भविष्य या देशाचे पुन्हा हेच घडवणार आहेत....!

धर्मशास्त्रे जो समाजेतिहास सांगतात तो प्रत्यक्ष मानवी समाजाच्या इतिहासाशी जुळत नाही, म्हणुन त्याला महत्व देण्याची मुळात गरज नाही वा त्यावरुन भांडण्यातही काही अर्थ नाही. आवश्यकता आहे ती कालसुसंगत नवनिर्मितीची आणि या सर्व निर्मानकर्त्या समाजघटकांमद्धे नवे आत्मभान आणुन नवा इतिहास घडवायची!

आपल्याला धर्मशास्त्रे सांगतात कि आधी ब्राह्मण, मग क्षत्रिय, मग वैश्य आणि शेवटी पायापासुन शुद्र जन्माला आले. ही एक धार्मिक भाकडकथा आहे हे उघड आहे. वास्तवात मनुष्य आधी अन्नसंकलक होता...मग तो शिकारी बनला. शिकारीसाठी लागणारी हत्यारे त्यानेच शोधली. त्याचे हजारो पुरावे आज भारतात मिळतात. नंतर पशुपालक समाज आणि मग क्रुषिवल समाज आस्तित्त्वात आला.

धर्माची निर्मिती ही एका विशिष्ट समाजघटकाने केलेली नाही. धर्म ही तत्कालीन मानवी समुहांची श्रद्धामय अभिव्यक्ती होती व त्यासाठीची प्रतिके त्यांनी निसर्गातुनच शोधली. प्रतिकसाम्यांतुन तत्कालीन प्रतिमा-पुजक लोक आस्तित्वात आले. त्यामुळे आद्य धर्माची निर्मिती ही सामुदायिक होती असेच म्हणावे लागते. त्यानंतर व्यक्तिपरणीत धर्म आस्तित्वात आले ते परंपरागत धर्मातील त्रुटी दुर करण्यासाठी. हे धम्म-प्रवर्तक ब्राह्मण नव्हते हेही येथे लक्षात घेणे आवश्यक आहे. एवढेच नव्हे तर हिंदू धर्मातील एकही अवतार (वामन अवतार वगळता कोणीही ब्राह्मण नाही...पण या अवताराबद्दल नंतर लिहितो.) त्यामुळे धर्मशास्त्रांतील समाजनिर्मितीचे सिद्धांत पुरेपूर गैरलागु ठरतात...खोटे सिद्ध होतात. त्या सिद्धांतांची निर्मिती प्रतिकात्मक म्हणुन पाहु शकतो वा धर्ममहत्ता ठसवण्यासाठी केली गेली असेही म्हणु शकतो. पण त्याबद्दलचा वाद हा गैरलागू आहे. आपला वेळ आणि प्रतिभा त्यासाठी किती वाया घालवायची हे आपल्यालाच ठरवावे लागणार आहे.

समाजेतिहास असे सांगतो कि राजसत्ता आणि धर्मसत्ता या आधी टोळीप्रमुखाच्या/ग्रामप्रमुखाच्या हाती असे. लढण्यायोग्य होते ते सारेच युद्धांत वा रक्षणात भाग घेत. तेच जीवनोपयोगी संसाधनांच्या शोधात असत व निर्मिती करत असत. पशुपालक माणसाच्या सोबत क्रुषीमानवही आला तो याच विराट समाजातुन. याच समुदायातुन आद्य धातुकर्मी...लोहार आले आणि काष्ठकर्मी सुतारही. कारण तत्कालीन गरजा...मग त्या शस्त्रांच्या असोत कि निवासाच्या...हेच घटक सांभालत होते. त्यासाठी त्यांना केवढी प्रतिभा पणाला लावावी लागली असेल याबद्दल मी नंतर लिहिणारच आहे...पण गरज जशी निर्माण होत गेली तसतसे एकेक तंत्रद्न्यान निर्माण होत गेले...त्यातील कुशल प्रतिभावंत मानवी समाजाला पुढे नेण्यात अग्रसर होत गेले.

स्त्रीया यात मागे नव्हत्या. जिला हा धर्म सरसकट शुद्राचा दर्जा देतो तो इतिहास पाहता निव्वळ अधमपणाच आहे. आध्य शेतीची जनक आहे ती स्त्री. कोणत्या वनस्पती खाद्य...कोनत्या अखाद्य आणि त्या खाद्य असल्या तरी कोणत्या पद्धतीने कराव्यात याचे शास्त्र स्त्रीया विकसीत करत गेल्या. त्यांची विद्न्यान/प्रयोगशीलतेचे आज सारी मानवजात फायदे घेत आहे हे विसरता येत नाही. आद्य मानवाने स्त्रीला आदिशक्तीच्या रुपात का पाहिले हे यावरुन लक्षात यावे...पण आज आपण क्रुतघ्न आहोत आणि याची शरम क्वचितच दिसते.

येथे एवढेच स्पष्ट करायचे होते कि धर्म जो मानवेतिहास सांगतात तो खरा नाही. तसे पुरावेही नाहीत. पण त्याचा गेली काही हजार वर्षे सावकाश पगडा बसत गेल्यामुळे जे आद्य होते ते शेवटचे आहेत आणि जे सर्वात शेवटी त्याच समाजातुन धार्मिक गरजांसाठी निवडले गेले म्हणुन आले ते मात्र आद्य असा भ्रम निर्माण होत गेला. ज्यांनी त्यांना धर्मकार्यासाठी म्हणुन आपल्यातुनच निवडले होते ते कालौघात समाजाशी उपक्रुत भावना न ठेवता स्वयंघोषित श्रेष्ठत्व मिरवु लागले. पण असे घडायला असंख्य कारणेही आपल्याच समाजेतिहासात/आर्थिक इतिहासात दडलेली आहेत. त्यावरही आपल्याला निरपेक्ष चर्चा करायची आहे.

मानवेतिहासात प्राचीन काळी सुरक्षा, विकास, प्रयोग...संशोधन आणि त्यांचा विकासासाठी उपयोग करुन घेत मानवी जीवन सुसह्य बनवणे असाच होता. धर्म ही प्रत्यक्ष जीवनातील एक मानसीक गरज होती, तिला तसे ऐहिक मुल्यच नव्हते. आजही या मुलभुत तत्वद्न्यानात बदल झालेला नाही...पण या देशातील मुळ निर्मानकर्ते मात्र संशोधन-विकासापासुन मागे हतत गेले हेही एक वास्तव आहे. नवे जग घडवण्याची, तेवढ्याच तोडीची अत्याधुनिक जीवनसाधने शोधण्याची त्यांच्यात क्षमता होती...पण ती मध्ययुगापासुन कोंडीत पकडली गेली. आकांक्षांनी फुलून जाण्याऐवजी ते क्रमशा: हतबल होत गेले...

आजच्या जगात या निर्मानकर्त्यांची ससेहोलपट होते आहे. जे लोक प्रसंगी राजांना कर्ज देत ते आज जगण्याच्या वाटा शोधण्याच्या प्रयत्नांत हताश होत आहेत.

मनावर एक राख जमा झालीय...हवीय एक जोरदार वावटळ....भविष्य या देशाचे पुन्हा हेच घडवणार आहेत....!

धनगरांचा गौरवशाली इतिहास

निर्मिती ही बहुपेडी असते. संपत्ती, सत्ता, संस्क्रुती, कला, वास्तु अणि साहित्यातुन ती परिस्फुट होत असते. महाराष्ट्रातील आद्य वसाहतकार हे पशुपालक होते हे मे आधीच्या लेखांत स्पष्ट केले आहे. सावळदा संस्क्रुतीचे सर्वात पुरातन अवशेष आता तापी नदीच्या खो-यात सापडले आहेत आणि त्यांचा काळ हा इसपु ३००० इतका मागे जातो. या प्रदेशात सापडलेल्या अवशेशांवरुन या संस्क्रुतीचे निर्माते अहिर पशुपालक होते असे स्पष्ट होते. या प्रदेशातील भाषेला अहिराणी म्हणतात यावरुन यांची प्राचीनता लक्षात यावी. पशुपालन, मासेमारी, व काही प्रमानात शेती हा त्यांचा महत्वाचा व्यवसाय होता हे आता स्पष्ट झाले आहे.

थोडक्यात हे लोक आजच्या धनगर समाजाचे पुरातन पुर्वज होत असे म्हणायला प्रत्यवाय नाही. यामागोमाग पुंड्र, औंड्र हे पशुपालक समाज अन्य प्रदेशांप्रमाणे महाराष्ट्रातही पसरले. अहिर धनगरांनी खानदेश व्यापला तसा पौंड्र धनगरांनी दक्षीण महाराष्ट्र व्यापला. पुंड्रपुर (आजचे पंढरपुर) ही त्यांची राजधानी होती. विट्ठल हा त्यांच्यापैकीच आद्य राजा आज श्री विट्ठलाच्या रुपात पुजला जातो. (पहा-विट्ठलाचा नवा शोध -संजय सोनवणी.)

सुरुवातीला निम-भटके जीवन जगणारा हा समाज स्थिर होत गेला. नगरे वसवली जावू लागली. इस्पु २३० च्या दरम्यान औन्ड्र धनगरांतील सादवाहन घराण्याने महाराष्ट्रात स्वतंत्र सत्ता स्थापन केली.

सादवाहन (सातवाहन) हे मुळचे औंड्र वंशीय अहिरांपैकीच आहेत हे आता नवीन संशोधनानुसार स्पश्ट झाले आहे. सातपुडा पर्वताच्या परिसरात त्यांचा उगम झाला हे त्यांच्या मुलनामावरुन सिद्ध होते. उदा. प्राक्रुतात सातपुडा हा छात-छवत या नावाने ओळखला जात होता. सातवाहनांची मुल प्राक्रुत नावे छातवाहन...छातकरनी अशी आहेत. आद्य सम्राट सिमुखाचे खरे प्राक्रुत नाव छिमुक असे आहे. प्राक्रुत शब्दांचे संस्क्रुतीकरण करण्याच्या नादात मुळ अर्थ हरवण्याचा प्रकार घडला आहे. (पहा: महाराष्ट्र ग्याझेटीयर...प्राचीन काळ-१) थोदक्यात आजच्या सातपुड्याच्या, म्हणजेच खानदेशच्या भुमीतुन हा राजवंश पुढे आला. सातपुडा परिसरातुन आले म्हणुन सातवाहन...याचा संस्क्रुत अर्थ नाही कारण तो प्राक्रुत भाशेतील आहे, पण अनेक विद्वान हा शब्द संस्क्रुतातुन आला असावा असे समजुन अर्थ काढत बसले म्हणुन मोठी फसगत झाली आहे. सादवाहन हे नेहमीच महाराष्ट्री प्राक्रुताचे समर्थक होते...इतके कि त्यांच्या जवळपास ४५० वर्षांच्या कारकिर्दीतील एकही लेख संस्क्रुतात नाही. स्वतंत्र राज्यस्थापनेपुर्वी हे चंद्रगुप्त मौर्याचे सामंत होते. चंद्रगुप्त मौर्य हा मोरीय या पशुपालक समाजातुनच पुढे येत सम्राट बनला होता हा इतिहास आता स्पष्ट झाला आहे. यावरुन दोन्ही समाजांचे पुरातन नाते स्पष्ट होते.
एवढेच नव्हे तर हाल सादवाहनाने गाथा सप्तसही च्या रुपात एक अलौकिक वाड्मयीन ठेवा आपल्यासाठी निर्माण केला होता हे कसे विसरता येईल? सादवाहनांनी विदेशी व्यापार वाढवला होता. त्यांचे नौकाशास्त्र एवढे प्रगत होते कि मेगास्थानिसनेही त्याचा आदरपुर्वक उल्लेख केला आहे.

पुढे वाकाटक, कदंब, यादव, भोज हे महाराष्ट्रातील राज्यकर्तेही याच विस्त्रुत समाजातुन उदयाला आले. याचे कारण म्हणजे, हा पशुपालक समाज तत्कालीन अर्थव्यवस्थेत सर्वात महत्वाचा आणि मोठा घटक होता. हा समाज पराक्रमी तर होताच पण निर्मितीक्षमही होता. महाराष्ट्रातील आद्य संस्क्रुतीची पाळेमुळे रोवुन हा समाज थांबला नाही तर त्यात तो व्रुद्धी करत राहीला. सादवाहनकालीन लेणी आजही त्या निर्मितीक्षमतेची उदाहरने आहेत...जी धनगर समाजाला आजही आपल्या पुर्वजांबद्दल अभिमान देत राहतील. याच समाजातुन व्यवसायाधिष्ठीत कौशल्य असनारे घटक विकसीत झाले. त्याबद्दल पुढे लिहिणारच असल्याने येथे फक्त पुरातन व्यवसायाशी नाळ जुळवुन आजही राहिले त्यांच्या इतिहासाबद्दल बोलायचे आहे.

सादवाहनांचे सांगत असतांना जेजुरीच्या खंडेरायाबद्दल लिहिणे अत्त्यवश्यक आहे. खंडोबा हे लोकदैवत असुन नंतर त्याचे मर्तंड-भैरव वा शिवाशी नाते जुळवले गेले असे सोंथायमर ते डा. रा, चिं. ढेरे सांगतात. पण हे वास्तव नाही. धनगर (औंड्र/पुंड्र/अहिर इ.) हे सारेच मुलचे शिवपुजक आहेत. सादवाहन घराण्यात स्कंद (हे संस्क्रुतीकरण आहे...मुळ नाव खंड...त्याच्या काही नाण्यांवर फक्त खद असेही लिहिलेले आहे...कदाचित अनुस्वार कालौघात अस्पष्ट झाला असेल.) हा सम्राट इ.स. १५६ मद्धे होवुन गेला. त्याच्या अलौकिक पराक्रमामुळे हाच राजा जेजुरीचा खंडेराय म्हणुन पुज्य बनला असावा एवढे पुरावे आता समोर येत आहेत. आजही धनगरांना खंडेराय हा किती पुज्य आहे हे वेगळे सांगायची गरज नाही. खरे तर ते त्याच्या रुपात आपल्या अलौकिक सामर्थ्याच्या पुर्वजाचीच पुजा करत आहेत. म्हणजेच श्री विट्ठल आणि खंडेराय, जी आजच्याही महाराष्ट्राची आराध्ये आहेत ती मुळच्या धनगर समाजातील महापुरुषांची दैवतीकरणे आहेत हे उघड आहे.

याबद्दल विस्ताराने एक ग्रंथच लिहावा लागेल. येथे थोडक्यात सांगायचे म्हणजे आज सामाजिक द्रुष्ट्या अवनतीला पोहोचलेला, नव्या युगात जीवनसंघर्षात व्यस्त झालेल्या या समाजाला आपले मुळ स्वरुप कळायला हवे यासाठी हा प्रपंच. जवळपास ८व्या शतकापर्यंत या समाजाने राजकीय व आर्थिक द्रुष्ट्या महाराष्ट्राला वैभव प्राप्त करुन दिले. महाराष्ट्रातील लोककला/नाट्य/संगीताचे मुळ जनक हेच. यांचे मौखिक साहित्य/दंतकथा आजही अंधारात आहेत. आपले पुर्ववैभव आणि निर्मितीची क्षमता विसरत गेली आहे कि काय?

प्रत्येक समाजाला उन्नती आणि अवनतीचे चक्र उपभोगावे लागते हे खरेच आहे. एक झापड येते आणि नाविण्याची हौस संपते. आहे तेच कसे सांभाळायचे, बदलांशी कसे जुळवून घ्यायचे हे प्रश्नचिन्ह उभे रहाते. एखादे मल्हारराव, यशवंतराव वा लोकमाता अहिल्याबाई येतात...निर्मितीला चालना देतात...पण त्यातुन बोध मिळतोच असे होत नाही. काही लोक शिवरायांपारही काही इतिहास होता याकडे का वळत नाहीत याचे उत्तर खुप साधे आहे कारण त्यापलीकडे त्या समाजघटकाचा विशेष असा मुळात इतिहासच नाही. ते धनगरी सत्तांचे सरंजामदारीपद उपभोगत गेले आणि नंतर मुस्लिमांचे सरदार बनले हे एक वास्तव आहे. आणि ज्यांचा इतिहास आहे ते मात्र आजच्या सत्तेच्या राजकारणात प्यादे बनवले जात आहेत. जीवनाच्या अस्तित्वाचा जीवघेणा संघर्ष त्यांना करावा लागत आहे. एवढेच नव्हे तर आपल्याच उप-घटकांत...मग ते अहिर असोत कि अन्य कोणी...ऐक्य साधले जात नाहीय.

मला एकच सांगायचे आहे...बाबांनो तुमचे पुर्वज येथील आद्य वसाहतकार आहेत. त्यांनीच येथील संस्क्रुतीची सुरुवात केली. त्यांनीच अवाढव्य राजसत्ता स्थापन केल्या. ज्यांचे जीवंत पुरावे आजही विश्वाला चकित करत आहेत अशा वास्तु निर्माण केल्या. तुमच्या पुरातन वारशांचे अपहरण झाले आहे...होत आहे...आणि तरीही तुम्ही गप्प आहात. असे होतेय याचे एकमेव कारण म्हनजे तुम्ही तुमची अस्मिता विसरला आहात. इतिहास ध्यानी ठेवलाच नाही. त्याची पुनराव्रुत्ती वेगवेगळ्या अंगाने करायची असते याची जाण विसरलात...

आता तरी जागे व्हाल?

विभक्तीकरणातले एकाकारत्व

सर्वच समाजघटक एकाच वेळीस निर्माण झालेले नाहीत. जसजसा मानवी समाज वाढत गेला तसतशा समाजाच्या गरजा वाढत गेल्या. रक्षनासाठी जशी उच्च प्रतीची हत्त्यारे आवश्यक बनुन गेली तसेच उदरभरणासाठी शेती ते पशुपालन व्रुद्धी करनेही आवश्यक बनुन गेले. निवासांची गरज वाढली तसेच वस्तीरक्षणासाठी काही बहाद्दर लोकांची गरज भासु लागली. दळनवळणासाठी/वाहतुकीसाठी गाड्यांची गरज वाढली तसेच युद्धांसाठी रथादि वेगवान साधनांचीही गरज वाढली. मत्स्योद्योगांसाठी/व्यापारासाठी जशा उत्तम नौकांचा शोध लावत बांधणी करावी लागली तसेच शेतीसाठी नांगर ते अन्य उपकरणे शोधावी लागली...बनवावी लागली. त्याचवेळीस धार्मिक कार्यासाठी आवश्यक मंदिरे, कलात्मक शिल्पे याचीही गरज वाढत गेली तसतशे वास्तुरचनाकार आणि शिल्पकार निर्माण झाले. अशी असंख्य उदाहरणे देता येतील.

मनुष्याची प्रगती ही अन्न-संकलक मानव, शिकारी मानव, पशुपालक मानव आणि क्रुषि मानव अशी झाली आहे. महारष्ट्रातील पाषणयुग, ताम्रयुग ते महापाषाण्युगातील अनेक वसतीस्थाने सापडली आहेत. शिकारी मानव ते पशुपालक मानव या प्रगतीचा आलेख स्पष्टपणे पहायला मिळतो. हा काल सनपुर्व २००० पासुन सुरु होतो. गायी, म्हशी, शेळ्या-मेंढ्या यांचे मोठे कळप पाळले जात होते याचे पुरावे सापडतात. त्या कालातील मानव हा स्थिर नसुन चरावु कुरणांच्या शोधत भटकत असे. तो शेती शिकला असला तरी ती बव्हंशी फिरत्या स्वरुपाची होती. अद्यपहि पशुपालन हाच महत्वाचा व्यवसाय होता. हळुहळु शेती विकसीत झाली, अगदी नद्यांवर बांध घालुन शेतीला पाणी पुरवण्यासाठी कालवे काढण्यात आले. या काळात धर्मश्रद्धा विकसीत झाल्या असल्या तरी पुरोहित जातीचा उदय झाल्याचे दिसत नाही. टोळीप्रमुख पुरुष वा स्त्री यांच्याच हातात तत्कालीन धर्म होता. या समाजाचा म्रुत्योत्तर जीवनावर विश्वास होता. त्या काळातील अनेक दफने सापडली आहेत. म्रुतासोबत जीवनोपयोगी वस्तु, अलंकार व अश्वही पुरले गेल्याचे दिसते. मात्रुपुजा ही प्रधान होती. त्यामुळे हा समाज मात्रुसत्ताक पद्धती पाळणारा असु शकेल. जीवन सुखकर, रक्षित आणि आपत्तीहीन असावे यासाठी भौतिक साधनांचा शोध निरंतर सुरु होता. याच वेळीस जीवनातील, निसर्गातील गुढे सोडवण्याचा अविरत प्रयत्नही सुरु होता. त्यातुनच प्रथम शामान (पुरोहित) घटक उदयाला आला आणि जसा समाज अधिकाधिक स्थीर होवू लागला तशी त्यातुनच ब्राह्मण या घटकाचा उदय झाला. पण राज्यकर्ते, लोहार, सुवर्णकार (अलंकार निर्माते), सुतार, वीणकर, गवंडी (वास्तुकार) हे आद्य पशुपालक समाजातलेच व्यवसायनिष्ठ घटक निर्माण झाले होते हे येथे लक्षात घ्यायला हवे. पुराकथा वा धार्मिक वाद्मय जरी ब्राह्मण हा प्रथम आणि अन्य समाजघटक नंतर अशी मांडणी करत असले तरी ते समाजेतिहासाचे वास्तव नाही हे कोणीही पुरातन समाजशास्त्राचा अभ्यास केला तर लक्षात येइल.

धर्म ही समाजाची निकड असते आणि समाजच धर्म निर्माण करत असतो. (येथे धर्म हा शब्द religion या अर्थाने घ्यायचा नाही.) धर्मकार्यासाठी तशी आवड व विशिष्ट मनोरचना असनारे निवडले जात होते...कारण जन्माधारीत जातीव्यवस्था अद्याप निर्माण झालेली नव्हती. म्हणजेच वंशपरंपरागत व्यवसाय यापेक्षा ज्याचे कौशल्य ज्यात आहे तो व्यवसाय निवडण्याचे स्वातंत्र्य होते. त्यामुळेच आहे त्याच समाजात जसजसे जीवनावश्यक शोध गरजेपोटी लागत गेले तसतसे नव-नवे व्यवसायाधिष्ठीत कुशल लोकांचे गट निर्माण झाले. उदाहरणार्थ शिंपी हा घटक इस. पहिल्या शतकाच्या आसपास निर्माण झाला. तत्पुर्वी अधोवस्त्र आणि उरोवस्त्र अशीच वेशभुशा असे...शिवलेली वस्त्रे वापरण्याची पद्धत नव्हती.

यातील एकही गट अवकाशातुन पडलेला नव्हता हे येथे लक्षात घ्यायला हवे. आहे त्याच समाजातील कुशल/नवनिर्माते लोकांनी समाजोपयोगी संसाधने निर्माण केली आणि समाजाची एकुणातील प्रगती साधली असेच येथे म्हणावे लागते.

राजाचे कार्य त्या काळात सिमित होते. आहे त्या प्रजेचे रक्षण करणे, सोयी पुरवने, विस्तार करणे व त्या बदल्यात अल्प कर घेणे एवढेच त्याचे कार्य असे. आपण पशुपालक समुदायातील सातवाहन (औन्ड्र) या राजांची ३५० वर्षांची कारकिर्द बघीतली तर एक महत्वाची बाब लक्षात येते ती ही कि त्या काळातील कररचना अत्यंत सौम्य होती. त्यांनी स्वत:साठी कसलेही भव्य प्रासाद बांधलेले नाहीत. ते अत्यंत साधे जीवन जगत. पण त्यांनी महाराष्ट्रातील पहिले गिरी-किल्ले बांधले, नगरे उभारली आणि व्यापार सुकर केला.

सातवाहन कालात सर्वच निर्मानकर्त्यांच्या शहरो-शहरी श्रेण्या असत. त्या आजच्या पेढ्यांप्रमाणे कार्य करत. वस्त्रोत्पादक ते लोहारांचा कुशल माल नुसता स्थानिक बाजारपेठेपुरता नव्हता तर सुदुर प्रदेशात जावुन त्यांचा व्यापार/विनिमय होत असे. त्यासाठी रस्ते, विश्रामग्रुहे/धर्मशाला/पानपोया यांची व्यवस्था राज्यकर्ते करत त्याचवेळीस सर्व-धर्म-समभाव पाळत सर्व धर्मियांसाठीच्या धर्मस्थानांच्या निर्मितीतही सक्रीय सहभाग देत. सातवाहन काळात, सातवाहन बौद्ध नसले तरी ३५० च्या आसपास लेणी निर्माण केली गेली.

यासाठी अर्थपुरवठा राजांनी व समाजाने केला असला तरी त्यामागील संकल्पना, अमुकच ठिकाणी लेणीसमुह होवु शकतो अशा डोंगररांगांचा पुर्वाभ्यास-सर्वेक्षण करुन मग त्याचे वैद्न्यानिक अभिरेखन आणि अंमलबजावणी करुन हे कलात्मक वास्तु-चमत्कार घडवणारे कोण होते? ( आजचे साधे हाय-वे वरील बोगदे बनवण्याआधी आजचे तंत्रद्न्य एवढा आटापिटा करतात...आणि ते किती वेळा बंद होतात याचा विचार करा...तुलना करा...) आज इतिहासाला त्यांची नावे माहित नाहीत. खडक आत किती एकसंघ आहे याचे द्न्यान नसता लेणी खोदली जावू शकत नाहीत. आत नेमके काय आणि कसे खोदायचे आहे...कोठे काय आणि कसे कोरायचे आहे त्याचा पुर्व आराखडा असल्याखेरीज मुळात काम सुरु होवू शकत नाही. ही प्रतिभा व द्न्यान असनारे लोक कोण होते? ते याच मानवी समुदायातील वास्तुकार, पाथरवट, शिल्पकार आदि खरे निर्माणकर्ते समाजघटक होते यात शंका नाही. आजही आधुनिक विद्न्यान पणाला लावले तरी अशी लेणी पुन्हा उभारता येणार नाहीत. हीच बाब किल्ल्यांबाबत म्हणता येते. असे अभेद्य किल्ले (मग ते गडमाथ्यांवरील असोत कि सागरी...कि भुईकोट) कोणाच्या कल्पनाशक्ती/वास्तव द्न्यान/आणि निर्मितीच्या भावनेतुन झाले? याच किल्ल्यांमुळे काही शतके महाराष्ट्र सुरक्षित राहिला हे येथे विसरता येत नाही.

जेंव्हा किल्ल्यांचे निर्माण थांबले...जेंव्हा लेण्यांचे निर्माण थांबले...नवीन नगरे वसवण्याचे थांबले...तेंव्हा या कलेतील द्न्यानवंतांचे काय झाले बरे? हा प्रश्न आपला इतिहास कधीच विचारत नाही. औद्योगिक क्रांतीनंतर स्थानिक पारंपारीक काही व्यवसायांची जी ससेहोलपट झाली तशीच त्यांची झाली असनार व दुय्यम व्यवसाय पोटापाण्यासाठी स्वीकारावे लागले असणार...नाही का?

पण हा झाला नंतरचा काळ. आपण अशा कालाबद्दल चर्चा करत होतो जेंव्हा नवनिर्माण ही सर्वच समाजाची गरज होती आणि त्यासाठी आहे त्याच जनसमुदायातील काही लोक आपापल्या कल्पना व निर्मानक्षमता घेवुन त्या गरजा पुर्ण करायला पुढे येत होते. विदेशांशी व्यापार सुरु होता. त्यासाठी अवाढव्य नौका बांधणारेही याच लोकांतुन पुढे आलेले होतेच. एक-शीडाच्या नावेपासुन १५०-२०० शिडांची जहाजे बनवायला हेच लोक शिकले.

हे सर्वच पशुपालक (धनगर/गवळी), शेतकरी (आजचे कुणबी), माळी, कोष्टी, सुवर्णकार, वीणकर, सुतार, लोहार, चांभार, मातंग, महार, बुरुड, पाथरवट, गवंडी अशा असंख्य समाजघटकांनी ख-या अर्थाने नवनिर्मिती केली. राजे आले राजे गेले...जे याच समुदायातुन आले होते...कधी येथील आपली सत्ता तर कधी परकियांची....यातील जीवनसंघर्ष भोगत त्यांनी आपापल्या कुवतीनुसार निर्मिती केली. आज जगातील आस्चर्ये आहेत त्यामागे यांची प्रतिभा होती...त्यांचे विद्न्यान होते. त्यामुळेच समाज जगला. संस्क्रुती निर्माण करु शकला. पोट भरु शकला. तो वाकवला गेला पण तोडता आला नाही. धार्मिक स्म्रुत्या आल्या नि गेल्या, पण त्यांची पत्रास किमान मध्ययुगापर्यंत कोणत्याही समाजघटकाने ठेवलेली दिसत नाही. ब्राह्मणांचे नियत कार्य म्हणजे फक्त धर्मकार्य...पण तेही शेतीत पडले...तेही तलवार हाती घेते झाले. तेही व्यापारत पदले...सातवाहन काळातच...

धर्म समाजाला एकसंघ ठेवण्यासाठी असतो...विभक्तिकरणासाठी नाही. पण हे तत्व मध्ययुगात कसे विसरले गेले हा एक चर्चेचा विषय आहेच. नेमकी मध्ययुगातच नवनिर्मिती जवळपास कशी थांबत गेली यावरही चिंतन आवश्यक आहेच. त्याला जबाबदार राज्यकर्ते होते, अस्थिर स्थिती होती, पारतंत्र्य होते कि धर्मानेच या नव-निर्मितीला चुड लावली यावर आपण पुढील लेखात चर्चा करुयात.

पण जी काही येथील संस्क्रुती आहे...भले ती आज अवनतीला का पोहोचली असेना....तिचे निर्माते आणि तिला आजही अल्परुपात का होइना पोसनारे कोण होते एवढे लक्षात आले तरी सध्या पुरेसे आहे. एकाच मानवी समुदायातुन व्यवसायाधिष्ठीत वेगळे झालेले हे समाजघटक आहेत...मग धर्मशास्त्रे कितीही खोटे का बोलेनात!

धार्मिक दहशतवाद: एक चिकित्सा

निर्माणकर्ता म्हणजे काय?

निर्माणकर्ता म्हणजे काय?

"जेही समाजघटक पुरातन काळापासुन मानवोपयोगी कार्ये अन्न-पशुसंवर्धन ते असंख्य जीवनोपयोगी उत्पादने/सेवा/कला/वास्तुनिर्मिती आदि माध्यमांतुन करत आले आहेत, त्यांना संशोधन-अनुभवातुन विकसीत करत आले आहेत व ज्यामुळे संस्क्रुती ख-या अर्थाने वर्धीष्णु राहीली आहे ते समाजघटक म्हणजे निर्माणकर्ता समाजघटक होत." ही आहे थोडक्यात निर्माणकर्ता या शब्दाची मला अभिप्रेत असलेली व्याख्या. आजवरचा मानवी इतिहास जो लिहिला गेला आहे तो आहे राजे-रजवाडे, धर्मनेते, न्रुशंस रानटी आक्रमकांचा. परंतू या इतिहसाला ख-या अर्थाने निर्मितिमुल्य देणारे, स्रुजनात्मक असनारे, विविध कलांची निर्मिति करत संस्क्रुतीला आधार देनारे मात्र जागतिक इतिहासाने उपेक्षित ठेवले आहेत. वर्तमानातील वास्तवही वेगळे नाही.

आज जगाची पुरातन संस्क्रुती आपल्याला कळते ती नगर रचना, वास्तु, लेणी, प्रासाद, गढ्या, किल्ले, बंदरे, नाणी, शिलालेख, मुर्त्या, मंदिरावशेष यातुन. ज्यांच्या काळात ती निर्मिती झाली याची आपल्याला माहिती असते पण त्या वास्तु/वस्तुंमागील संकल्पनांची प्रतिभा नेमकी कोणाची होती याबाबत इतिहास मौन पाळुन आहे. अर्थात ती प्रतिभा त्या-त्या व्यवसायात तरबेज असना-या समाजघटकांची होती हे अमान्य करता येत नाही. या समाज घटकांनी त्या त्या कलेत काळानुसार प्रगती/बदल केलेलेही आपल्याला आढळतात. त्यातुन आपल्याला त्यांची विकसनशील व्रुत्तीही लक्षात येते. सिंधु, टायग्रीस, युफ्राटीस आदि संस्क्रुत्यांचे जे विलक्षण अवशेष आपल्याला आज मिळतात त्यांच्या निर्माणकर्त्या समाजांबद्दल आपण अनभिद्न्य असलो तरी ते पुर्णतया खरे नाही. समुद्रमार्गे व्यापारासाठी, मत्स्योद्योगा साठी छोट्या नौका ते १००-१५० शीडांच्या नौका बनवणारे कोण होते? त्यांच्यामुळे संस्क्रुत्या जगभर पसरत गेल्या त्यांचे मुख्य योगदान आपण आज का विसरतो? कोळी लोकांनी त्यांच्या गरजेपोटी नौका शोधत नंतर सुतारांकडुन त्यांची बांढणी करुन घेत पुढे त्यात विकास होत राहिला हेच तर सत्य आहे ना?

महाराष्ट्राचे आद्य वसाहतकार धनगर होते. पशुपालन करणारे, कधी स्थिर तर कधी भटके असा हा जनसमुह. त्यांच्यातुनच काही व्यवसाय करणारे घटक विकसीत झाले. राज्यसंस्था या नंतर अस्तित्वात आल्या. शस्त्रे बनवणारे, शेतीला सहाय्यभुत अशी साधने, शस्त्रे निर्मान करायला त्यातीलच कल्पक घटक बाहेर पडला...त्यांत सुतार, लोहार, चांभार असे अनेक घटक आले. वस्त्रांची निर्मिती अशाच कोणा अनाम आद्य विणकराने केली. जवळपास २-३ -या शतकापर्यंत भारतीय न शिवलेली प्रावरणेच वापरत असत. पुढे शिंपी समाज याच अवाढव्य समुदायातुन पुढे आला आणि शिवनकला विकसीत केली. अलंकारांचे आकर्ष्ण फक्त स्त्रीयानाच नव्हे तर पुरुषांनाही असे. असे अलंकार बनवणारे कलावंत पुढे आले. लोथल येथे तर अशा अलंकार निर्मात्यांचे कारखानेही सापडलेले आहेत. त्यांची निर्यातही होत असे. पाथरवट, मुर्तीकार, नगररचनाकार, गवंडी, आदि समाजघटकांनी या अवाढव्य वास्तु, बंदरे, नगरे यांची संकल्पना व निर्मिती केली. सेवा पुरवणारे, संरक्षण पुरवणारे, नंतर दलित म्हणुन रसातळाला पोहोचवले गेलेले महार/मातंग/वडारी/पाथरवट आदि घटकांचे योगदान तर इतिहास पार विसरला आहे. राजसत्तांनी/धर्मसत्तांनी त्यासाठी धन पुरवले हे खरेच आहे, पण निर्मितिशीलता व रचनात्मकता या अनेकविध समाजघटकांची होती.

एकाच विराट समुदायातुन वेगवेगळ्या संकल्पना/निर्मितीसाठी व्यवसायधिष्ट विभक्त वाटना-या, परंतु मुळात सर्वच एक असणा-या समाजाला जातींत विभक्त करुन त्यांची निर्मितिक्षमता व त्यातील भरारी मध्य युगात धर्ममार्तंडांनी पार घालवुन टाकली. निर्मिती पेक्षा पारलौकिक जीवनाची कास धरनारी परलोकवादी विचारसरणी लोकमतावर बिंबवत नेली आणि त्याचा परिपाक म्हणजे नवे संशोधन थांबले. अवाढव्य वास्तु/नगरे उभारण्याची इछ्छा राज्यकर्त्यांमधुनही नष्ट झाली. १३ व्या शतकानंतर शिवकालीन किल्ल्यांची रचना सोडली तर कोनतेही नवे कार्य झाल्याचे आढळुन येत नाही. पोटाला कमी मिळु लागले कि निर्मितीक्षमताही मंदावू लागते. आहे त्या व्यवसायात कोणी पडु नये अशी भावना जन्माला येते. भेद वाढत जातो...अर्थ-भेद शेवटी जातीभेदावर येवुन थांबतो.

महार समाज हा पुर्वी ग्रामरक्षक होता. लढवैय्या होता. चोर-लुटारु यापासुन गावाचे/व्यापारी तांड्यांचे रक्षन हे कार्य ते करत असत. न्यायालत्यांतील कोनत्याही, पार जमीनीच्या सीमाच्या वादांपर्यंत त्यांचीच साक्ष ग्रुहित धरली जात असे. महारचावडीचा मान गाव चावडीपेक्षा मोठा असे. राजकीय अस्थिरता जशी संपत गेली तसतसे त्यांचे महत्व संपवण्यात आले आणि त्यांना अत्यंत हीण पातळीवरची कामे करण्यास भाग पाडण्यात आले. या अस्थिरतेच्या इतिहासाला, समाजघटकांना विस्कळीत-गलितगात्र करुण टाकण्यात प्रजेला कसलेही महत्व न देणारे स्वार्थपरायण राजकीय सत्ताधारी होते, तसेच त्यांच्याच हातात हात घालुन चालणारे, प्रसंगी वर्चस्व गाजवणारे धर्मसत्ताधारीही होते.

जगात आज खालुन वरचा इतिहास (Sub-altern History) लिहिण्याचे प्रयत्न सुरु आहेत. भारतात अद्याप ही शाखा बाल्यावस्थेत आहे. परंतु आपण सारे मिळुन आपल्या समाजासाठी हे कार्य करायचे आहे.

यामागील उद्देष्य हा आहे कि या सर्वच संस्क्रुतीच्या निर्माणकर्त्य्यांना त्यांच्या एकजिनसी मुळाची जाणीव करुन देत सर्वैक्याची आत्मभानात्मक जाणीव करुन देत, वर्तमानातील सर्व समस्यांशी एकदिलाने लढत पुन्हा नवनिर्मितीचे कार्य हाती घेत पुन्हा एकदा संस्क्रुती, द्न्यानसत्ता, अर्थसत्ता यात आघाडी मिळवत, जातीनिहाय विचार न करता मुक्त मनाने नवी आव्हाने स्विकारत मुळच्या निर्मानशील भावनांना जागे करत हातात हात घालुन पुढे जाणे. यात सर्वांचे सहकार्य मिळेल याचा विश्वास आहे. जातीभेद/धर्मभेद/वर्चस्ववाद मानणा-यांना या विचारसंघात स्थान नाही.

शोध असुरांचा!

Fish Dehydration Process & Market

Fish normally contains 65 to 80% of water content depending on species of fish that are being dehydrated. Prawns contain about 80% water whereas Mackerel contains 65% water. Percentage of water in fish also varies depending on how they are stored in raw condition. If stored in ice naturally water content goes up but if preserved in cold storage keeping humidity at best possible level fish carries natural water content. Depending on water content entire process cycle has to be determined.

SFVL proposes to dehydrate following types of fish/prawns in its high-tech continuos process plant.

a. Mackerel
b. Salmon
c. Pomphret
d. King fish
e. Sardines
f. Prawns
g. Cod fish
h. Silver belly


PROCESS FLOW CHART


A. Cleaning
B. Deheading
C. Deskinning and cutting
D. Blanching in salt water
E. Steaming
F. Dehydration
G. Packing

PROCESS IN DETAIL


a. Cleaning

Raw fish is contaminated by inorganic elements. Before starting any process fish has to be cleaned under high pressure water in batches in cleaning machine. High presesure water nozzels are mounted in cleaning chambers from different angles. Outlets are provided so that dirt water is flushed out. The washed batch is brought to the next chamber where enough time is allowed to drip all water.

b. Deheading:


Cleaned fish is coveyed to deheading machine first where head and tails are removed by auto-deheading machine. Heads and other waste is carried separately out to bio-plant.
Deheading is must because any way heads are not used in food preparations and also intestines etc. has to be removed skilfully without harming base materials. Manual check has to be maintained during this process.

c. Deskinning and cutting:


Deheaded fish are shipped on conveyer belts to deskinning section where skin of the fish is removed. After removing the skin (Or shells in case of prawns) fish is brought to cutting machine where fish is cut in desired shapes. Benefit of cutting is not only that facilitates end consumer but it increases dehydration speed as compared to the full-size fish. Especially Pomphrets, salmons, are preferred in sliced forms.


d. Blanching:

To maintain specific flavor of dried fish it is essential to blanch fish in salt enriched water for 15 minutes per batch. Here conveyer belt moves through salt-rich water chamber in specific speed so that blanching process is complete. No chemical additives like sulfur is used in this process because sulfur though enhances final look of the product but is health hazardous. So instead of sulphication steaming is highly recommended by our technical collaborator.
Due to salting (Not to that ridiculous level of conventional dryers) not only flavor is added but also it helps in drying process.

e. Steaming:

After blanching fish is brought to steaming chambers where high degree temperature steam is applied on the fish. Steaming is usually done only to kill bacteria’s that are inherently are present in flesh of the fish. So that after drying even if fish is kept in open air for long time no formation of fungus or bacteria’s is possible. Also due to steaming the quality of dried fish is enhanced. Aesthetics of end product too are maintained.

Steaming is not done to the level of cooking. Normally a batch takes five to seven minutes for steaming.

d. Dehydration:

Ready to dehydrate fish/prawns is brought to continous tunnel dryers. The speed of belt is determined by SCADA and Process Audit software depending on input materials moisture content. Since the length of the dryers is predetermined, to remove moisture content to desired level i.e. 8 to 10% To determine moisture content in the raw material censors are mounted on conveyer belt as well as throughout the dryer at various stages moisture removal ratio is counted, supervised and controlled. Determining moisture content becomes highly essential because depending on that:

a. Speed of belt
b. Temperatures at different stages
c. Air circulation rates
d. Moisture removal rates
e. Moisture enriched airs removal rate

Has to be predetermined. If some mistake is there it not only drying speed may come down but ultimately either end product is dried beyond desired levels or still it may need drying. Re-drying always is harmful because it loses the desired flesh texture, harms to proteins and flavor. So it becomes impertinent that when fish comes out of dryer in ambient temperature there should not be necessity of redrying.

Here sensors and their direct connection with intelligent software helps to control entire drying process. After reading moisture content software immediately calculates the moisture removal ratio, dehydration time and coordinates entire process activity and commands through instrumentation to the individual equipment involved in drying process. For example if air flow required is high, software commands to air-flow machine. If temperature requirement varies even by single degree software commands heating machines. Speed control and air-flow control within the dryer is also done by software. If this done manually it will take longer time to calculate process imperatives and till that time entire damage is done.

Dryer has five different zones. Dryer is made of stainless steel so that no food-contamination is possible. The raw fish is automatically spread on stainless steel mesh-conveyer that hangs halfway in the chamber so that hot air circulation is easy and helping dry the input material homogeneously. Speed of the belt varies from 1 inch per minute to 1.5 inch per minute and speed control naturally has to be that exact accuracy depending on moisture content in the input raw material.

In the dryer there are different zones varying in temperatures, speed and airflow rates. In first zone temperature is as high as 85 to 90 degree Celsius. In first zone moisture removal rate is higher so the care has to be taken that moisture enriched air is continuously pumped out maintaining free air that can remove moisture at higher rates. Here all rules of thermo-dynamics and aerodynamics are applied so that moisture removal process is fast but it does not damage the raw material.

In second zone temperature is brought slightly low because surface moisture is entirely removed and if same temperature continues it will start burning raw material. This is not desired. Till second stage moisture content in raw material is brought to 25 to 30% various air-vents and sensors keep on tracking moisture content not only in product but in inside air as well. This makes easy to determine in next stage what temperature is required. In third stage temperature is further brought down to the level of 50 degree Celsius. Here whatever moisture is existent in core of the product too is removed.
Till the product reaches last chamber it is hotter. If same material directly is introduced to open air it has tendency to catch moisture prevalent in ambience. And since fish drying plants normally are located about seashore humidity is higher than other areas. Catching again moisture is dangerous in this process for it not only defeats original purpose but destroys entire texture of the product. Hence it becomes essential that product is brought to normal temperature in controlled atmosphere where no moisture is prevalent.

For this fifth stage is used where no moisture that has been removed in chamber is existent. Where vacuum is maintained to 650 to 700 mm, product should be brought to ambient temperature. Such product does not catch moisture from ambiance.

CRITERION TO DETERMINE QUALITY:

Processed fish is periodically rested in the lab for moisture content, texture of flesh, protein and carbo-hydrate contents, bacteria/or fungus and nutrient values as compared with natural.

a. Moisture content should be less than 10%
b. Nutritional values should be above 95%
c. Color should be faint brown.
d. NO ash content should be existent
e. No foreign material should be existent
f. Flavor should not be abnormal
g. Re-hydration should not take more than 20 minutes.
h. Quality should be consistent
i. No shrinkage or brittleness in final product should be existent.

These checks are done in the lab periodically, every hour, manually as well as through chemical lab facilities.



PACKING:

As soon product sufficiently has dried, periodically tested should be packed immediately. Packing, as the proposed product is intended for mass markets should be packed in nitrogen purged Tetra-pack in desired quantities. Due to nitrogen there can not be any development of fungus or bacteria because Nitrogen is an inert gas. It does not allow any bio-chemical reaction to take place. This increases shelf life of the product dramatically. Tetra-packed fish has shelf life of more than five years. Domestically sun-dried has shelf life of 2 to 3 months. If not tetra-packed, hygienically processed and dried under controlled atmosphere fish has shelf life of two years. But as we know in today’s dynamic consumer oriented market quality and style of packaging holds merit. Also for export where product has to go through different weather conditions it always is advisable to pack the end product in tetra-pack.

The vacuum-packed material is again packed in cartons for easy count and transport.



PROCESS FLOW CHART




DRIED FISH/FRESH FISH

What dilutes nutrition values in foods? It is simple to answer. It is water. In almost all fresh meat and food water content is higher than 65% Drying is a process in which all water is skillfully removed to form a concentrate that always is rich in nutrition values. Also it occupies lesser space to store, it is light weight to make transportation cheaper and when cooked it gives same flavor as fresh vegetables or meat would give.

The same theory is applied to fish as well. First of all except coastal areas no fresh fish in its true sense is made available to off-coast areas. Traders in auctions at very low prices buy fresh catch that is harbored. As fish is highly perishable needs cold storage and transportation too in cold-storage trucks or ice-filled trucks. That naturally adds to the costs. For an example all that fish that is sold as fresh in Pune, the city that only is 200 km away from coast, is stale not less than by 15 to 20 days. Normally fish is stored at the temperature of minus four degree Celsius but that temperature does not help formation of certain bacteria’s. That is why even so called fresh fish smells a lot. Coagulation of blood in veins and rotten material in intestines again makes the so-called fish uneatable if considered international food guidelines. Also the costs that one has to pay are phenomenal. For example in Pune fish mongers sale small size pomphret at the average rate of Rs. 200 to 275/- a Killo. This rate amounts to 4 time higher than what they are bought originally at source.

International study on nature of meat preservation by cold methods suggest that unless any meat or fish is preserved below sub-zero level we can not stop formation of unhealthy bacteria and fungus. Minus four temperature in cold storage at the most can save meat or fish for 4-5 days from the day they are preserved. But apparently facts are different. NO care of keeping food meant to sell to the desirous class of the society in desired conditions is found even in western countries. That makes scenario little macabre.

Fish, as explained above needs far more better treatment than what it receives today for it is a fact that fish has been and will be an important source of not only food but of nutrition as well.

As discussed in other chapter about 15% fish goes waste only because either it doesn’t find buyer at the right time or can not be preserved by conventional drying methods. The species of fish that are not popular in food recepies have too many other usages but unfortunately all that fish that falls in nets of the fishermen has to be thrown away. But these species too can be used for productive purpose. For example undesired species by human consumers can be utilized as animal feed. But so far except western countries no thought has been given to these aspects of fishing business.

When we say 15% fish is waste we have to think to what it amounts to. India has recorded annual catch of ……..million tons and we know if we include unorganized sector it will be even higher, but even if we take government figures as a base …..million tonns of fish is a waste. This not only is waste of human efforts but of great natural resource.

It is a fact that masters of ancient past invented drying as a good medium of preserved food. Fish drying can be dated back to 5000 years BC. But conventional drying has too many restrictions. With conventional drying you simply can not dry every species of fish. More is the bulk lesser are the chances of sundrying. For example you can not sundry pomphret or salmon. Successful drying is in the case of Bombay Ducks and small size prawns. Other species that are dried are Mackerel or Surmai. But then there are tremendous limitations for both of above specis need drying time not less than six days. So driers use tremendous salt that disturbs everything. And not only this, there are lot many problems are associated with conventional drying. For example:

a. Entirely dependent on Mother Nature.
b. Variable temperatures during day and night
c. Humidity in air
d. No control over dust and unhygienic foreign materials
e. No control over food values
f. NO checks on quality.
g. NO proper packing ( We can see heaps of gunny bags loaded with smelling dry fish in local markets catching even more pollution.
h. This business is done in smaller quantities.


But to our wonder even taking in to consideration all limits that conventional drying methods have total business that they do is over RS. 1800.00 crore.

This is for very simple reason. Dry fish have been a desired staple food in India. In rural areas where no fresh sea-water fish is available they are contended with dry fish. The liking for dry fish is not limited to rural areas but in cities too. For example our survey tells us that only in Pune city total market for dry fish is over Rs. 20 crore per annum and it is growing.

Considering the facts about fresh fish and conventionally dried fish, another fact remains that people are having in the name of fish a health hazardous food that they are having.

The fish that is dehydrated in controlled conditions has following advantages.

a. Fish can be prepared for food as good as fresh fish
b. All nutrient values are preserved unlike other preservation methods. For example in canning nutritional values are just 40%. In Freezing they are 60% . But with drying the values are over 95%.
c. In other food preservation methods weight is increased. Hence it occupies more storage space and also the added transportation and energy costs. With drying weight is reduced about 1/5th and so the storage space required is less and so less are the transportation and energy costs.
d. Shelf life is far more larger than any other method of food preservation.
e. NO additional preservation costs.
f. NO odor is prevalent.


This makes dry fish produced in controlled atmosphere a value-added product. That does not only save natural resources but provides end-user high-quality product at equivalent rates to so-called fresh fish.

Fish dehydrated in controlled conditions has following characteristics.

a. Looks like oven-fresh, slightly brown.
b. It does not smell
c. Available in ready-to-cook form.
d. Rehydration takes just 15 minutes.
e. Nutrition values are enriched and tastes as good as prepared fresh fish.
f. Can be stored as long as five years.
g. No seasonal bindings.
h. From soups, pickles, chutney etc. (Recipes are described elsewhere) to regular food preparation is possible and easy.


So this is all about dehydrated fish in controlled conditions. But when we say controlled conditions to produce dry fish of high quality these are not as easy as they are anticipated. That’s why till today, even after wake of new economic policy no plant is established to produce dehydrated fish

DEHYDRATED FISH V/S FROZEN FISH

Frozen fish is another medium to preserve fish for longer time. Comparison between two processes is as follows:

Frozen fish needs continuous low temporature atmosphere, from processing to storage till it is brought to end use. This needs high energy consumption. If anywhere temperature couldn’t be maintained or electricity is off for some time thawing process begins that leads to decomposition hence damages the fish making it unusable.

Dehydrated fish doesn’t need cold storage to preserve it after processing. It remains preserved at ambient temperature without any additional storage costs.

Due to abopve frozen fish is highly costlier than even fresh fish that is available in remote areas. Added to this transportation costs frozen fish is costlier because it needs:

Special vans
Weight of frozen fish is always higher than original weight so adding to transportation costs.

Whereas dehydrated fish is 1/5th by original weight, hence transportation costs are far below than fresh or frozen fish. Selling outlets need not to make special freezing provisions till the goods are sold.

In India frozen fish is not widely accepted by consumers because then they prefer fresh fish available in local markets for costs are many fold higher. Whereas dehydrated fish is cheaper than fresh and frozen fish and needs no preservation arrangements and there already are established markets for them.

Moreover, which is highly important, nutrition values in frozen fish are just 60% whereas in dehydrated fish the same amounts to more than 95%

For frozen fish thawing takes more than 3 to 4 hours whereas dry fish can be rehydrated in 20 minutes, saving cooking time.

Dehydrated fish has many functions. Since all that is removed is the liquid, the natural flavor and nutrients remain as they were in highly concentrated form.

Taste of the dry fish is far more intense than of the original raw fish but when it is cooked in water again it forms the original flavor as if cooked as fresh. But with frozen fish when already high water content exists that is enhanced by freezing, when cooked it further dilutes taste and nutritional values.

So above deliberation proves that any other food preservation method does not help much in terms of costs, flavor which is highly desired by the end consumer and nutritional values that are most important.


WHY PROCESSING?

Processed in controlled conditions, dry fish is globally is in use as a food from last century, and if we look at historical times smoked fish or sundried fish has been in use from known history of mankind. So there has been global acceptance for dry fish. In India though there is market for sundried fish for over Rs. 18,00 crore, it can be enhanced to over Rs. 5000 crore if processed in controlled atmosphere and made available in tetra pack. Global market for dry fish is estimated over $1.23 billion in the year 1999. (Source: Survey conducted by Minnesota University)

Other interesting fact is most of the fresh fish in western countries is imported from Sri Lanka, India, Pakistan, Bangla Desh and Asia pacific rim. Due to weather over six months there is almost no fishing activity in European countries. Countries like Russia have far more limitations in fishing due to the geographical limitations. USA has longer coastline but then there are many species of fish that are not available in their coastal regions. China is a major fishing country after India in Asia and is a large exporter of fresh fish. But if we look at ground realities large quantities of fish still is wasted due to the bad storage conditions, immediate off-take of fresh catch by the traders etc.

Out of total catch (Globally) 15 to 18% goes waste.(Converted to manure)
Only 3 to 4% of selected species are frozen.
Only 10 to 11% fish is dried limited to certain species.
Only about 55 to 60% can reach the end consumer.

As discussed in other chapters now only 2% of total global catch is dehydrated by new technology. Rest of the drying has its own limitations, that is why out of 10 to 11% of fish that is taken for drying only 5 to 6% finally is a marketable fish. So total loss goes even further.

Hence it becomes impertinent that enhance the capacities of modern plants to dehydrate fish and thus make available consumer the right quality of fish as well as save the huge wastage.

If we look at the quantities in totality the facts are startling.

FRESH FISH CATCH :
FROZEN
DEHYDRATED
SMOKED
WASTE
FREEZ-DRIED



MARKET POTENTIAL:


Global: Global market for dehydrated fish though is unorganized, Minnesota Universities study tells us it is somewhere above $21.25 billion in the year 1999 ( Source: World Fisheries Statistics) and it is growing by 7 to 8% per annum.

India: India’s present market for sun-dried fish is above Rs. 1800 crore and is moving up by 4 to 5% p.a.

The detailed figures are mentioned in this chapter at different junctures.

USAGE OF DRY FISH

Dry fish of different variety has different usages. But we have categorized the usage as below.

a. Staple food
b. Food preparations
c. Sausages
d. Readymade soups
e. Chutneys
f. Pickles
g. Sausages
h. Animal food

Market segments:

Market for dry fish can be divided in following segments:

a. Consumer marketing
b. Army
c. Hospitals
d. Exports


These market segments can be elaborated as follows:

a. Consumer Market:

As described above India’s consumer existing market for dry fish is above Rs. 1800 crore. Concept of dry fish is known to Indian’s from thousands of years and they have developed their taste for dry fish though many othe varieties of fish is not available in dry form due to the limiting factors. The limiting factors are:

a. many species can not be sundried due to lack of drying know-how and dependency on mother nature
b. Lot of salt is used that makes taste bitter and consumer has to use them only as staple food.
c. Lower shelf life because of excessive use of salt. Salt catches atmospheric moisture very fast and that helps growth of fungus and makes dry-fish unusable.
d. No proper packaging is done in sundried fish because mainly lot many fishermen dry fish in smaller quantities and are sold in auctions to traders. Being this sector entirely unorganized no attention has been given to the consumer orientation. Present packing is in sodden gunny bags, lot of foreign material is existent in sundried fish such as dust, skulls etc.
e. No hygienic conditions are maintained.


Looking at above limiting factors it is obvious that end consumer gets entirely uneatable food in the name of dry fish. But even then due to the following reasons dry fish still remains only source to make available fish in every part of country.

a. Fresh seafood is not available in all parts of our country except coastal regions.
b. Fresh seafood is seasonal. In monsoons no fish is available
c. As farther you go from coastal areas costs tend to go up, making it highly unaffordable to end consumers.
d. Peculiar highly concentrated taste of dried fish and availability throughout the year at reasonable prices helps consumers to have necessary food item in their meals.
e. Dry fish doesn’t require special storage or is highly less perishable than fresh fish.
f. In Rural areas where there are not even outlets for fresh fish, dry fish makes major sales.

But the fact can not be neglected that as it has already happened in western countries where smoked fish is slowly losing the grounds due to hygienic conditions in processing methods, large educated class is moving away from dry fish. The reasons are:

a. It doesn’t make suitable hygienically for food.
b. It gives intense odor that is not accepted by educated classes.
c. It can not be used for longer time and ultimately results in wastage
d. It is available in selected outlets where only brave-hearts can enter.
e. All dry-fish are stored in entirely unaccepted norms of food and drugs administration laws.


So though there is already existent market and has scope to reach the tops dry-fish markets are growing just by 5 to 6% p.a. This growth is only because of growing population and lack of substitutes to fresh fish.

Also dry-fish market is entirely disorganized. Millions of fishermen dry fish in small quantities in winters and summers and sale them to the traders. Mumbai, Chennai, Trivendram, Kochin, Calcutta are the major centers from where dry fish is marketed in rest of the country in large quantities besides many sub-centers. Mumbai market alone records about Rs. 450 crore (Figures gathered from major dry-fish traders.)

However still this segment can not meet growing expectations of the market. Reasons we already have discussed. Still larger segment of society has been away from present dry-fish products that can be attracted with fish produced by applying modern techniques.

In the process of determining potential market for vacuum-packed, processed under natural condition fish products SFVL contacted several distributors of food products those never had marketed dry fish. The enclosed letters for applying packed dry-fish product are enclosed to prove that huge potential does exist for proposed product. The detailed report on each state is also enclosed separately with region wise expected sales figures.

To describe the market potential per segment can be read as following:

a. Consumer marketing

India’s huge population is in want of highly nutrient staple food. Dry fish is a very good option for them. Fresh fish is not available through out the year and in all parts of the country. There is special liking for the dry fish unlike dehydrated onions or vegetables. In custom-packed offering highly hygeinic qualities with making it available at all possible outlets can bring dry-fish in easy reach of consumer.

Already this segment is deriving turnover of Rs. 1800 crore or even more which can go up to Rs. 3000 crore if right quality is delivered.


b. Army: We all are aware that in army demand of fresh as well as frozen meat is huge. Army spends over Rs. 2.5 billion on food supplies and share of meat is about Rs. 800 million. Most of the meat products are canned or frozen since it is almost impossible to provide soldiers who are stationed at difficult borders or in remote areas with fresh supplies. Not only that canned food lacks in nutrition values but also has lesser shelf life. As yet Fish is not in supplies for the army, neither fresh nor dried as they hardly match the defense standards. Dry fish can be a very good substitute for many canned meat items for it is very low in the weight, have longer shelf life and can be used as food without any pre-treatment.
c. Hospitals: In hospitals where patients need high nutritional foods dry fish is a very excellent option. SFVL already has received a very good enquiry from sangali based distributor who excels in marketing the food in hospitals. Per his statistics he can bring business about Rs. 300/- lakh per annum from Maharashtra only. Hence this too is a potential market.

d. Hotels and Restuarants: Dry fish processed in controlled conditions can directly used as a fresh fish. Most of the restaurants today serve customers fish depending upon the seasons. Also dry fish can be used as an ingredient for soups, Chinese varieties like fish Manchurian etc.


e. Exports:

Export potential can be segragated in following regions:

a. Gulf Countries
b. Europe
c. USA and Canada
d. North Asian countries
e. Northern pole countries like Greenland, Iceland etc.

गाव-कंपन्या: शेतीच्या मुलभुत प्रश्नांना एकमेव उत्तर!

गाव-कंपन्या: शेतीच्या मुलभुत प्रश्नांना एकमेव उत्तर

शेती हा पुर्वीपासून एकल व्यवसाय आहे. यात शेतकरी हाच मालक, अर्थव्यवस्थापक, उत्पादनव्यवस्थापक, खरेदीव्यवस्थापक, विक्री व्यवस्थापक असतो आणि मजुरही असतो. म्हणजे त्याला बी-बीयाणी ते मजुरी, कीटनाशके ते अन्य सर्व उत्पादनासाठी आवश्यक भांडवल स्वत:लाच जमवावे लागते. कोणती पीके घ्यायची यचा निर्नयही त्यालाच घ्यावा लागतो अणि तसाच विक्रीबाबतचा.
कोणतीही व्यक्ती या सर्वच व्यवस्थापकीय आघाड्यांवर परिपुर्ण असू शकत नाही हे ओघाने आलेच.

मुळात आर्थिक भांडवल हे अव्वाच्या सव्वा भावाने (२४ ते ६०% व्याजाने) बव्हंशी घ्यावे लागत असल्याने फसगतीची सुरूवात तेथुनच होते. त्यात जमीनींचे तुकडीकरण झाले असल्याने यांत्रिकीकरणाचा तेवढा फायदा घेता येत नाही. ते परवडतही नाही. तुकडीकरणामुळे शेतीची एकुणतील उत्पादकता घटलेली असते. पीकांचा निर्णय हा बव्हंशी पारंपारीक अनुभव वा अनुकरणाने घेतला जातो. त्यामागे कसलेही शास्त्रीय नियोजन नसते. एकुणातील मागणी आणि संभावीत उत्पादन याची आकडेवारी त्याला उपलब्धच नसते. तयामुळे त्याचे निर्नय अभावानेच बरोबर ठरतात. म्हणजे हा सारा नशिबाचा खेळ बणुन जातो. उत्पादनपद्धती ही बव्य्हंशी पारंपारिक असून क्रुषितद्न्यांचा सल्ला आवश्यक असतो, नव्या पद्धती, अपारंपारिक पिके याबाबत तो बहुदा अनभिद्न्यच असतो. भांदवलाचा अभाव असल्याने साठवणुक क्षमता, बाजारभाव वाढण्याची वाट पाहण्याची वाट पाहण्याऐवजी लगोलग पीक विकण्याची त्याची निकड बनुन जाते. हे सर्वांच्या बाबतीत होत असल्याने भाव पडतातच. नुकसान शेतक-यांचेच होते.

अशा स्थितीत शेतक-याचे हित होणे असंभाव्य आहे. एकल व्यवसायाचे हे अंगभुत तोटे आहेत.

यासाठी मी एक अभिनव कल्पना माझ्या ४ वर्षांपुर्वी प्रसिद्ध झालेल्या "कोर्पोरेट विलेज- एक गांव-एक कंपनी-एक व्यवस्थापन" या पुस्तकात मांडली होती. ती येथे सक्षिप्तपणे मांडत आहे.

१. प्रत्येक गावाने स्वता:ची गाव-कंपनी कंपनी कायद्याप्रमाणे एकत्रीत स्थापन करावी. (सहकारी नव्हे.)
२, गावातील प्रत्येक शेतकरी हा त्याच्या व्यक्तिगत मालकीच्या जमीनीच्या प्रमाणात कंपनीचा भागधारक व्हावा. येथे जमीन विकायची नाही. मालकी मुळ मालकाकडेच राहील.
३. संचालक मंडळ हे या भागधारकांतुनच निवडले जावे. त्यासाठी योग्यतेला, विविधांगी अनुभवांना महत्व दिले जावे.
४. क्रुषि तद्न्य/क्रुषि अर्थ तद्न्य यांची गरजेनुसार सल्लागार म्हणुन नियुक्ति करावी.
५. शेतकी पदवीधरांना पर्यवेक्षक म्हणुन नेमावे व अधिकाधिक उत्पन्नासाठी प्रयत्न करावेत.

हे झाले थोडक्यात. यातुन फायदे होणार आहेत ते असे:

१. गावातील जवळपास सर्वच जमीन एकत्रीत कसण्यासाठी उपलब्ध होईल.
२. पडिक जमीनी/माळराने ई. फळबागांसाठी वापरता येतील.
३. कंपनीला सुलभ व्याजदराने कर्ज सहज मिळवता येईल. पीकवीमा ते अन्य सरकारी योजनांचा खरा लाभ घेता येईल.
४. अत्याधुनिक पद्धतीने शेती करुन अपारंपारीक नगदी पीके/फळफळावळ/औषधी वनस्पतींचे काही भागात संवर्धन करता येईल.
५. एकुण बाजारपेठेतील मागणी-पुरवठ्याचा अंदाज घेवुन विस्त्रुत प्रमानावर सलग क्षेत्रावर लागवड करता येइल.
६. गावक्षेत्रातील उपलब्ध सर्वच जलस्त्रोतांचे काटेकोर व्यवस्थापन करता येइल व उत्पादन वाढवता येईल.
७. गावातील अतिरिक्त उत्पादनावर प्रक्रिया करनारा लघुउद्योग स्थापन करता येईल. साठवणुकीसाठी स्वतंत्र गोदाम उभारता येईल.
८. विपणनासाठी (maarketing) स्वतंत्र व्यवस्था निर्माण करता येइल. विशिष्ट क्रुषि उत्पादनांचे ब्रांडिंगही करता येईल.
९. घरटी किमान एका व्यक्तीस कायमस्वरुपी रोजगार निर्माण होईल.
१०. भागधारक शेतक-याचा एकुनात कंपनीचे उत्पन्न वाढल्याने, आधी जे उत्पन्न मिळत होते त्यात किमान ३५ ते ५०% पर्यंत वाढ होईल.
११. सुशिक्षितांना गावातच रोजगार उपलब्ध झाल्याने विस्थापन थांबेल.

हे झाले थोडक्यात. आधुनिक व्यवस्थापन प्रणाली आणने हे तर आवश्यकच आहे. एकल व्यवसाय हा अनंत धोक्यांनी भरलेला असतो हे वास्तव आपण पहातच असतो. "शेतीचे एकत्रीकरण आणि कार्यप्रणालीचे विकेंद्रीकरण" हा खरा मुलमंत्र आता शेतक-यांना जपावा लागणार आहे. भविष्यात अन्नाची गरज वाढतच जात असल्याने शेतीचे पुढे तुकडीकरण नव्हे तर एकत्रीकरण आवश्यक आहे. आणि यात कोणत्याही शेतक-याचे नुकसान होणार नसुन फायदाच होणार आहे. जमीनीची मालकी त्याच्याकडेच राहणार आहे. फक्त तो कंपनीला ती भाग-भांडवलाच्या मोबदल्यात कसण्यासाठी देणार आहे. शिवाय तो एकुण कार्यप्रणालीचा त्याच्या व्यक्तिगत वकुबानुसार भाग बनणार असल्याने जो रोजगार मिळेल तो वेगळाच.

सर्वात महत्वाचा फायदा म्हणजे शेतीला एक शिस्त लागेल. व्यक्तिगत शेतक-याची जी नाडवणुक सहजी सरकार आणि सावकार/खरेदीदार आडते करतात ती होणे असंभाव्य होणार आहे. शेतमालाला (एकत्रीत उत्पादन मोठे असल्याने) राष्ट्रीय ते बहुराष्ट्रीय बाजारपेठ मिळवणे जास्त सुलभ होणार आहे. प्रक्रिया उद्योगामुळे वाया जाणा-या शेतमालाचे प्रमाण ३० ते ५०% वरुन २% पर्यंत खाली येवू शकते. ही एकुण राष्ट्रीय उत्पादन व उत्पन्नातली वाढ असल्याने राष्ट्रीय अर्थव्यवस्थेला बळकटी देणारी घटना ठरेल.

सुरुवातीला सर्वच नाही तरी काही शेतकरी एकत्र येवुन सुरुवात केली तर फायदे पहाता सर्वच एकत्र येणे अशक्य नाही. परंतू यासाठी व्यापक प्रबोधन करावे लागणार आहे. माझे पुस्तक वाचुन असंख्य शेतक-यांनी माझ्याशी संपर्क साधला असुन मी जवळपास ४०-४२ व्याख्यानेही दिली आहेत. काही गावांत अल्प प्रमाणावर का होईना या दिशेने प्रत्यक्ष प्रयत्न सुरु आहेत. पण ते पुरेसे नाही. नवे शेतकी तंत्रद्न्यान शिकवणारे खुप आहेत...आता गरज आहे नवे शेती-व्यवस्थापन तंत्रद्न्यान शिकवणा-यांची...हे आज आदर्शवादी वाटु शकेल पण एकुणात सर्वांचाच फायदा करुन देवू शकणा-या वास्तववादी विचारकांची.


(क्रमश:)

या कंपन्यांचा माज कोण उतरवणार?

भारतामद्धे बहुराष्ट्रीय आणि भारतीय मुळाच्या बहुराष्ट्रीय होवु पहात असलेल्या कंपन्या नुसत्या माणुसकीविहिण आहेत असे नाही तर कायदेपालन व समतेचे तत्व त्यांनी पार पायतळी तुडवले आहे असे स्पष्ट दिसते. भारतातील तथाकथित समाजसेवक ज्या गोष्टींसाठी भांडायला पाहिजे त्याऐवजी ज्या बाबी संविधानात येवुच शकत नाहीत त्यासाठीचे उप्षणाचे इवेंट करण्यात आणि प्रसिद्धी मिळवून महात्मा होण्याच्या नादी लागलेले आहेत आणि आपला मिडिया एवढा घसरत चालला आहे कि आपण कशाला प्रसिद्धी देतो आणि कशाला द्यायला हवी याचा विवेक हरपुन बसला आहे. याची वर्तमान काळातीलच उदाहरणे खूप आहेत...पण हे लिहिण्याचे एक कारण आहे.

रिलायंस ग्यास कंपनीने आपली गुजराथ ते आंध्र प्रदेश या विस्त्रुत भागात आपली ग्यास लाइन टकण्यासाठी सरकारी अनुमतीने ज्या जमीनी ताब्यात घेतल्या त्याचा मोबदला शेतक-यांना/जमीन मालकांना अत्यंत विषम पद्धतीने दिला आहे. म्हणजे जे मोठे जमीनदार आहेत त्यांना अधिक नुकसानभरपाई दिली गेली आहे तर छोट्या शेतक-यांना अत्यल्प पैसे फेकुन त्यांच्या जमीनी बळकावल्या गेल्या आहेत. त्याविरोधात युक्रांदचे राज्य संघटक श्री विकास लवांडे २०० पेक्षा अधिक तरुण-व्रुद्ध स्त्री-पुरुषांसह ३० मे २०११ ते १५ जुन २०११ एवढा प्रदिर्घ काळ जिल्हाधिकारी कार्यालय पुणे समोर रात्रंदिवस सत्याग्रह करत आले आहेत. "सर्वांना समान नुकसानभरपाई" एवढीच त्यांची मागणी असुनही ती आजतागायत मान्य झालेली नाही. मी स्वत: १५ जुन रोजी या आंदोलनकर्त्यांना भेट दिली व त्यांच्या वेदना समजावुन घेतल्या. श्री. लवांडे यांनी जी माहिती व कागदपत्रे/पत्रव्यवहार मला दाखवला आणि त्यांचा अभ्यास केल्यानंतर माझ्या लक्षात आले कि प्रत्येक शासकीय विभाग दुस-या विभागावर जबाबदारी थोपत आहे. मग ते विभागीय आयुक्तालय असो कि न्यायाधिकरन. आणि ज्या रिलायंससाठी शेतक-यांच्या जमीनी अधिग्रुहित करण्यात आल्या त्या कंपनीने सर्वस्वी मौन पाळले असून कसलाही प्रतिसाद नाही. खरे तर फसवणुकीचे गुन्हे शासनाने या कंपनीविरुद्ध दाखल केले पाहिजेत...पण जे राज्यकर्तेच कोर्पोरेट झाले आहेत, ते काय या भ्रष्ट, फसवणा-या कंपन्यांविरुद्ध कारवाई करणार?

आता श्री लवांदे आणि बाधित फसवल्या गेलेल्या २०० पेक्षा अधिक याच सत्याग्रहेंसह पुण्यातुन पदयात्रा करत रिलायंसच्या न्हावरे येथील कार्यालयाच्या गेटसमोर आज सकाळपासुन पाण्या-पावसात धरणे धरुन बसले आहेत. शासन तर ऐकत नाही...कंपनीला तरी न्याय सुचेल असे श्री. लवांदे म्हणतात. या आंदोलनकर्त्यांत बाधित १८-२० वर्षांच्या तरुणांपासुन ९० वर्षीय व्रुद्धाही आहेत.

आर्थिक शक्त्या या भारतात ज्या वेगाने उगवत आहेत आणि गरीबांना विषम न्याय ज्या पद्धतीने दिला जात आहे तो पहाता भारतीय घटनेला पायतळी तुडवण्यात या आर्थिक शक्तिंना आसुरी आनंद होत आहे असे दिसते. माध्यमे याबाबत सुचक मौन पाळुन आहेत कारण कोणतीही कोर्पोरेट शक्ति या गरीब शेतक-यांच्या मागे नाही...असले तर फक्त गांधीजींच्या अहिंसात्मक आंदोलनाची आता क्षीण झालेली शक्ती. गेले दिड महिना सुरू असणारे हे आंदोलन एकाही व्रुत्तपत्राच्या नकाशावर येत नाही यातुनच घ्यायचा तो बोध घ्यावा.

पण श्री लवांडे यांनी सुरु केलेले आंदोलन हळु हळु व्यापक होत चालले असून असंघटीत अशा गुजराथ ते आंध्र प्रदेशातील बाधित शेतक-यांपर्यंत पोहोचत आहे....लोक जागे होत आहेत....पण सरकार कधी जागे होनार आणि या भांडवलशहांना चाप बसवनार हाही एक बिकट प्रश्नच आहे...

कारण त्यांना त्यांचा मोठा घास त्यांना आधीच मिळालेला आहे...कोण जगतो आणि कोण मरतो याची पर्वा त्यांनी का करावी?

असेच राहिले तर या भारत नामक देशात नवे महाभारत जर सुरु झाले तर त्याचे आश्चर्य वातनार नाही एवढाच हा इशारा....

Some Snaps of My China Visit!

पुरुषसुक्त आणि वर्णव्यवस्था...काय खरे काय खोटे?

हिंदू धर्मासमोरील समस्या-५.

वर्णव्यवस्था-जातीव्यवस्था ही हिंदु धर्माचे अव्यवच्छेदक लक्षण आहे हे उघड आहे. जन्माधारीत वर्ण-जात ठरवणारी ही जगातील एकमेव धर्मव्यवस्था आहे. सर्वच समाजशास्त्रद्न्यांना आव्हान देणारी ही व्यवस्था कशी उदयाला आली, हजारो वर्ष कशी टिकली याचे गुढ उलगदण्याचा प्रयत्न सर्वांनीच केला आहे परंतू समाधानकारक उत्तर अद्याप मिळालेले नाही. ही व्यवस्था अन्याय्य आहे म्हणुन तिचे समुळ उच्चाटन व्हायला हवे असे मत मांडनारे इतिहासात झाले नाहीत असे नाही पण असे म्हनणारेही जातीय चौकटीत एवढे घट्ट बसवले गेले कि जातीच्या बेड्या (?) तुटने अशक्यच झाले.

वर्णव्यवस्थेचे मुळ ऋग्वेदातील दहाव्या मंडलात येणा-या पुरुषसुक्तात आहे आणि त्याचाच विस्तार पुढे ऐतरेय ब्राह्मण ते मनुस्म्रुतीत झाला आहे असे सर्वमान्य मत आहे. त्यामुळे मुळात पुरुषसुक्त काय आहे ते तपासणे योग्य ठरेल.

पुरुषसुक्ताच्या सर्वच ऋचांचा खालील अनुवाद पहा.

ऋचा १) पुरुषाला १००० मस्तके आहेत, १००० नेत्र आहेत आणि १००० पाय आहेत.प्रुथ्वीला व्यापुनही तो दशांगुळे उरला आहे.
२. पुरुष हाच विश्व आहे. जेही काही होते,आहे आणि होईल, तो अमरतेचा नियंता आहे आणि अन्नाने तो विस्तारत रहातो.
३. ही पुरुषाची महानता आहे. सारी अस्तित्वे हा त्याचा एक चथुर्तांश भाग असुन उर्वरीत तीन चतुर्थांश अवकाशात अमरता घेउन आहेत.
४. तीन चतुर्थांश भाग घेवुन पुरुष उर्ध्वगामी विस्तारीत झाला आणि त्याचा एक चतुर्थांश भाग येथे विभाजीत झाला ज्यातुन खाणारे आणि न खाणारे उत्पन्न झाले.
५. त्याच्यापासुन विराज निर्माण झाला आणि विराजापासुन पुरुष. जन्मताच पुरुष प्रुथ्वी व्यापुन मागे व पुढे गेला.
६. देवतांनी पुरुषाला यद्न्यात बळी दिले. त्यात (यद्न्यात) वसंत ऋतु हा तुप झाला तर ग्रीष्म अग्नी आणि शिशिर हवी झाला.
७. पुरुष बळी झाला. त्याला हविद्रव्यावर जाळले आणि त्याच्यासह देवता, ऋषि आणि साध्यासही बळी दिले.
८. या वैष्विक बळीतुन दही आणि तुप उत्पन्न झाले. त्यातुन पक्षी आणि पाळीव व वन्य पशू उत्पन्न झाले.
९. या वश्विक बळीतुन ऋक, साम आणि यजस मंत्रांची निर्मिती झाली.
१०. त्यातुनच अश्व, बोकड, शेळ्या असे सर्व प्राणी निर्माण झाले.
११. देवांनी जेंव्हा पुरुषाचे असे विभाजन केले ते त्याचे तुकडे करुन काय? त्याचे मस्तक काय होते? त्याचे हात काय होते? त्याच्या मांड्यांचे आणि पायांचे काय झाले?
१२. तर ब्राह्मण हे त्याचे मुख होते. राजन्य हे त्याचे हस्त होते. मांड्या हे वैश्य तर शुद्र हे त्याच्या पायापसुन उत्पन्न झाले.
१३. चन्द्र हा त्याच्या मनापासुन उत्पन्न झाला तर नेत्रांपासुन सुर्य. इंद्र आणि अग्नी त्याच्या मुखापासुन तर वायु त्याच्या श्वासातुन निर्माण झाले. १४. त्याच्या बेंबीपासुन हवा, मस्तकापासून आकाश, त्याच्या पावलांपासून प्रुथ्वी, त्याच्या कानांपासून चार दिशा आणि अशा रितीने देवांनी विश्व बनवले.
१५. देवांनी सात प्रज्वलीत समिधांनी त्याला (पुरुषाला) बांधुन बळी दिला.

आता वरील सुक्त बारकाईने वाचले तर एक लक्षात येइल कि हे खरे तर विश्वनिर्मितीचे पुरातन मित्थक आहे. डा. बाबासाहेब आंबेडकरांनीही या सुक्ताचे अत्यंत विद्वत्तापुर्वक विश्लेषन केले असून त्यांनी म्हटले आहे कि खरे तर तत्कालीन विश्वात स्रुष्टीजन्माची अशी कथा मिळत नाही.(Who were shudra's?) ही अनेकार्थाने एकमेवद्वितीय अशी कथा आहे. ते म्हणतात...The Purusha Sukta is a theory of the origin of the Universe. In other words, it is a cosmogony. No nation which has reached an advanced degree of thought has failed to develop some sort of cosmogony. The Egyptians had a cosmogony somewhat analogous with that set out in the Purusha Sukta. According to it, it was god Khnumu, ' the shaper,' who shaped living things on the potter's wheel, "created all that is, he formed all that exists, he is the father of fathers, the mother of mothers... he fashioned men, he made the gods, he was the father from the beginning... he is the creator of the heaven, the earth, the underworld, the water, the mountains... he formed a male and a female of all birds, fishes, wild beasts, cattle and of all worms." A very similar cosmogony is found in Chapter I of the Genesis in the Old Testament.

पुरुषसुक्ताबद्दल बाबासाहेबांनी पुढे अत्यंत विस्ताराने लिहिले असून विश्वनिर्मितीच्या सिद्धांतात वर्णव्यवस्थेचा उगम दर्शवला जाणे आणि त्याला धर्ममान्यता देणे हे सुद्धा जागतीक मित्थकथांमद्धे न आढळनारे वैशिष्ट्य आहे असे स्पष्ट केले आहे. बाबासाहेबांनी या सर्व सुक्तात जो महत्वाचा आक्षेप (कोडे) नोंदवले आहेत ते सुक्तातील ११ आणि १२ क्रमांकाच्या ऋचांबद्दल. बाबासाहेब पुढे म्हणतात "But it is quite different with regard to verses 11 and 12. Primafacie these verses do no more than explain how the four classes, namely. (1) Brahmins or priests, (2) Kshatriyas or soldiers, (3) Vaishyas or traders, and (4) Shudras or menials, arose from the body of the Creator. But the fact is that these verses are not understood as being merely explanatory of a cosmic phenomenon. It would be a grave mistake to suppose that they were regarded by the Indo-Aryans as an innocent piece of a poet's idle imagination. They are treated as containing a mandatory injunction from the Creator to the effect that Society must be constituted on the basis of four classes mentioned in the Sukta.Such a construction of the verses in question may not be warranted by their language."

हे विवेचन लक्षात घेवुन मला या सुक्ताबाबत ठळक मुद्दे स्पष्ट करायचे आहेत आणि या सुक्तातील विसंगती टिपायची आहे ती अशी:
१. पुरुषाला हजार मस्तके, हजार नेत्रे आणि हजार पाय आहेत असे हे सुक्त म्हनते.
२. ऋचा क्र. १४ मद्धे हेच सुक्त पुरुषाच्या पावलापासुन प्रुथ्वीची निर्मिती झाली असे म्हणते.
३. ११ व १२ ऋचा मात्र पुरुषाच्या मस्तकापासुन ब्राह्मण, बाहुंपासुन राजन्य (क्षत्त्रिय नव्हे) मांड्यांपासुन वैश्य तर पायांपासुन शुद्र निर्माण झाले असे म्हणतात.

हाच सिद्धांत (ऋचा ११ व १२) पुढे नेत ऐतरेय ब्राह्मण व शेवटी मनुस्म्रुतीने वर्णव्यवस्थेवर सैधांतिक/धार्मिक शिक्कामोर्तब केले असल्याने यावर चर्चा आवश्यक आहे. यासाठी प्रथम खुद्द ऋग्वेदात हे सुक्त कसे आले हे पहाणे गरजेचे आहे.
पुरुषसुक्त हे ऋग्वेदाच्या दहाव्या मंडलात येते. हा भाग वैदिक धर्माच्या अपकर्शकाळी रचला गेला आहे. त्यावेळी सुदासाचा (ऋग्वेद निर्मिती ज्या वंशाच्या कालखंडात झाली) वंश संपलेला होता. इतका कि ज्यांचा द्वेष वैदिक ऋषिकुळे करत त्या पणींकडुनही देणग्या मिळवाव्या लागत होत्या. (पहा आप्रीसुक्ते...दानस्तुती)

दुसरे असे कि ऋग्वेद अविक्रुत नाही. कालौघात त्याच्यातील काही भाग वगळला गेला आहे तर काही भागाची भर पडलेली आहे. उदाहरणार्थ ईसपु सहाव्या शतकात होवुन गेलेल्या झरठ्रुष्टाचे नाव ऋग्वेदात येते. आणि विद्वानांच्या मते कसल्याही स्थीतित ऋग्वेदनिर्मितीचा काळ ईसपु १५०० च्या अलीकडे आणता येत नाही. मग ऋग्वेद अविक्रुत असेल तर त्यात झरठ्रुष्ट कसा डोकावू शकतो? दुसरे असे कि वेदव्यासांनी मुळच्या विस्म्रुत होत चाललेल्या वेदाला पुन्हा संकलीत करून त्याचे चार भागात विभाजन केले ही दंतकथाही या संदर्भात विचारात घ्यावी लागेल. मुळचे वेदार्थ नष्ट होत चालल्यानेच ब्राह्मण ग्रंथांची निर्मिती झाली हे ऐतिहासिक वास्तवही लक्षात घ्यावे लागेल.

आता पुरुषसुक्त एकुणात पाहिले तर लक्षात येते कि ते विसंगत असून ऋचा ११ व १२ यांचे मुलार्थात काहीएक स्थानच नाही. पुरुष हे प्रतीक मानुन त्याच्या बळीतुन विश्वाची निर्मिती कशी झाली हे दर्शवण्याचा हा पुरातन प्रयत्न आहे आणि तो स्प्रुहणीय आहे. या सुक्तात मुळात मनुष्यप्राण्याची निर्मिती कशी झाली याबद्दल मात्र एकही अवाक्षर नाही ही तर खुप मोठी विसंगती आहे. अन्य प्राणी, पक्षी, आकाश, प्रुथ्वी ई. ची निर्मिती कशी झाली हे या सुक्तात आहे पण मनुष्याची निर्मिती कशी झाली याबाबत या सुक्तात मौन आहे हे एक कोडेच आहे असे बाबासाहेब म्हणतात ते योग्यच आहे. कोणत्याही विश्वनिर्मितीच्या मित्थकात मनुष्यच कसा जन्माला आला याचा सिद्धांत नसणे हे असंभाव्य आहे.
अशा स्थीतित सरळ ११ व १२ ऋचा मात्र सरळ वर्णव्यवस्थेबाबतच बोलतात ही तर सर्वात मोठी विसंगती आहे हे उघड आहे. मुळात सर्व ऋग्वेद अभ्यासला तर वर्णव्यवस्थेबाबत ऋग्वेद कोठेही भाष्य करतांना दिसत नाही. किंबहुना वर्णव्यवस्था अस्तित्वात असल्याचा एकही पुरावा ऋग्वेदाच्या प्राचीन भागांत दिसत नाही. कोठेही शुद्र हा शब्दही येत नाही. तो येतो तो फक्त या पुरुषसुक्तात हे नवलच नाही काय?

बरे विश्वनिर्मितीचा हा एकच सिद्धांत ऋग्वेदात नाही. दहाव्या मंडलात तो पुन्हा एकदा येतो पण त्यात पुरेपुर वेगळे मित्थक मांडलेले आहे. (दक्ष प्रजापतीचे). एवढेच नव्हे तर दीर्घतमा ऋषिचेही एक विलक्षण सुक्त आहे त्यात स्रुष्टीजन्माविषयीचे अनिवार कुतुहल अभिव्यक्त झाले आहे.

एकाच वेदात विभिन्न विश्वनिर्मितीच्या कथा/मित्थके येणे आस्चर्यकारक नाही. आश्चर्य आहे ते या तर्कविसंगत २ ऋचा ऋग्वेदातील या पुरुषसुक्तात आल्या कशा?
या आश्चर्यामागील कारणे अशी...

१. मुळात जन्माधारीत वर्णव्यवस्था ऋग्वेदाला मान्य नाही हे जवळपास १०,००० ऋचांमधुन स्पष्ट होते. म्हणजे मंत्र रचतो तो त्याक्षणी ब्राह्मण आहे, शेती करतो त्यावेळीस तो विश आहे तर तोच युद्धात भाग घेतो तेंव्हा क्षत्र आहे.
२. ऋचा रचनारे अनेक व्यवसाय करनारे आहेत. त्यात रथकार आहेत, लोहकर्मी आहेत तसेच शेतकरीही आहेत.
३. ऐतरेय ब्राह्मणाचा रचनाकार हा इतरा नामक दासीचा पुत्र आहे, म्हणजे तदार्थाने शुद्र आहे. पण त्याचे ब्राह्मण आजही पुज्य आहे.
४. भ्रुगु हे असूर वंशीय असुनही त्यांनीही ऋग्वेदातील मोठा भाग लिहिला/रचलेला आहे.
असे असता जी व्यवस्था ज्या काळात मुळात जन्मालाच आलेली नाही तीचा उगम, तोही विसंगत रीतिने एका सुक्तात व्हावा असे दिसावे यात काहीतरी गफलत आहे हे उघड आहे.
आणि ती गफलत म्हणजे या विश्वनिर्मितिविषयकच्या सुक्तात ती नंतर कोणीतरी घुसवली आहे. मुळ सुक्ताला विक्रुत केले गेले आहे. मुळात मनुष्य कसा निर्माण झाला हे सांगणारी ऋचा वगळुन वर्णव्यवस्थेला वेदमान्यता आहे, पावित्र्य आहे हे दाखवण्याचा हा खोटा प्रयत्न जाणीवपुर्वक केला गेला आहे.

हे कधीतरी उत्तरकाळात...म्हणजे मनुस्म्रुतीच्या काही काळ आधी कोणीतरी केले आहे. मुळ ऋग्वेदातील पुरुषसुक्ताचा या ११ व १२ क्रमांकाच्या ऋचांशी संबध असू शकत नाही हे वरील विवेचनावरुन लक्षात आले असेलच.

पण याच २ ऋचांमुळे (आज ब्राह्मणांना नेमक्या याच दोन ऋचा पाठ असतात. आधीच्या आणि नंतरच्या त्यांनाही माहित नसतात.) वर्णव्यवस्थेला ऋग्वेदाचीच मान्यता आहे असा समज आहे आणि तो समूळ चुकिचा आहे हे मला येथे स्पष्ट करायचे आहे. या दोन्ही ऋचा कोणीतरी अनाम ग्रुहस्थाने ऋग्वेदात घुसवल्या आहेत हे स्पष्ट व्हावे एवढ्या त्या मुळ पुरुषसुक्तात विसंगत आहेत. अन्यथा पुढील ऋचांतच पुरुषाच्या पायापासुन प्रुथ्वी निर्माण झाली असे विसंगत विधान आले नसते. जर पायापासुन प्रुथ्वी आली तर शुद्र कोठुन आले? आणि शुद्र आले तर प्रुथ्वी कोठुन आली? एवतेव या दोन्ही ऋचांना प्रक्षिप्त मानणे भाग आहे. परंतु याच दोन ऋचांनी वर्णव्यवस्थेला एक sanctity दिली हेही विसरता येत नाही. म्हणुन ती दुरुस्त करुन घ्यावी लागणार आहे.

पण प्रश्न येथेच संपत नाहीत. ऋग्वदिक मान्यता घेण्यासाठी खोटेपणा करणे हा एक भाग झाला. पण तो समाजाने मानला काय याबाबत मी मागील प्रकरणात विवेचन केलेच आहे. मुळात याची (जन्माधारीत वर्णव्यवस्थेची) गरज का भासली? पुढे चार वर्ण जावून अवर्ण कोठुन आले? त्याही पुढे मग कलियुगात क्षत्रिय आणि वैश्य हे वर्ण आस्तित्वात नसुन फक्त ब्राह्मण आणि शुद्र हेच दोन वर्ण असतेल या टोकाला भारतीय धर्मशास्त्र का गेले यावरही आपल्याला क्रमाक्रमाने विचार करायचा आहे. आपल्या मौलिक विचार-सुचनांचे स्वागत आहे.