकल्पना पाहुयात.

जैन सरस्वती

जैनांची श्रुतदेवी (सुयदेवी) म्हणजे सरस्वती (सरस्सई). श्रुतदेवी म्हणजे जिनवाणीची अधिष्ठात्री देवता. सरस्सई म्हणजे सरस+ सई= सरस्सई. सरस या शब्दाचा अर्थ प्राकृत कोशानुसार सरोवर व कमळ असा असुन सई म्हणजे स्मृती, स्मरण, चिंतन व काल असा दिलेला आहे. तर दोन्ही शब्द एकत्र येतात तेंहा सरस्सईचा अर्थ (जिनवचनांच्या) स्मृतींचा सागर, वाणी, भारती, भाषा, वाणीची अधिष्ठात्री देवी असा झालेला दिसतो.

तीर्थंकरांनी जे उपदेश केले ते जैन धर्मशास्त्रात सर्वोच्च स्थान प्राप्त करून आहेत. त्यांनी जे उपदेश केले त्यांची वाणी दैवी असल्याने तिला श्रुत हे नामाभिमान देवून दैवत प्रतिष्ठा दिली. या उपदेशातुनच अज्ञानाच्या घोर अंध:कारात सापडलेल्यांचे अज्ञान दूर होत, मत्सरभाव, दु:ख आणि वेदनांचा अंत होत त्यांचे शिक्षण होणार असल्याने श्रुतदेवील शिक्षणाची व वाणीची देवता असेही म्हटले जाते. दिगंबर परंपरेनुसार महावीरांच्या वचनांना जेंव्हा "षट्खंडागम" रुपात लिखित स्वरुपात आले व त्यावरील धवला टीका पुर्ण झाली ते कार्य पुर्ण झाले तो दिवस ज्येष्ठ शुक्ल पंचमीचा असल्याने ही पंचमी  श्रुत पंचमी हा दिवस प्रतिवर्षी एक उत्सव म्हणून साजरा करायला सुरुवात झाली.  हा दिवस प्राकृत भाषा दिवस म्हणुनही मानला जातो.

जैन धर्माच्या इतिहासात जवळपास काही हजार वर्ष तीर्थंकरांची वाणी ही स्मरणात ठेवून ती गणधरांच्या द्वारे पसरवण्यात येत असे. त्यामुळे स्मृतीलाही महत्व होते. त्या स्मृतीवर साधु व उपाध्यायांनीही चिंतन करणे अभिप्रेत होते. श्रुतदेवतेत या सा-या अंगांचा विचार करुनच या देवतेची कल्पना जैन साधकांच्या मनात जन्माला आली. तिचाही पुढे विकास होत गेला. तीर्थंकरांचे ध्यान करतांना या देवतेचेही सोबतीनेच ध्यान करण्याचीही परंपरा होती हे आपल्याला ज्ञात धर्मसुत्रावरुन दिसते. एवढेच नव्हे तर प्राचीन जैन धर्मग्रंथ हेच तिचे अवयव व अलंकार आहेत अशीही संकल्पना विकसीत झाली. किंबहुना जैनांच्या पाचीन धर्मसाहित्यास "सुयनान" (श्रुतज्ञान) असे म्हटले जाते. व्याख्या प्रज्ञप्ती (इसवी सनाचे दुसरे शतक) आणि पऊमचरिय या महाकाव्यामध्येही हे स्पष्ट करण्यात आले आहे. जैन धर्मात ही सर्वाधिक लोकप्रिय व प्राचीन देवी आहे. या देवीचा उत्सव श्वेतांबरांत ज्ञान पंचमी म्हणून तर दिगंबरांत श्रुत पंचमी म्हणून साजर्ता केला जातो. जैन मंदिरांत या देवतेचे स्थान अनिवार्य असते. सध्या वैदिकांच्या प्रभावाखालील असलेल्या हिंदू मंदिरांतही सरस्वतीची मुर्ती अथवा प्रतिमा अगदी अभावानेच असते हा फरकही येथे लक्षात घ्यावा लागतो. किंबहुना तीर्थंकर आंणि केवलींची ज्ञानवाणी हाच जैन धर्माचा मुलाधार असल्याने तिलाच दैवतप्रतिष्ठा दिली गेली आहे असे आपल्या लक्षात येईल.

जैन पुराणकथा या संदर्भात मननीय आहे. एका पुराणकथेनुसार जंबुद्वीपाच्या एका टोकाला हिमवान (हिमालय) पर्वत असून या पर्वतावर सात मोठी सरोवरे आहेत. या सरोवरांतून वेगवान नद्या वाहत असून त्या विशाल भुभागाचे सिंचन करत समुद्राला जाऊन मिळतात. या सरोवरांमध्ये कमळे उमललेली असून प्रत्येक कमळ हे एका देवीचे निवासस्थान आहे. या सा-या देवता एकत्रीतपणे शासन (सासण) देवता म्हणून जैन पुराणांत मान्य आहेत. सासणचे संस्कृत रुप म्हणजे शिक्षण. या सासणदेवींची २४ नावे दिलेली आहेत आणि ती चोवीस तीर्थंकरांचीच प्रतीक आहेत असे मानले जाते. किंबहुना प्रत्येक तीर्थंकरासोबत त्यांची स्वतंत्र शासनदेवता आहे. दिगंबर व श्वेतांबर पंथांत ही नावे काही बदलांनी आलेली आहेत. सासणदेवींपैकी १६ देवी या विद्यादेवता मानल्या जातात. श्रुतदेवीचे पर्यायी नाम सरस्सई कसे बनले याचे उत्तर या पुराणकथेत आहे. सरस म्हणजे सरोवर आणि सई म्हणजे स्मृती किंवा स्मरण असा अर्थ असल्याने सरोवरातील कमलवासिनी शासन देवतांची प्रमुख या अर्थाने सरस्सई हा शब्द येतो हे आपल्या लक्षात येईल.

उदाहणार्थ, श्वेतांबरांनुसार तीर्थंकरांच्या सासणदेवतांचा क्रम आहे- चक्रेश्वरी, अजिता, दुरितारी, काली, महाकाली ई. तर दिगंबरांनुसार तो क्रम आहे- चक्रेश्वरी रोहिणी, प्रज्ञापती, वज्रशृंखला ई. म्हणजेच जरी शासनदेवता चोवीसच असल्या तरी त्यांच्या काही नावांत बदल झालेला दिसतो. असे का झाले असावे याबाबत आपण नंतर विचार करणारच आहोत.

जैन प्रतिमाशास्त्रात श्रुतदेवी (म्हणजेच सरस्वती) सासण(शिक्षण) अथवा विद्यादेवतांची प्रमूख मानली जाते. श्रुतदेवी म्हणजेच सरस्वती असे अभिधानचिंतामणीमध्ये आचार्य हेमचंद्रांनीही स्पष्ट केले आहे. जैन धर्मात विद्यादेवींचा उदय पाचव्या शतकानंतर झाला असे लुडविकसारख्या पाश्चात्य अभ्यासिका मानतात. (Sarasvatī: Riverine Goddess of Knowledge: From the Manuscript-carrying "Vīṇā" ...By Catherine Ludvik) पण या विद्यादेवी म्हणजे ज्ञानदेवता नसून त्या अद्भुत शक्ती असलेल्या जैन धर्मप्रचार व तीर्थंकरांबाबतची श्रद्धा वाढवण्यासाठी पाचव्या शतकानंतर या देवता निर्माण केल्या गेल्या असेही लुडविग म्हणतात, त्यात मात्र तथ्य नाही. असे असले तरी तीर्थंकर आणि केवलींच्या उपदेशांची अधिष्ठात्री देवता म्हणून श्रुतदेवता (सरस्वती) मात्र जैन धर्मात फार प्राचीन काळीच प्रतिष्ठित झाली होती याबाबत विद्वानांत वाद नाही.

जैन धर्मशास्त्रानुसार देवतांच्या निवासाचे तीन विभाग केले गेलेले आहेत. सरस्वती व लक्ष्मी या उर्ध्वलोकात राहतात, शासनदेवता अथवा विद्यादेवता मध्यलोक (तिर्यगलोक) तर यक्ष-यक्षीणी हे अधोलोकात किंवा पाताळलोकात राहतात अशी जैन पुराणांतील संकल्पना आहे. श्रुत देवतेला सरस्वती (सरस्सई) हे नाव कसे मिळाले असू शकेल हे आपण जैन पुराणकथेच्या माध्यमातून पाहिले आहे. वैदिकांची वाग्देवतेची संकल्पना आणि जैनांची श्रुतदेवतेची संकल्पना तर वेगळीच आहे पण सरस्वती व सरस्सई याही संकल्पना सर्वस्वी वेगळ्या असल्याचे दिसून येईल. त्यामुळे सरस्वती देवता जैनांनी वैदिकांच्या प्रभावात स्विकारली हे प्रचलित मत मान्य करता येत नाही. उलट्य़ वैदिकांच्घी वाग्देवी आणि बुद्धीदेवता म्हणून सरस्वती जैनांच्या प्रभावात विकसीत झाल्या असे मानावे लागते कारण जैन धर्माचा (समणांचा) इतिहास हा वैदिक काळाच्या खूप मागे जातो.

भाषेच्या संस्कृतकरणाच्या काळात सरस्सईचे सरस्वती असे ध्वनीबदल हो रुपांतर झाले आणि नामसाधर्म्यामुळे वैदिक सरस्वती आणि जैन सरस्वती एकच समजण्यात आले असावे असे आपल्याला दिसते. जैनांच्या सरस्वतीचा नदीशी दुरान्वयानेही संबंध नाही. वैदिक सरस्वती पौराणिक काळात जे बदल स्विकारत विकसीत झाली तो प्रवास आपण वर पाहिला आहे आणि आज पुजल्या जाना-या वैदिक सरस्वतीवर जैन सरस्वतीचा ठळक प्रभाव पडलेला आहे हे स्पष्ट दिसते. त्यासाठी जैन सरस्वतीचे पुरातन शिल्पशास्त्रीय पुरावेही उपलब्ध आहेत. येथे लक्षात घेण्याची बाब अशी की सरस्वतीची सर्वात प्राचीन शिल्पे जी मिलतात ती जैन सरस्वतीची. वैदिक सरस्वतीच्या प्रतिमा आपल्याला चवथ्या शतकानंतर, म्हणजे गुप्त काळापासून मिळू लागतात. वैदिक सरस्वती वीणाधार्णी बनली ती मध्ययुगात हेही येथे लक्षात घ्यावे लागते.

जैन सरस्वती-शिल्पे

आंध्र प्रदेशातील घंटशाला येथे यक्षप्रतिमेसहित मिळालेली सरस्वतीची मूर्ती सनपूर्व दुस-या शतकातील आहे. घंटशाला हे प्राचीन बंदर असून एथे अनेक पुरातत्वीय अवशेष मिळाले आहेत. सम्राट खारवेलाच्या काळातीलच ही मूर्ती असून कलिंग राज्य आंध्र प्रदेशालाच लागून असल्याने आंध्रातही जैनांचे त्या काळात मोठे प्राबल्य होते. सुरुवातीला या सरस्वतीमूर्ती सोबत असलेल्या यक्षाला काळभैरव समजले गेले होते. ही मुर्ती त्यामुळे वैदिक किंवा हिंदू सरस्वतीची असावी असा अंदाज पुरातत्ववेत्त्यांनी बांधला होता. पण हिंदू वा वैदिक प्रतिमाशास्त्रात सरस्वती देवतेसोबत अन्य पुरुषदेवतेचे अस्तित्व नसते. शिवाय वैदिक धर्मात आधी मुर्तीपुजेची संकल्पनाही नव्हती. वैदिक देवता या नेहमीच अमूर्त स्वरुपात अर्चिल्या जात, त्यामुळेही वैदिक सरस्वतीही मूर्ती असणे शक्य नाही. हिंदुंनी सरस्वती देवीला कधी स्विकारलेच नाही. गणेश हाच त्यांचा बुद्धीची देवता होता. त्यामुळे ही मुर्ती हिंदुंनी बनवली असल्याची शक्यता नाही.

      उलट सासण देवीसोबत त्यांचे यक्ष असल्याची कल्पना मात्र जैन धर्मात आहे. इतकेच काय तीर्थंकरांसोबतही संरक्षक यक्षांचे पतिमांकन केले जाते. शिवाय ही मुर्ती सिंधुकालीन प्रतिमाशैलीत बनवली गेली आहे हेही पुरातत्वविदांना मान्य आहे. (Jainism: art, architecture, literature & philosophy by Haripriya Rangarajan, G. Kamalakar, A. K. V. S. Reddy, K. Venkatachalam, Sharada Pub. House, 01-Jan-2001, पृ.२०) त्यामुळे आजवर भारतात सापड्लेली सरस्वतीची प्रतिमा ही जैनांचीच असल्याचे सिद्ध होते.

यानंतर मथुरा येथे सापडलेल्या सरस्वती प्रतिमेकडे आपण वळू. ही जैन सरस्वतीची मुर्ती असण्याबाबत कसलीही शंका नाही कारण या मुर्तीच्या पादपीठावर ही मुर्ती दान देणा-याचा सात ओळीचा लेखच कोरलेला आहे. या लेखावरून तत्कालीन जैन व्यवस्थेवरही बराच प्रकाश पडतो. ही मुती सन १३२ मधील (कुशाणकाळातील) आहे. मूर्ती आता लखनौ येथील वस्तुसंग्रहालयात ठेवलेली असून ती मथुरा येथील कंकाली टीला येथे झालेल्या उत्खननात मिळाली. येथे तीर्थंकर आणि जैनांशी संबंधीत अनेक प्रतिमा आणि शिलालेख मिळालेले असून तत्कालीन जैनप्राबल्याची जाणीव या लेखांवरून होते. संस्कृतिकोशकारांनी या काळाला ’जैनकाळ असे म्हटले आहे. (भारतीय संस्कृतिकोश, हंड ९, पृ. ६७३)

ही मुर्ती खंडित झाली असली तरी तिच्या बाजुला दोन सेवक दाखवलेले आहेत. घंटशाला येथील मुर्तीसोबतही एक यक्ष सेवक दाखवला असणेही त्यामुळेच सहजशक्य आहे. या शिलालेखातील प्राकृत मजकूराचा सारांशाने अनुवाद असा- "सिद्धी असो. (कुशाण सत्तेच्या) ५४व्या वर्षी, हिवाळ्यातील चवथ्या महिन्यातील शुक्ल दशमी रोजी वरील सरस्वतीची मुर्ती मी सिहपूत्र गोव (गोप) लोहार,  आर्यदेव या कोट्टीयगणाच्या उपदेशकाच्या (वाचक) सांगण्यावरून या नृत्यगृहाला अर्पण करत आहे."

या लेखात कोट्टीय गण, स्थानिय कुल आणि वैर (वज्र?) शाखेचा उल्लेख आलेला आहे. तत्कालीन जैन धर्मीयांची विशिष्ट धर्म आणि समाजरचनेवर यातून प्रकाश पडतो असे मानले जाते. तेर्थंकरांच्या गणधरांपासून विशिष्ट गण बनत त्यातील कुटुंबांची कुळे व कुळांच्याही शाखा असल्याचा संकेत या शिलालेखातील मजकुरामुळे मिळतो. स्थानिय कूल आणि नंतरच्या स्थानकवासींमध्ये काही आंतरिक संबंध असल्याची शक्यता यातून बळावते. शिवाय एक लोहार जसा जैनधर्मीय होता तसेच अनेक सुवर्णकार जैनांचे शिलालेखही या टिल्यात मिळून आले आहेत. हा आर्यदेव तकालीन लोहार व्यावसायिकांचा मुख्य उपदेशक होता असे काही अन्य शिलालेखांतील मजकुरावरुनही लक्षात येते. सामान्य जनांतही कुशाणकाळी जैन धर्म मोठ्या प्रमानावर प्रचलित असल्याचे यावरून दिसते. "(Early Inscriptions Of Mathura A Study by Bajpayee, Kalyani Das  पृ. १४३-१५३) "अंगविज्जा" हा माहाराष्ट्री प्राकृतातील ग्रंथही याच काळात लिहिला गेला होता. त्या ग्रंथावरुनही तत्कालीन समाजव्यवस्थेवर प्रकाश पडतो.

कुशाणकाळातच जैन सरस्वती ही नृत्य संगीताचीही देवी मानली जाऊ लागली होती हे नृत्यगृहालाच सरस्वतीची मूर्ती अर्पण केली गेली असल्याने सिद्ध होते. संगीत-नृत्याला जैन समाजातही सामाजिक प्रतिष्ठा होती हे येथे उल्लेखनीय आहे. वैदिक सरस्वती फार उशीरा संगीताची देवी बनली असली तरी ती नृत्याची अधिष्ठात्री देवता मात्र कधीच नव्हती.

पण आठव्या-नवव्या शतकापर्यंत जैन सरस्वती संकल्पनेवर वैदिक सरस्वतीच्या काही वैशिष्ट्यांचा आणि पुराकथांचा प्रभाव पडू लागल्याचेही आपल्याला दिसते. वाई येथील वीतरागाच्या खंडित प्रतिमेवरील प्राकृत शिलालेखावरून ही बाब प्रकर्षाने लक्षात येते. या शिलालेखात सरस्वतीला चतुर्मुख ब्रह्मदेवाच्या मुख-सरोवरातील हंसी असे म्हट्ले आहे. हा शिलालेख कोणा भीमदेव या जैनभक्ताने राष्ट्रकुट काळात सन १०६७ मध्ये वीतरागाचे मंदिर बांधले त्याबद्दल कोरवलेला आहे. महाकवी पूष्पदंताच्या काव्याचा प्रभाव सरस्वतीचे वर्णन करतांना आला आहे असे डा. वि. भि. कोलते यांचे प्रतिपादन आहे. (महाराष्ट्रातील काही ताम्रपट व शिलालेख, डा. वि. भि. कोलते, महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ. १९८७, पृ. १२-१३) जैन सरस्वतीचा ब्रह्मदेवाशी कसलाही संबंध नसता तो या लेखात का जोडला गेला आहे हा प्रश्न पडणे स्वाभाविक आहे. गुप्तकाळानंतर वैदिक धर्माची पीछेहाट होऊ लागल्यानंतर वैदिकांनी हिरीरीने निबंधकाळात वैदिक धर्म आणि मिथककथांचे स्तोम माजवले. त्याचा परिणाम हिंदुंवर जसा झाला तसाच जैनांवरही झाला. वैदिक मिथककथांचा शिरकाव जैन व हिंदू धर्मविचारांमध्ये होत गेला. किंबहुना जैन सरस्सई  यात तादात्म्य साधण्याचा प्रयत्न यातून झाला. प्रस्तुत पुस्तकात यावर सविस्तर विवेचन येणारच असल्यामुळे येथे एवढे पुरेसे आहे. एवढेच नव्हे तर याच काळात जैनांत तंत्रांचाही शिरकाव झाला असावा असे दिसते. बाप्पाभट्टी सुरी, हेमचंद्र, मल्लीसेन, नरचंद्र सुरी यांसारख्या विद्वानांनी सरस्वतीच्या कृपेने अद्भूत प्रतिभा प्राप्त केली असे मध्ययुगेन जैन साहित्यात आले आहे. श्रुत अथवा सरस्वती देवतेला प्रसन्न करुन घेणे हा एक सरस्वती स्तवनाचा उद्देश्य बनला होता हे मात्र खरे.

पण वरील विवेचन पाहता, ठिकठिकाणी स्पष्ट केल्याप्रमाणे जैनांची श्रुतदेवी (सुयदेवी) व त्यांचीच सरस्वती (सरस्सई) ही देवता वैदिक प्रभावाखाली विकसित झाली या प्रचलित मताला अर्थ नाही हे उघड आहे. जैनांची दैवत संकल्पना सर्ववी वेगळी आहे. वैदिक काळातील वैदिकांची सरस्वती आणि पौराणिक काळातील त्यांची सरस्वती यातही मेळ नाही. किंबहुना त्यांच्या दैवत संकल्पनेत सातत्यही राहिलेले दिसत नाही. त्यांची वाग्देवताही वेगळेच वेदमंत्रांचे प्रतीक म्हणून येते आणि नंतर ती स्वतंत्र देवताही राहिली नाही तर ती सरस्वतीमध्ये विलीन करण्यात आली. वैदिक सरस्वतीची इतर पर्यायीनामे कालौघात चिकटवण्यात आली असेही आपल्याला दिसते.

हे असे का झाले हा प्रश्न चिंतनीय आहे. जैनांच्व्ह्या दैवत संकल्पनेत किमान दहाव्या शतकापर्यंत सातत्य दिसते. सरस्वती अथवा श्रुत देवता ही मुख्य तर सासण देवता (शिक्षण/विद्या) या तिच्या आधिपत्याखाली ही संकल्पना कसलाही बदल न होता सलगपणे तिचे अस्तित्व दिसते. २४ तीर्थंकरांच्या प्रत्येकी एक अशा चोविस संलग्न सासण देवता यातही कोठे बदल दिसत नाही. सरस्वतीदेवी उर्ध्व लोकांत राहते तर सासणदेवता तिर्यग म्हणजे मध्यलोकात राहतात ही संकल्पना सरस्वती अथवा श्रुतदेवतेचे सार्वभौम स्वरुप दाखवते.

वैदिकांच्या सरस्वती संकल्पनेत कालौघात वेगाने बदल होत गेले कारण त्यांनी आपल्या दैवत संकल्पनांत उधा-या करीत त्या संकल्पना एकाच देवतेला चिकटवण्याचा प्रयत्न केला. ब्रह्मदेव आपलीच कन्या असलेल्या सरस्वती देवतेवर आसक्त झाला आणि तिच्या मागे लागला ही पुराणकथा एक ऐतिहासिक सत्य सांगते. किंबहुना हे दैवत-अपहरणाचे मिथक आहे. अशा पुराणकथा जैन साहित्यात मिळून येत नाहीत कारण त्या बनवण्याची त्यांना आवश्यकताही नव्हती. जैन श्रुतदेवी किंवा सरस्वती हे जिनांच्या वाणीचेच केलेले दैवतीकरण होते कारण ती वाणीच त्यांच्या धर्माचा मुलाधार होती. ते कवळ सामान्य ज्ञान नव्हते तर प्रत्येक मनुष्याला केवली, सिद्ध, अर्हत पदाकडे वाटचाल करायला लावण्यासाठीचे ज्ञान होते.

जैन सरस्वतीच्या मुर्ती खुपच प्राचीन काळात बनवल्या जाऊ लागल्या असाव्यात. अंग व पुर्व ग्रंथ लिपीबद्ध झाल्यानंतर श्रुतदेवीला वेगळेच अधिष्ठान मिळून हे ग्रंथ हेच तिचे अवयव व अलंकार मानले जाऊ लागले. तिवर केवळ स्मरणाने जिनवाणीचा प्रसार होत असल्याने श्रुतदेवतेला अमुर्त स्वरुपात तिचे आधी अस्तित्व असले पाहिजे.

आंध्र प्रदेशातील सनपुर्व दुस-या शतकातील जैन सरस्वतीची मूर्ती सिंधुकालीन प्रतिमाशास्त्राशी सरळ संबंध दाखवते. सिंधुकाळाइतका हा धर्म जुना आहे याचा हासुद्धा एक पुरावा आहे.

Kashmir: Melting Pot of the Cultures!

After abolishing the special status of Kashmir by abrogating article 370, dividing it by making both the parts Union Territories, it is now time to look back at its rich cultural and political history and tradition to understand its importance.  Kashmir had a significant impact on the Indian history and almost every branch of the knowledge flourished in the valley enriching Kashmiri culture, usually referred to as “Kashmiriyat”  which has about seven thousand years old history. This culture was formed together by Naga, Kush, Kapisha tribes and this land has been melting pot of many religious streams like Vedicism, Shaivism, Jainism, and Islam. It has been proven by Mr. Virchand Gandhi, a veteran Jain scholar who had represented Jain religion at first religious conference held at Chicago, that Jesus  Christ had visited Kashmir and how the influence of the tenets of the Jainism can be traced in the Bible. Many scholars have supported this research as some ancient scripts did surface in the Monasteries of Tibet.  In short, almost every religious development has been taken place in the valley.

Mesmerized by the beauty of Kashmir, Mughal Emperor Jahangir had said that he was ready to forsake all his empire had he been offered Kashmir in exchange and had exclaimed, “If there is a heaven on the Earth, it is here.” This land has attracted the scholars, seers, seekers and religious leaders of the world. Possessing rich pre-Vedic culture, Kashmiris also welcomed Vedic religion molding it in their own unique social style. On the rise of Buddhism, Kashmir greeted it too but further developed that religion to Mahayana/Vajrayana sect and enthusiastically spread it elsewhere. When Kashmir embraced Islam, they maintained their pre-Islamic cultural traditions thus shaping Islam in a unique fashion. Islam entered here because the Buddhist King Rinchen Shah’s request to convert into Vedic/Shaiva cult was denied by the Pundits and thus frustrated he had to choose Islam. Kashmir has accepted new concepts, sometimes willingly sometimes under threat but always made these concepts part of their cultural ethos.

Archeologist and historian Sir Aurel Stein opine that Kashmir is the only state in India which has written history of more than five thousand years. Scholars from across the world like Stein, Buhler, Walter Lawrence has been attracted to Kashmir to study its history. Kalhana’s Rajtarangini is the most important book that contains the stylized political history of ancient Kashmir. Kalhan’s history begins with the first king of Kashmir, Gonand that embraces the period of about three thousand years. Kalhana’s tradition was continued by Jonraja, Prajyabhata, and Saka. These efforts most faithfully preserved the political and cultural history of Kashmir.

However, Indian history neglected Kashmir in its discourse. Mahabharata does not mention Kashmir or its kings even in the Great War event where kings of all over have been mentioned.  According to Nilmat Purana, the first king of Kashmir, Gonand, was contemporary to Kauravas-Pandava and that coronation of King Yudhishthira and his took place simultaneously.  It also is mentioned in this Purana that Gonand was relative of Jarasangha. When war broke between Krishna and Jarasangha, Jarasangha sought the help of Gonanda. Gonanda thus attacked Dwaraka. In this prolonged war, King Gonanda was killed at the hands of Balrama. His son Damodara succeeded the throne and to avenge his father’s death marched on Dwaraka but he too met with fatal death. His pregnant wife Yashomati was pardoned by Krishna and when she gave birth to a boy, known as Gonand II, he was coroneted as a new king.  Those who opposed Krishna’s move to support Yashomati were cautioned by Krishna that the land of Kashmir is Parvati and the king there is a partial incarnation of Lord Shiva and hence even if the king there is cruel, he should not be punished. Instead, we have to establish good connections with him. The message of Lord Krishna is useful even today to those in power who are ardent followers of him.

The status and glory ancient Greece had attained in the western world, the same status  Kashmir has achieved in India. Kashmir has been a center of knowledge and wisdom since millenniums. Pundit Nehru also has stated that Kashmir led India intellectually for almost two millenniums. No branch of the knowledge has been left untouched by Kashmir, instead has contributed immensely.

Among the things that Kashmir has achieved politically,  victories and wisdom of Lalitaditya-Muktipid (725-761cannot be neglected. Kalhan says, 'Lalitaditya achieved the reputation that this country had never received before. He invited many scholars to Kashmir. After defeating Yasovarman, the Emperor of Kanauj, he took the scholars of Kanauj to Kashmir. One of them was Abhinavgupta's ancestor, who originally belonged to Tryambakeshvar in Maharasthra, states Dr. R. C. Dhere in his book Tryambak Math. This would mean that the origin of foremost Kashmiri scholar and epitome of Shaiva ideology, Abhinav Gupta, can be traced back to Maharashtra.

The Kashmiri people reminisce about another golden period in history, the period of the reign of King Zain-ul-Abidin or emperor (Bhattshah) from 1420 to 1470. The highest point of glory reached during this period has never been reached by any other king of Kashmir. He tried to provide justice to his Kashmiri Pandits to whom his father Sultan Sikander (iconoclast)and Suhad Bhat had persecuted and had forced to exile. He tried his best to bring the Pandits back and rehabilitate them in Kashmir. The Kashmiri people admire him and think him greater than Akbar. Some scholars opine that the Kashmiri Pandits who came out of Kashmir during the period of hostility and settled in Maharashtra are called Saraswat Brahmins.

Later on, there were several invasions on Kashmir. According to some researchers, after the Lalitaditya-Muktapid no great militarily superior king came to the throne in Kashmir. After the intellectual struggle with heirs of Adi Shankaracharya and monotheist Shaiva philosopher Abhinav Gupta, Kashmir gradually receded in the intellectual field. Of course, whether 84,000 stupas built by Emperor Ashoka or the efforts made by the Vedics to destroy Kashmiri Buddhism, nevertheless, saints like Kashmiri Shaiva poetess Laleshwari, Nandarushi or Nuruddin Noorani continued a tradition of unifying the various ideologies. Aurangzeb's elder brother Dara Shukoh also contributed to this tradition.

Pandit Kalhan states, 'Kashmir temporarily leans under pressure but cannot be subjugated on the basis of strength. ' Kalhan also says of about the pre-Islamic  Kashmiri women who used to dance in temples during Shiva Puja with all enthusiasm, in the same spirit these women can revolt against the unjust king, no matter who he is. Dr Aruna Dhere, Editor-in-Chief of Marathi translation of Rajtarangini says that before establishing a bond of affection with Kashmiri people one needs to understand the underlying innocence but rebellious tendencies of Kashmiri people those are the outcome of thousands of years old history.

-Sanjay Nahar

(Founder-President of Sarhad)