बचेंगे तो और भी लढेंगे ...दत्ताजी शिंदे

 

     जयाप्पाची हत्या झाल्यानंतर संतप्त दत्ताजीने विजय सिंगविरुद्ध व्यापक आघाडी उघडली. विजय सिंग (यालाच बिजो सिंग असेही म्हटले जाते) विजय सिंगने आपल्याला संकटातून बाहेर काढण्यासाठी मारण्यासाठी कपट करून मारेकऱ्यांचा वापर करणे हे राजपुतांच्या शौर्याचे अत्यंत लज्जास्पद उदाहरण होते. मराठ्यांनी आपला सर्वात मोठा सरदार गमावला हे एक मोठे नुकसान होते. अनेक राजपूत राजांनाही हे कृत्य आवडले नाही. जयाप्पाची  जागा घेण्यासाठी शिंदे सैन्यात शूर योद्ध्यांची कमतरता नव्हती. त्यामुळे शोकविधी संपण्यापूर्वीच दत्ताजी शिंदेने राठोडांना कठोर शिक्षा करण्याचा निर्णय घेतला.
     ही मोहीम दृढपणे न राबविल्याबद्दल जयाप्पावर पूर्वी जो दोष ठेवण्यात आला होता तो त्या दुर्दैवी घटनेनंतरच्या त्यांच्या कृतींमुळे पुरता धुऊन गेला. त्यावेळी दत्ताजी आणि जनकोजी यांनी लिहिलेल्या पत्रांमध्ये मराठ्यांचा निर्धार स्पष्टपणे व्यक्त केला होता की, "असे नाही की राजपुत मराठ्यांसमोर आपले शौर्य दाखवू शकतात. या सर्वांचा पराभव होईल."
     या कठीण परिस्थितीत दत्ताजीने अतिशय हुशारीने काम केले. त्यांने विजय सिंहाच्या सर्व हालचाली हाणून पाडल्या. जयाप्पाच्या हत्येनंतर विजय सिंह नागौरहून निघाला, आपले दूतही सर्वत्र  पाठवले, पैसे खर्च केले आणि या हत्येनंतर युद्ध अटळ आहे असे समजून मराठ्यांविरुद्ध एक मोठी सेना गोळा करायचे प्रयत्न सुरु केले. त्याने दिल्लीचा बादशहा, वजीर, नजीब-उद-दौला इत्यादी अनेक लोकांना मराठयांविरुद्ध चिथावले पण माधो सिंग वगळता कोणीही त्याला मदत करण्याचे धाडस केले नाही.
     त्या काळात पेशव्यांचा दूत गोविंद तिमाजी जयपूर येथे होता. "माधोसिंगने त्याच्याशी वैर केले आणि त्यांच्या घरी पहारे बसवले. हे पेशव्यांचाच अनादर करण्यासारखे होते. त्यांनी विष प्राशन केले आणि त्याचा मृत्यू झाला (सप्टेंबर १७५५)."
     ऑक्टोबर १७५५ मध्ये, संताजी वाबळे याने झालावाडहून आक्रमण करण्यासाठी जाणाऱ्या राजपूतांवर प्रतिहल्ला केला, त्यांना पराभूत केले आणि नागोरच्या किल्ल्यात वेढा घातला. माधो सिंगने विजय सिंगला मदत करण्यासाठी अनिरुद्ध सिंगच्या नेतृत्वाखाली काही सैन्य पाठवले होते. दत्ताजीने त्यांना रस्त्यातच पकडले आणि अनिरुद्ध सिंगचा मोठा पराभव केला. १५ आणि १६ ऑक्टोबर १७५५ रोजी, शिंदेच्या सैन्याने अनिरुद्ध सिंगच्या सैन्याचा मोठा पराभव केला. त्यांनी त्याच्या आठशे माणसांना ठार मारले. अनिरुद्ध सिंग कसा तरी आपला जीव वाचवून पळून गेला. अन्न आणि पाण्याअभावी त्याला खूप त्रास सहन करावा लागला. ३१ ऑक्टोबर १७५५ रोजी तो मराठा छावणीत आला आणि युद्धबंदीसाठी वाटाघाटी करू लागला.
     शिंदे सैन्याला बळकटी देण्यासाठी अंताजींच्या सैन्याचेही आगमन झाले. अंताजी माणकेश्वर याने लिहिले आहे की, "आम्ही दहा हजारांच्या सैन्यासह जयनगर (जयपूर) प्रांतात पोहोचलो. तेथून आम्ही देडवानियाला पोहोचलो. दुसऱ्या दिवशी मारवाड सैन्यातील चारशे सैनिकांना मारले आणि त्यांना पूर्णपणे पराभूत केले. विजय सिंह नागौरहून येत होता. वाटेत आमची मजबूत सेना पाहून तो मागे हटला आणि बिकानेरला पळून गेला."
     त्या वर्षीही पाऊस पडला नाही, ज्यामुळे अन्नधान्य आणि चाऱ्याची कमतरता होती. नागौरच्या वेढ्यात राठोडांना खूप कठीण परिस्थितीचा सामना करावा लागला. विजय सिंह पुन्हा बाहेर पडला आणि बिकानेरला गेला पण त्याला तिथेही कोणतीही मदत मिळाली नाही. १७५५ च्या अखेरीस यशवंतराव पवार, समशेर बहादूर इत्यादी सरदारांनी प्रचंड सैन्यासह राजपुतान्यात सर्व बाजूंनी घुसखोरी केली. त्यांनी जयपूर आणि मारवाड या दोन्ही राज्यांचे क्षेत्र उद्ध्वस्त केले. जयाप्पाचा मुलगा जानकोजी याच्यासोबत दत्ताजीने विजय सिंहावर इतका दबाव आणला की शेवटी विजय सिंगाने गुडघे टेकले.
     जानेवारी १७५६ मध्ये विजय सिंग दत्ताजीला भेटायला आला आणि तहाच्या अटी विचारल्या. विजय सिंगाला सर्व अटी मान्य करणे भाग होते. त्याने अजमेर आणि जालौर हे दोन किल्ले, पन्नास लाख रुपये रोख भरपाई आणि अर्धे राज्य राम सिंहला देणे या अटी मान्य केल्या आणि . त्याने अर्धे राज्य स्वतःकडे ठेवले आणि नागौर, जोधपूरमधील तीन ठाणीही दत्ताजीला दिली.
     या संदर्भात रामजी अनंत याने लिहिले आहे की, "नागौरचा तह झाला. अर्धे राज्य राम सिंह यांना देण्याचे मान्य झाले आणि पन्नास लाख रुपये सरकारकडे जमा करण्यात आले. जालौर आमच्याकडे सोपवण्यात आले. राज्याचे विभाजन एक-दोन आठवड्यात होईल. त्यानंतर आम्ही जयनगर (जयपूर) राज्याकडे जाऊ. अनिरुद्ध सिंह आमच्यासोबत आहेत. राम सिंह आणि विजय सिंह यांनी आपापसात वाद मिटवला."
     हा राम सिंह मूळचा खूप शूर आणि बुद्धिमान होता. पण त्याच्या दुर्दैवाने त्याला कधीच सोडले नाही. ३ सप्टेंबर १७७२ रोजी त्याचे निधन झाले.
     भरपाई ताब्यात मिळवण्यासाठी दत्ताजीला आणखी एक-दोन महिने नागौरमध्ये राहावे लागले. एप्रिल १७५६ मध्ये ते तेथून निघून रूपनगर (नाथद्वाराच्या ईशान्येला दहा मैल) येथे गेले. तेथे समशेर बहादूर त्यांच्यात सामील झाला.
     नंतर लगेच रूपनगरच्या सिंहासनावरून असाच उत्तराधिकार वाद झाला. दत्ताजीने तिथे आपल्या लष्करी शक्तीचा धोका दाखवला आणि तो वाद मिटवला. त्यांनी आधी आपल्यासोबत असलेल्या सामंत सिंहाला गादीवर बसवले. कोटा रियासत बद्दल उत्तराधिकार वाद देखील होता. तोही त्याने मिटवला, खंडणी घेतली आणि जून १७५६ च्या सुरुवातीला उज्जैन येथे पोहोचला.      एकूणच, या मारवाड मोहिमेत शिंदेंना दोन वर्षे घालवावी लागली. पेशव्यांनी दिलेले प्रयाग, अंतर्वेद आणि खेचीच्या आसपासचे क्षेत्र मुक्त करण्याचे अधिक फायदेशीर काम राहून गेले. मोगल साम्राज्याच्या मध्यवर्ती सत्तेचे वर्चस्व संपुष्टात आल्यामुळे, शिंदे राजपूत शासकांच्या अंतर्गत वादात अडकले. यामुळे ते मुख्य उद्दिष्टांमध्ये आपली उपयुक्तता सिद्ध करू शकले नाहीत असे सरदेसाई म्हणतात.
     यानंतर पेशव्यांचे बोलावणे आल्यामुळे शिंदे ताबडतोब पुण्याकडे निघाले आणि पेशव्यांना भेटले.
 
     जयाप्पाचा खून मराठ्यांसाठी एक मोठा धक्का होता, परंतु राजपूत राज्ये आणि मराठ्यांमधील वाढती शत्रुत्वाची समस्या येणाऱ्या काळात आणखी मोठी अडचण ठरली. आता उत्तरेकडील मराठा सत्तेला विरोध करण्यासाठी विजय सिंग माधो सिंगसोबत सामील झाला. भविष्यातील घटनांवरून दिसून येते की, राजपूत-जाट-मराठा लढाया या प्रदेशासाठी किंवा मराठ्यांसाठी हिताच्या नव्हत्या. पुरेशी धोरणात्मक दूरदृष्टी असतानाही हे दोघे एकमेकांचे शत्रू बनले होते. राजस्थानच्या इतिहासावरील एका ग्रंथात असे म्हटले आहे की “राजपूत राज्यांमध्ये मराठ्यांच्या हस्तक्षेपाला मोठ्या प्रमाणात राज्यकर्ते आणि श्रेष्ठींनी प्रोत्साहन दिले होते ज्यांनी मराठा नेत्यांना पैशाच्या बदल्यात लष्करी मदत देण्यास आमंत्रित केले होते, जे ते देऊ शकत नव्हते किंवा देणार नव्हते. 'विनाश आणि लूटमारीचा शाप' आणण्याची जबाबदारी पूर्णपणे राजपूत राज्यकर्त्यांवर होती.”
     दत्ताजी शिंदे हा राणोजी शिंद्याचा दुसरा मुलगा, जयाप्पाचा सख्खा व महादजीचा सावत्र भाऊ. जयाप्पा मेल्यानंतर (१७५५) शिंदे घराण्याची सरदारकी जयाप्पाचा पुत्र जनकोजी यास मिळाली. परंतु तो लहान होता म्हणून दत्ताजीच कारभार पाही. या चुलत्या-पुतण्यांनी अनेक पराक्रम केले व उत्तर हिंदुस्थानांतील पुष्कळ प्रांत मराठी साम्राज्यांत समाविष्ट केले. कुकडीच्या लढाईत ज्या अकरा शूर असामींनी थेट निजामाच्या हत्तीवर चाल करून त्याची डोलाची अंबारी खालीं पाडली. त्यांपैकीं दत्ताजी हा एक होता (१७५१). त्यानंतर पुन्हा निजामानें उपसर्ग दिल्याने पेशव्यांनी दत्ताजीस मुख्य सेनापती करून व बरोबर विश्वासरावास देऊन निजामावर पाठविलें. त्यानें शिंदखेड येथें निजामाला गांठून त्याचा पूर्ण मोड केला व पंचवीस लक्षांचा प्रांत व नळदुर्ग किल्ला मिळविला (१७५७). जयाप्पाचा ज्या विजय सिंगाच्या (मारवाडावरील) मोहिमेत खून झाला, त्या मोहिमेतही दत्ताजी सुरुवातीपासून होता; खून झाल्यावर दत्ताजीने तें दुःख एकीकडे ठेवून विजय सिंगाचा मोड केला व (जून १७५५). पुढें दत्ताजीने सर्व मारवाडचें राज्य घेऊन त्याचा तिसरा हिस्सा मराठी साम्राज्यांत दाखल करून पांच कोट रु खंडणी मिळविली (१७५६). नंतर बुंदीच्या राणीस मदत करून व तिचा मुलगा गादीवर बसवून, दत्ताजीनें ४० लाख रुपये मिळविले व सरकारचें बरेंच कर्ज फेडले (१७५६).  
     याच काळात अब्दाली पुन्हा येऊन गेला होता. १७५८ साली राघोबादादाच्या नेतुत्वाखाली होळकर व शिंदे अब्दालीचा पाठलाग करत अटकेपर्यंत पोहोचले. तुकोजी होळकर व साबाजी शिंदेही या स्वारीत सामील होते. अटकेपार झेंडा लावण्याचे कार्य साबाजी व तुकोजीने केले एवढेच नाही तर ते सरहिंदच्या सीमेच्या रक्षणासाठी तुकोजी व साबाजी तेथेच तळ ठोकून थांबले. राघोबाबादादा व इतर सेनानी अटक ताब्यात येताच परत फिरले.
साबाजी शिंदे
     शिंदे घराण्यातीलच  साबाजी शिंदे हे शिंदेंच्या फौजेतिल एक प्रमुख सरदार होते. अब्दालीने १७५७ ला दिल्लीवर स्वारी केली. त्याचा मुकाबला करण्यासाठी मग साबाजी, राघोबादादा व मल्हाररावांच्या नेत्रत्वाखाली एक मोठी मराठा फौज दिल्लीत येवुन धडकली. पण तोपर्यंत अब्दाली ‘पुन्हा अफगानिस्तानकडे निघुन गेला. मग मराठ्यांनी त्याचा पाठलाग करायचे ठरवले. अशा रितीने मराठ्यांनी पंजाब, लाहोर, मुलतान, अटक असे अब्दालीचे प्रमुख सुभे जिंकुन घेतली. मात्र अटकेवर भगवा फडकावलेले मराठे, तिथल्या हिवाळ्यातल्या थंडीमुळे हैराण झाले. शेवटी राघोबादादा व मल्हाररावाने साबाजी शिंदें व तुकोजी होळकरच्या नेतृत्वाखाली १५ हजाराची फौज दिली व तिथुन परत दिल्लीकडे आले. आता साबाजी व तुकोजीवर अटकेपासुन- दिल्लीपर्यंतच्या इलाक्याची सुरक्षा करण्याची जबाबदारी होती. इकडे अब्दाली काबुलमध्ये बसुन मराठ्यांचे सर्व उद्योग न्याहळत होता. त्याला स्वतःच्या मुलाचा तैमुरचा लाहोरमध्ये मराठ्यांनी उडवलेला धुव्वा तसेच मराठ्यांनी अटकेपर्यंत मारलेली धडक हे धास्ती भरवणारे वाटले.  
     आता साबाजी व तुकोजीकडे थोडीच फौज आहे, त्याला हरवुन आपण आरामात दिल्लीपर्यंत जावू', असा त्याचा विचार होता. या सर्वांत भर म्हणुन साबाजीने आपल्याकडच्या थोड्या फौजेनिशी अब्दालीचे सर्वात महत्वाचे ठाणे 'पेशावर' जिंकुन घेतले. पेशावर हातात आल्यामुळे साहजिकच अब्दालीचा हिंदुस्तानाकडे येणाऱ्या खैबर खिंडीचा मार्ग मराठ्यांच्या ताब्यात आला. आता मात्र अब्दालीची झोप उडाली. मराठे लाहोरपासुन अटकेपर्यंत टप्याटप्याने जिंकत होते. पेशावर हातात आल्यामुळे साबाजी व तुकोजी आता सरळ काबुलवर येतात की काय अशी भीती निर्माण झाली., पेशावर ते काबुल अंतर होत १२० किमी म्हणजेच जेमतेम ४ ते ५ दिवसाचे.
     आता अब्दालीने त्याचा वजीर जहान खानाच्या नेत्रत्वाखाली २५ हजाराची मोठी फौज देवुन त्याला मराठ्यांच्या बंदोबस्तासाठी पाठवले मात्र याचाही काही उपयोग झाला नाही. सन १७५९ च्या ऑगस्ट महिन्यात अफगाण सरदार जहानखान व मराठी सैन्याचा सामना घडून आला. या संघर्षात मराठी सैन्याने खैबर खिंडीमध्ये झालेल्या चकमकींमध्ये साबाजीने व तुकोजीने जहान खानाचा पार धुव्वा उडवला. विजयी मराठी फौजांचे नेतृत्व साबाजी शिंदे व तुकोजी होळकर यांनी केले. . परत फिरुन जहान खानाने पेशावर जवळ येवुन साबाजीला डिवचण्याचा प्रयत्न केला. मात्र यामध्ये जहानखानाचा पुत्र मारला गेला व  तो स्वतः जखमी झाला, त्याच्या सैन्याची तर पार दाणादाण उडाली. जहानखानाने शेवटी माघार घेतली. अशा रितीने साबाजीने व तुकोजीने जवळ जवळ १६ महिने खैबर खिंड शर्थीने लढवली.
     शेवटी अब्दालीने अनेक तुर्की, इराणी, पठाणी सरदारांना एकत्र करुन ५० हजाराचे फार मोठे लष्कर जमविले व तो स्वतःच्या नेत्रत्वाखाली सारी फौज घेवुन यावेळेस खैबर खिंडीचा मार्ग न वापरता दक्षिणेकडील बोलन खिंडीतून भारतात उतरला. ही बातमी दत्ताजी व मल्हाररावाला कळताच “अब्दाली चालून आला आहे म्हणून आता तेथे न थांबता दिल्लीकडे या’.” असा निरोप आल्याने साबाजी व तुकोजीने खैबर खिंडीतून माघार घेउन वेगाने दिल्लीकडे मार्गक्रमण सुरु केले. साबाजी शिंदे व तुकोजी होळकरने महाराष्ट्रापासुन हजारे कोस दुर असलेल्या अफगाणिस्तानातल्या अटक- पेशावर- पंजाब भागामध्ये मराठ्यांचा जरिपटका मोठ्या अभिमानाने मिरवला.
     या आधी अटकेहून परतत असताना या वेळीं दत्ताजीने आपलें लग्न उरकून घेतले (१७५८). त्याच्या स्त्रीचें नांव भागीरथीबाई. लग्न उरकून दत्ताजी उज्जयिनीस आला. तेथें मल्हाररावानें त्याचा भोळा स्वभाव पाहून त्यास राघोबादादाने सांगितलेल्या नजीबखानाचें पारिपत्य करण्याच्या कामगिरीपासून परावृत्त केलें ही एक दंतकथा प्रसिद्ध आहे पण त्यातील ऐतिहासिक सत्यही तपासून पाहिले पाहिजे.
      सर्वप्रथम ही बाब लक्षात घ्यायला हवी कि याबाबतची माहिती फक्त "भाउसाहेबांची बखर" मद्धे येते. या बखरीनुसार आधी जनकोजी व मल्हाररावांची भेट झाली ती १० आगष्ट १७५८ रोजी राजपुतान्यात. या भेटीचे बखरीतील वर्णन असे:
      "...ते समयी जनकोजी शिंदे यांनी अर्ज केला कीं, "सुभेदार, तुम्ही आम्हांस वडील आहां, तुम्ही अटकेपावेतों मुलूख काबीज केला. आम्हास मोहिमेस असुदें रान (स्वतंत्र) कोणते?" तेंव्हा मल्हारराव यांनी उत्तर केले की, "तुम्हांस एक आहे. भागीरथीस पूल बांधुन अयोद्येवर जावे. सुजाउद्दौला यास तंबी पोंचवून पाहिजे ते रुपये मिळतील. रान असुदें आहे." जनकोजी यांनी उत्तर केलें की, "भागीरथीस पूल बांधने कसें घडेल?" तेंव्हा मल्हारराव यांनी सांगितले की, "नजीबखान रोहिला यास हाती धरून त्याचे हातून हे काम करुन घ्यावे." हे वचन ऐकतांच जनकोजी यांनी जाबसाल केला कीं, "नजीबखान रोहिला मात्रागमनी जन्मस्थानी लघुशंका करणार. गाजुदीखान याचे येथें वाढला त्याचें सार्थक केलें ! हें तुम्ही जाणतच आहां. त्यांत कार्यातुर होऊन काळावर नजर द्यावी तरी खावंदांचा द्रोहीं. त्यांनी आम्हांस मोहीम नजीबखान याजवरील नेमून दिली आहे, असें असता हें कर्म केलीयास श्रेष्ठ स्वामीद्रोही व्हावें. त्यांत आम्हांकडे केवळ शिलेदारी कर्म नाहीं. आम्ही सरकारचे पागेचे बारगीर असें आहे. आम्हांकडून हा विचार घडू नये. " असें म्हणताच मल्हारराव यांनी उत्तर केलें की, " बाबा, तुमचा मुल स्वभाव. अटकेपासून रामेश्वरपर्यंत एकछत्री राज्य जाहाले. हिंदुस्थानात एक नजीबखान मात्र मूळ राहीले आहे. त्याचे पारिपत्य केलिया पेशवे अटकेपासून जासुदा हातून पैसा आणवतील. मग तुम्ही आम्ही सहजच निर्माल्यवत जाहलों. मग कोणी पुसणार नाहीं. यास्तव एवढे खूळ रक्षून जें करणे तें करावें."
      आता हीच बखर पुढे काय सांगते हे पाहुयात. जनकोजीनंतर मल्हारराव व दत्ताजीची भेट उज्जैन येथे झाली. या भेटीचा बखरीतील हा वृत्तांत:
        '.....उपरांतिक दत्ताजी शिंदे यांनी मल्हारराव यांस प्रश्न केला कीं, " सुभेदार तुम्ही अटकेपावेतो मुलुख काबीज केला. आतां आम्हांस मोहिमेस असूदे रान कोणते आहे ?"  तेव्हां मल्हारराव यांनी सांगितले कीं, " यावीशी सूचना जनकोजी शिंदे यांस सांगितली आहे आणि तुम्हांसही सांगतो कीं, नजीबखान रोहिला यास हाती धरून भागीरथीस पूल बांधोन पुलापलीकडे अयोध्या व ढाका व बंगाला व काऊर देश पावेतो मोहीम करावी. रानही असूदे आहे. पैसा पाहिजे तितका मिळेल. आणि सुजाउद्दौला यांस तंबी पोंचवून भागीरथी पलीकडील अर्धा मुलुख घ्यावा. त्यांत दहा - पांच किल्ले भारी असतील त्यांत ठाणी घालावी. म्हणजे चित्तास येईल तेव्हां श्वेतबंधासारिखे ( सेतूबंध ) जावयास यावयास येईल. हें न करिता तुम्ही नजीबखान याचे पारिपत्य कराल.  तर तुम्हांस पेशवे धोत्रे बडवावयास लावतील. "
      सरदार विंचुरकरांशीही दत्ताजीचा शब्दश: वरीलप्रमाणेच संवाद झाला असेसुद्धा ही बखर सांगते.
     आता जनकोजी व दत्ताजीशी झालेल्या संवादात किरकोळ फरक सोडले तर आशय एकच आहे. या संवादावरुन पेशवे आणि होळकरांत संशयाचे वातावरण होते असे नि:ष्कर्ष इतिहासकार अत्यंत आनंदाने काढतात व होळकरांच्या स्वार्थबुद्धीपायी दत्ताजी शुक्रतालावर अडकला आणि बळी गेला असेही म्हणतात. पण मुळात भौसाहेबाच्या बखरीतील या संन्वादाची विश्वासार्हता काय हेही पाहिले पाहिजे.
      यातून निर्माण होणारे प्रश्न असे कि, उत्तरेत हयात घालवलेले दत्ताजी व जनकोजी एवढे अज्ञानी होते काय कि स्वतंत्र मोहीम कोठे करावी हे त्यांना समजत नव्हते? परत वर एकीकडे हेच इतिहासकार सांगतात कि शिंदे व होळकरांत बेबनाव होता. मग याच इतिहासकारांना हा प्रश्न पडला नाही काय कि बेबनाव असता तर दत्ताजी व जनकोजी होळकरांचा सल्ला ऐकून कसे कोणतीही स्वतंत्र मोहीम ठरवतील? आणि हा एकाच आशयाच्या संवाद जनकोजी, दत्ताजीशी कसा होईल?
      मग विंचुरकरांनीही याच आशयाचा सल्ला दिला असेही ही बखर म्हणते...त्यांचे काय? थोडक्यात ही "धोतरबडवी" मसलत साफ बनावट आहे. ती मल्हाररावांचा, विंचुरकरांचा व शिंदेंचाही साफ अवमान करणारी आहे. त्यामागे एक सत्य लपवायचा प्रयत्न होता तो असा-
      तरीही दत्ताजी व जनकोजी शिंदेंनी सुजावरची मोहीम हाती घेतली हे तर सत्य आहे मग असे का? हा महत्वाचा प्रश्न निर्माण होतो. या प्रकरणाचा खरा सुत्रधार कोण होता हेही तपासून पाहिले पाहिजे.
      यामागील हकीकत अशी की नानासाहेब पेशव्याने अटकस्वारीच्या दरम्यान (१७५८) राघोबादादास पत्र लिहिले होते कि, "तुम्ही आहा तेथे पैसा मिळण्यास जागा राहिलेली नाही, सबब बाजदबरसात पूर्वेकडे जावून पटणे प्रांत जरुर घ्यावा."
      नानासाहेब पेशव्यांनी २ मे १७५९ रोजी दत्ताजीला पाठवलेल्या पत्रात दिलेला आदेश पहा:
"... कदाचित तो करारात वाकडा वर्तत असला तर मात्र मातबर लाभ पुर्ता दृष्टीस पडला तरच सुजातद्दवलास हाती धरावे. परंतु काशी, प्रयाग हरतजविजेने साधावी. विशेष काय लिहिणे. कर्जाची चिंता दतबास असेलच. जाणिजे. लेखनसीमा."  ( संदर्भ :- मराठ्यांचा इतिहास : साधन परिचय, संपादक - अ.रा.कुलकर्णी )
      राघोबादादा शहाणा होता. त्याने पेशव्याचे ऐकले नाही. तो बिहारकडे न जाता थेट पुण्याला निघून आला. पण दत्ताजी शिंदेला मात्र सरकारच्या कर्जनिवारणाची चिंता होती, म्हणुन पुर्वेकडील कामगिरी त्याने ती पेशव्यांच्या इच्छेनुसार स्वीकारली.
     उज्जैनहून निघून चुलते-पुतणे दिल्लीस आले. पेशव्यानें त्याला नजीबाचें पारिपत्य, बंगाल काबीज करणे, लाहोर सोडविणे, काशी प्रयाग घेणे व पुष्कळ पैसा घेऊन राघोबादादाने अटक स्वारीत केलेले कर्ज फेडणें वगैरे कामें सांगितली होती. पेशव्याचा 'दत्ताजी चित्तावर धरील ते करील' असा भरंवसा होता, मध्यंतरी तोफांच्या प्रकरणावरून दत्ताजीचें व गाजीउद्दीनाचें भांडण झालें होते. नंतर त्याने अबदालीच्या सुभेदारापासून लाहोर घेतलें (एप्रिल १७५८) व परत यमुनाकाठी रामघाटास दाखल झाला (मे १७५८).
     नेमक्या याच काळात खैबर खिंड साबाजी आणि तुकोजी होळकरने अडवलेली असल्याने अब्दालीने चतुराईने ती खिंड टाळून बोलन खिंडीतून भारतात प्रवेश केला व दिल्लीची वाट धरली. इकडे नजीबाने यमुना ओलांडण्यासाठी नावा पुरवण्याच्या कामात चालढकल करून दत्ताजीचे सहा महिने वाया घालवले. ही वार्ता समजताच मल्हाररावाने साबाजी व तुकोजीला दत्ताजीला मदत करण्यासाठी माघारी दिल्लीला बोलावून घेतले. याच काळात पेशव्यांनी मल्हाररावास राजपुतांकडून वसुली करण्यासाठी राजपुतान्यात पाठवून दिले त्यामुळे तो त्या कामात अडकून पडला. राजपुतांकडून खंडणी वसूल करणे हे एक दिव्यच असायचे. सेनेचा दबाव आणून किंवा युद्धे केल्याखेरीज हाती रोकड पडत नसे. जयाप्पालाही राजपुतान्यात अशाच एका प्रकरणी अनेक महिने अडकून पडावे लागले होते.
     यावेळी मराठ्यांच्या ताब्यांतून दिल्ली कायमची गेल्यासारखी झाली होती. पातशहासकट सर्व मुस्लीम मुत्सद्दी व योध्यांनी कारस्थानें करून नोव्हेंबरांत अब्दालीला दत्ताजीवर आणवून त्यास कैचीत पकडले. आतां दत्ताजीस नजीबाचे कपट उमगले; परंतु आतां त्याचा कांही उपयोग नव्हता. गंगेचा पूल नजीबाच्या ताब्यांत होता आणि तो तर अब्दालीला उघड मदत करीत होता. अशा वेळींही दत्ताजीने एकाएकीं नजीबावर स्वारी करून त्याला शुक्रतालाहून हांकलून नदीपलीकडे रेटलें. ही लढाई मातब्बर होऊन तींत जनकोजी व दत्ताजी दोघेहि जखमी झाले असले तरी विजयी झाले (ऑक्टोबर). यावेळीं नजीबानें त्याच्याशी तात्पुरता तह केला. सुजाद्दौलाने हरिद्वाराच्या गंगेचे नाक दाबून धरल्याने व अब्दाली  कुरुक्षेत्रास आल्याने, दत्ताजीनें गंगापार जाण्याचें रहित केले. याप्रमाणें दत्ताजी हा घेरला गेला व सुजानेहि एक कोट रु. खंडणी देण्याच्या थापामागून थापा मारून दत्ताजीस शुक्रतालावरच अब्दाली येईपर्यंत अडकवून ठेवण्यास हातभार लावला.
     यावेळीं दत्ताजी मागे अहमदशहा अब्दाली व पुढें रोहिले अशा कैचींत सांपडला होता. जर मागे सरून तो जयपूरकडे वळता तर हा प्रसंग कदाचित टळू शकला असता परंतु मागे सरणे त्या शूर पुरुषास आवडणे शक्य नव्हते.  
     परंतु लागलीच अब्दालीने कुंजपुऱ्यास यमुना ओलांडली आणि नजीब, सुजा व अहंमद बंगश यांना मिळाला. मल्हाररावास दत्ताजीने मदतीस येण्याचा संदेश पाठवला. तेंव्हा मल्हारराव जयपूरमध्ये होता. त्याने तेथील कामे अर्धवट सोडून तातडीने आपले सैन्य घेऊन शुक्रतालाच्या दिशेने वाटचाल सुरु केली.  पेशव्यांकडूनही दत्ताजीला मदत मिळेना. मल्हाररावास येथवर पोचण्यास वेळ लागेल हे गृहीत धरून तो येईपर्यंत स्वबळावर दत्ताजीनें लढायचे ठरवले.
     यमुनेस पूर आलेला असल्याने अब्दाली वा नजीब नदी ओलांडू शकणार नाही असाही त्याचा अंदाज होता. तरीही तो साऱ्या शक्यता लक्षात घेऊन प्रतिकारासाठी सज्ज होता. असे म्हटले जाते की अब्दालीसारखा शत्रू दत्ताजींना कस्पटासमान वाटत होता. उत्तरेतील बहुतांश राज्यकर्त्यांना मराठ्यांचा उत्तरेतील हस्तक्षेप मानवत नव्हता. हे लोक मराठ्यांचे पारिपत्य कधी घडते यांची वाट पाहत होते हे वास्तव दत्ताजीच्या एव्हाना लक्षात आले होते.
      आणि अनपेक्षितपणे अब्दाली नजीबखानास मिळाला. हे समजताच दत्ताजीने दिल्लीजवळ यमुनेच्या आठ मैलापर्यंतचे सर्व उतार अडवून धरले. मात्र असे असूनही १० जानेवारी १७६० रोजी अब्दालीच्या सैन्याने चार ठिकाणी यमुना ओलांडली. या दिवशी मकर संक्रांत होती. दिल्लीच्या मुख्य घाटावर मालोजी शिंदे उभा होता. दत्ताजीने याच ठिकाणी यमुनेत हत्ती उतरवून पाण्याचा अंदाज घेतला होता. मात्र तेथे अंदाज आला नाही. मजनूच्या टिळ्यानजीकच्या घाटावरसुद्धा तीच परिस्थिती होती. त्याच्या पलीकडे उत्तरेस जगतपूर घाटावर स्वत: दत्ताजी होता.
     या दिवशी भल्या सकाळी युद्धास तोंड फुटले. पौष महिन्याच्या थंडीत कुंद हवा व धुके असल्याने दृश्यमानता कमी होती. तीन घटका दिवस वर आल्यावर दत्ताजी संक्रांतीचा तिळगूळ वाटून आणि शस्त्रे सज्ज करून शत्रूवर चालून गेला.
     बुराडी घाटावर तेव्हा जानराव वाबळे होता. तेथे खूप मोठी चकमक होऊन अंदाजे दीडशे सैनिक मारले गेले. तेव्हा बायाजी शिंदे  बुराडी घाटावर धावला. मात्र नदीतील शेरणीच्या बेटात लपलेल्या शत्रूसैन्याने अकस्मात गोळीबार सुरु केला. एक गोळी लागून बायाजी पडला. हे वृत्त कळताच दत्ताजी घोड्यावर बसून वेगाने बुराडी घाटावर निघाला. तेवढ्यात घाटावर झाडीत दडून बसलेल्या अफगाण सैन्याने, बंदुकांचा मारा सुरू केला. त्यास मराठी फौजांनीही कडवा प्रतिकार केला. निशाण वाचवणेही आवश्यक असल्याने जनकोजी शिंदे निशाणापाशी घोड्यावर बसून लढत निशाण सांभाळण्याची पराकाष्ठा करत होता.
     इतक्यात एकाएकी जनकोजींच्या उजव्या दंडाला कुठूनतरी सुसाट आलेली गोळी लागली.  त्या गोळीने जनकोजींच्या हाताचे हाड बाहेर आले आणि त्या आघाताने मुर्च्छित होऊन तो घोड्यावरून कोसळला. केवळ पंधरा-सोळा वर्षाचा असलेला आणि शिंदेशाहीचा प्रमुख जनकोजी ठार झाला असे वाटून मराठी सैन्य अजून गोंधळले. शत्रू शेरणीच्या दाटीत दडून गोळीबार करत राहिल्याने मराठ्यांची हानी होऊ लागली. काही गिलचे आता उघड्यावर येऊन लढू लागल्याने धमासान लढाइ सुरु झाली.
     पुतण्याचा मृत्यू झाल्याची अफवा ऐकून संतापाने बेभान झालेला दत्ताजी त्याच्या बाजूच्या शत्रूशी लढतच जनकोजीच्या दिशेने वाट काढत जाऊ लागला पण त्या दिवशी दुर्दैव घेरून आलेले होते. या घनघोर लढाईत दत्ताजी घोड्यावर बसून लढत असताना एक गोळी त्याच्या बरगडीत घुसून तो प्राणांतिक जखमी होऊन घोड्यावरून खाली पडला.
     दत्ताजी असा बुराडी  घाटावर जखमी अवस्थेत पडला असताना कुत्बशाह त्याच्या जवळ आला आणि तिरस्काराने विचारले की, “क्यो पटेल, और लडोगे क्या?” त्यावर दत्ताजी त्याही स्थितीत उद्गारला, “इन्शाल्ला, बचेंगे तो और भी लढेंगें.” हे बाणेदार उत्तर ऐकल्यावर कुत्बशाहने दत्ताजीचा शिरच्छेद केला व त्याचे शीर भाल्यावर टोचून मिरवले.
     मराठेशाहीच्या एका वीराचा असा अंत झाला. जनकोजी वाचला असला तरी त्याचे शरीर जखमांनी भरले होते. पण त्याने नंतर मल्हाररावासोबत तशाही जखमी अवस्थेत अब्दालीशी युद्ध सुरूच ठेवले.
     दत्ताजी पडताच शिंदेंच्या गोटात गोंधळ उडाला. शिंदेंची छावणी लुटली गेली. यमुनेच्या काठी दत्ताजींच्या मृतदेहास अग्नी देऊन तीस हजार रुपये दानधर्म खैरात वाटली गेली. दत्ताजींची पत्नी भागीरथीबाई  व शिंद्यांचे लोक शिताफीने निसटून कोटपुतळी गावास आले. त्यावेळी भागीरथीबाई गरोदर होती. तेथे तिला पुत्ररत्न प्राप्त झाले, मात्र तो पुत्र जास्त दिवस जगला नाही. कोटपुतळीहून ही मंडळी सबळगडास आली आणि तेथे चंबळ नदीच्या काठी दत्ताजींचा तेरावा दिवस घातला.
     दत्ताजीच्या मृत्यू हा मराठेशाहीला हादरा होता. पेशव्यांनीही दत्ताजीच्या मृत्यूवर शोक केला.
     पुढे दत्ताजींचे शीर कापणाऱ्या आणि ते फौजेत मिरविणाऱ्या कुत्बशाहला जेव्हा कुंजपुऱ्यात पकडण्यात आले तेव्हा दत्ताजींच्या अपमानाचा आणि अवहेलनेचा बदला म्हणून जनकोजीने कुत्बशाहाचे मस्तक कापून, भाल्यावर खोचून मराठी फौजेत मिरविण्यास सांगितले, जे नेमके कुत्बशाहने दत्ताजींच्या बाबतीत केले होते.
     मराठ्यांच्या इतिहासांत जे हृदयद्रावक व शौर्याचे प्रसंग घडले, त्यांपैकीं दत्ताजीचा हा प्रसंग होय. यामुळे शिंदेशाहीचा प्रमुख आधारस्तंभ आणि मराठेशाहीचा खंदा सेनानी हरपला. दत्ताजीच्या हत्येमुळे सारी मराठेशाही संतप्त झाली होती. पानिपतच्या युद्धाकडे अत्यंत वेगाने वाटचाल सुरु झाली होती.
     पण दत्ताजीची हत्या आणि पानिपत युद्धापूर्वीचा काळ कोवळ्या वयाचा आणि त्यात जखमी जनकोजी शिंदे आणि मल्हाररावाने अब्दालीला जेरीस आणून त्याला तह करून परत जाण्यास भाग पाडण्याची वेळ आणण्याचा होता, पण दुर्दैवाने तेही घडायचे नव्हते. पानिपत होणारच होते. त्याचा इतिहास आपण पुढील प्रकरणात पाहू,
·