जातींची साहित्य संमेलने...साहित्याला तारक कि मारक?

मराठी साहित्य संस्कृतीचे बनलेले एक अविच्छिन्न लक्षण म्हणजे त्यातील जातीयवाद! हा जातीयवाद लेखकांच्या विविध कंपुंत जसा आहे तसाच तो समीक्षकांमद्ध्येही आहे. किंबहुना कोणत्याही साहित्यिकाची साहित्य समीक्षा करतांना अथवा करायला लावतांना त्यामागे जातीय संदर्भ नाहीत असे क्वचितच घडते. अनेक उत्तमोत्तम साहित्यिक जातीय पाठबळ नसल्याने अथवा कोणा कंपुंत सामील न झाल्याने हयातीतच साहित्यबहिष्कृत झाले आहेत हे आपण मराठी साहित्याचा इतिहास पाहिला तर लक्षात येईल. साहित्यिकच मुळात बव्हंशी जातीय प्रेरणांनी ग्रसित असल्याने त्याचे प्रतिबिंब साहित्य संमेलनांवरही पडणे स्वाभाविक आहे. अखिल भारतीय साहित्य मराठी साहित्य संमेलनावर "हे संमेलन ब्राह्मणी आहे..." असा आरोप पुर्वीपासुन होत आला आहे. म्हणजे अध्यक्ष जरी कोणत्याही जातीचा असला (खरे तर ठरावीकच जातींचे) तरी एकुणातच संमेलनावर ज्या विषयांचा व चर्चकांचा प्रभाव राहत आला आहे त्यामुळे या आरोपाला पुष्टीच मिळत आली आहे. अगदी संमेलनाध्यक्षाच्या निवडणुकीतही उमेदवाराची "जात" हाही एक घटक छुपेपणाने कार्यरत असतो हे आता गुपित राहिलेले नाही. साहित्य हा जर मतदानाचा निखळ निकष नसेल तर त्या अध्यक्षांचेही आम्हाला काय करायचेय? अशी कोनती साहित्यिक क्रांती ते घडवणार आहेत?

किंबहुना मराठी साहित्याची ब्राह्मणी, मराठा, ओबीसी व दलित अशी जातीय विभागणी झालेली आहे. मराठा समाजही त्यांचे साहित्य संमेलन स्वतंत्र आयोजित करतो. ओबीसींचेही आता, दुबळे असले तरी, स्वतंत्र साहित्य संमेलन भरु लागले आहे. ओबीसेंतील काही जातीही साहित्य संमेलन घेत आल्या आहेत. फारशा चर्चेत राहिले नसले तरी आगरी समाजाचे साहित्य संमेलन गेली १५-१६ वर्ष भरत आले आहे. मुस्लिम, गुराखी व आदिवासींचीही साहित्यसंमेलने होतात. विद्रोही साहित्य संमेलने नेहमीच प्रकाशात असतात ती त्यातील विद्रोही जाणीवांमुळे...पण विद्रोही नेमका कोण हे ठरवायचे तंत्र पुन्हा जातीयच असते! अ .भा. साहित्य संमेलनांत (आजवरच्या अध्यक्षांचा इतिहास पहा) केवळ सहानुभुती वा आपण जातीयवादी नाही हे दाखवण्यासाठी अधुन मधुन दलित वा मुस्लिम लेखकाची अध्यक्षपदी निवड घडवून आणत असतात...पण ओबीसींना निरुपद्रवी घटक असल्याने अत्यंत क्वचित असे स्थान मिळाले आहे. आता या सर्व प्रकारात साहित्त्यिक योग्यता हा निकष असतोच असे नाही. दोन-चार, कोणाही वाचकाला न आठवणारी पुस्तके लिहिणारे अनेक महाभाग साहित्य संमेलनाचे अध्यक्ष बनलेले आहेत. फक्त मते जमा करण्याचे कौशल्य असले कि पुरे...!

खरे तर साहित्य संमेलने जाती आधारीत भरवली जाणे हे सामाजिक अध:पाताचे मोठे लक्षण आहे. एका परीने इतरत्र शिरकाव होत नाही म्हणुन आपल्याच जातीचे संमेलन भरवा हा प्रकार साहित्य संस्कृतीच्या रसातळाचे विदारक दर्शन घडवतो असे म्हणता येते. पण "सर्वसमावेशकता" हा आपल्या केंद्रीय अखिल भारतीय साहित्य संमेलनाचा मुलमंत्रच नसल्याने असे होणे स्वाभाविक बनून जाते. शेवटी प्रत्येक कलावंत व साहित्यकाराला व्यासपीठ हवे असते. ते नाही. त्यामुळे जातीय संमेलने भरत आली आहेत. पण यातून समाज विखंडित होतो याचे भान कोणता साहित्यिक ठेवतांना दिसतो? असे घडणे असामाजिक आहे हे सांगण्याचा प्रयत्न कोणत्या विचारवंताने आजवर केलाय? "कोणालाही दुखवायचे नाही..." ही काय विचारवंतांची रीत झाली? समाजाच्या हितासाठी अनेकदा खडे बोल सुनवावे लागतात, ऐक्याची दिशा दाखवावी लागते...पण हे कोण करणार?

चिंताजनक बाब अशी कि वाचकही पुस्तके निवडतांना जातीय विचारांनी प्रेरीत असतात. स्वजातीय लेखकाला तो नकळत प्राधान्य देत जातो आणि त्यावरच साहित्य चर्चा घडवून आणतो. त्यामुळे एक वाचक म्हणुन आपण अन्य लेखकांच्या अनुभवविश्वाला मुकतो आहोत  याची जाणीव ठेवत नाही. 

साहित्य हे समाजाच्या ऐक्यासाठी असते, ते सर्वांचेच व सर्वांसाठीच असते आणि त्यातुनच संपुर्ण समाजाच्या मानसिकता बदलावर परिणाम घडु शकतो याचेच भान सुटले तर दुसरे काय होणार? पण आपले साहित्यिक मुळात तेवढे प्रगल्भ आहेत काय यावर विचार करावा लागणार आहे.

मराठी साहित्याचा परिघ अत्यंत मर्यादित राहिलेला आहे. साहित्य सर्व समाजासाठी असते असे म्हटले तर समाजांचे व्यापक दर्शन साहित्यातून घडावे, प्रत्येक समाजघटकाला आपले जीवंत व प्रांजळ चित्रण झाले आहे व त्या साहित्याशी मानसिक दृष्ट्या जोडले जावे असे वाटावे स्वाभाविक आहे. पण आपल्याकडचे चित्र काय आहे? 

भारतीय समाज जातीआधारीत, म्हणजेच परंपरागत व्यवसायाधारित, राहिला आहे. आज व्यवसाय बदलले असले तरी जुन्या जाती आजही अटळ शापाप्रमांणे भाळी चिकटून आहेत. एक जुना कल्पित चातुर्वर्ण्य गेला असला तरी समाजाची चार गटांतील वाटणी आजही गेलेली नाही. किंबहुना हा नवा चातुर्वर्ण्य घटनाप्रणितच आहे असे म्हणता येईल. साहित्य व विचार हे या वाटणीतील सीमारेषा धुसर करतील अशी अपेक्षा बाळगता येत नाही कारण साहित्यिकही आपली जात अथवा आपलेच मर्यादित अनुभवविश्व यात मशगुल आहेत. कोळ्यांवर जागतिक दर्जाच्या कादंब-या पाश्चात्य साहित्यात आहेत. अर्नेस्ट हेमिंग्वेच्या कादंबरीने तर नोबेल मिळवले. हेमिंग्वे कोळी नव्हता. आमच्या कोळ्यांचे जीवनही तितकेच आव्हानात्मक असतांना आमच्या लेखकांना ते जीवन आपल्या साहित्यकृतीचे विषय बनवावेत व नवतत्वज्ञानाचीही उभारणी करावी हे सुचलेले नाही. धनगरांचेही तसेच. बनगरवाडीचा एखादा अपवाद वगळला तर वाड्यांवर राहणा-या, द-या खो-यात मेंढरं घेऊन फिरणा-या धनगरांच्याही जीवनात रोमांचक असे काही आहे असे किती लेखकांना वाटले? ओबीसी म्हणजे पुरातन काळापासुनचा निर्माणकर्ता समाज. अर्थव्यवस्था व संस्कृतीचाही प्रमुख आधारस्तंभ. अगदी आजही. पण या समाजांतील नायक घेत त्यांच्या विश्वाचे, मग ते भलेही उध्वस्ततेचे असेल वा संघर्षातुनच्या यशांचे, अपवादात्मक दर्शन आपल्या कादंब-यांत पहायला मिळते. शेतक-यांचे जीवन भांडवल म्हणून वापरत शहरी वर्तुळांत अनेक लेखक गाजले असले तरी त्या साहित्यात कितपत प्रामाणिकपणा आहे? खरे तर जागतिकीकरणानंतरचा शेतकरी व त्याच्या जगण्याचे बदललेले संदर्भ व संघर्ष आपल्या साहित्यात अभावानेच दिसतात. तीच बाब आदिवासींची आणि भटक्याविमुक्तांची.

आंबेडकरी साहित्यप्रवाह स्वतंत्र अस्तित्व निर्माण करु शकला असला, जागतिक पातळीवर दखलपात्र बनला असला तरी अदलिताने दलितांवर लिहिलेल्या साहित्यकृत्या दलित समाज कितपत स्विकारतो हा एक प्रश्नच आहे. विजय तेंडुलकरांच्या "कन्यादान" नाटकाबाबत अस वाद सोशल मिडियावर होत असतो. माझ्य "...आणि पानिपत"चेही असेच घडले. दलित साहित्य दलितानेच लिहिले पाहिजे अन्यथा ते स्विकारार्ह नाही अशी जर आपली मानसिकता असेल तर साहित्याचा परीघ रुंदावायला कशी मदत होईल? किंबहुना नायक-खलनायकांची आडनांवे ठरवायलाही लेखकांना विचार करावा लागत असेल तर हे काही साहित्यविश्वासाठी सुखद नाही. कारण कोणता समाज अंगावर येईल याचा आज नेम राहिलेला नाही. दुसरीकडे संभाजी ब्रिगेडसारख्या संघटना राम गणेश गडकरींचा पुतळा गटार झालेल्या नदीत फेकून देवू शकतात त्या समाजात सृजनाचे मुक्त द्वार कसे मिळेल? खरे तर इतिहास संशोधनही यामुळे ठराविक जातीकेंद्रीतच राहिले आहे तर मग अन्य जातींनीही तोच कित्ता गिरवला तर दोष कोणाचा? भविष्यात किती मराठा नसलेले इतिहासकार मराठ्यांच्या इतिहासाला हात लावतील? हे प्रश्न शरमेने खाली मान घालायला लावणारे आहेत व यावर आम्हाला गंभीरपणे विचार करावा लागणार आहे.

जातीनिहाय संमेलने होतात ती दोन कारणांनी हे आपल्या लक्षात आले असेल. पहिले कारण म्हणजे आमच्या समाजाचे कोठेच चित्रण होत नसेल, आमच्या समाजातील लेखकांना व्यासपीठच मिळणार नसेल, होतकरु लेखकांना कोणी जातीनिरपेक्ष प्रोत्साहन देणार नसेल तर आम्हीच आमची वेगळी चूल का मांडू नये हा प्रश्न विविध जाती-जमाती घटकांत उफाळला व जात अथवा जातीवर्गनिहाय संमेलने भरवली तर कोठे चुकले हा प्रश्न उपस्थित होणे स्वाभाविक आहे. दुसरे कारण असे कि विशिष्ट जात (अथवा धर्म) आमच्यावर आम्ही सोडून कोनीही लिहिले तर ते आम्ही मान्यच करणार नाही अशी भुमिका घेत स्वतंत्र अस्तित्व जपत असतील तरीही जातीची (अथवा धर्माची...वरकरणी नांव काहीही दिलेले असो) संमेलने भरणेही तितकेच स्वाभाविक आहे. अशा सम्मेलनांना दोष देतांना आपले कोठे चुकले आहे याचा विचार अखिल भारतीय म्हनवणा-या साहित्य संमेलनाने केला पाहिजे. उदाहरणार्थ याच संमेलनात बोलीभाषातील कविता सादर करायचे परवानगी मिळावी यासाठी सर्वेश तरे व त्यांच्या मित्रपरिवाराला संघर्षच करावा लागला तेंव्हा कोठे बोलीभाषांतील आगरी, मालवणी, व-हाडी, अहिराणी आदि बोलीभाषांतील कवितांच्या कट्ट्याला अनुमती मिळाली. असे अनेक संदर्भ मराठी साहित्याच्या कथित मुख्य प्रवाहाच्या काळजात स्पर्शतही नाहीत. खरे तर खूप आधी ही बुद्धी संमेलन आयोजकांना सुचायला हवी होती.

साहित्य हे संस्कृतीचेच एक रूप आहे. महाराष्ट्रात प्रदेशनिहाय संस्कृत्या जशा आहेत तशाच जात-जमातनिहायही आहेत. या संस्कृत्यांना कवेत घेत, तिचा सन्मान करत नवीन आदर्श संस्कृतीची उंची गाठायला लागेल तरच मराठी साहित्याला भवितव्य आहे हे आपण लक्षात घेतले पाहिजे. ओबीसी याबाबत आता जागे होऊ लागले असून त्यांना आपला "स्व" न्याहाळण्यासाठी, रिलेट करण्यासाठी साहित्य हवे आहे. पण ते साहित्य आज तरी मराठीत नाही. भटके आणि विमुक्तांची गोष्ट वेगळी नाही. साहित्यात आपण व आपल्यात साहित्यिक असावेत असे वाटने कसे चूक म्हणता येईल? पण आता जातीसंमेलनांचे रुप केवळ जातीय न होता जातीगटाधारीत व त्याही बाहेर जाणारे कसे होईल याचेही प्रयत्न अलीकडे होत आहेत. 

नुकतेच सोलापुरला पहिलेच आदिवासी धनगर साहित्य संमेलन ७-८ जानेवारीला झाले. तेथील उत्साह व श्रोत्यांचा प्रतिसाद अवर्णनीय होता. सहित्यिक व विचारांची भूक सर्वांत आहे याचे चित्र दिसले. श्रोओत्यांना रिलेट होतील असेच विषय असले तर त्यंची कमतरता नाही नि वाचकांचीही कमतरता नाही हेही या निमित्ताने स्पष्ट झाले! या संमेलनात जाती, वर्ग यांचा विचार न करता घेता येईल तेवढ्या विविध जातींच्या वक्त्यांना सामावून घेतले गेले होते. या संमेलनाचा अध्यक्ष बिगर-धनगर...म्हणजे मी होतो. खरे म्हणजे उघड्या आभाळाखाली मुक्त स्वातंत्र्य जगत आलेल्या, इतिहासही घडवलेल्या धनगरांनी ही जी जात-निरपेक्ष विराट भुमिका घेतली ती अगदी अखिल भारतीय साहित्य संमेलनालाही आदर्श ठरावी अशीच आहे. यासाठी निश्चितच या संमेलनाचे आयोजक अभिमन्यू टकले, अमोल पांढरे, जयसिंगतात्या शेंडगे व अखिल मराठी धनगर समाज अभिनंदनास पात्र आहेत यात शंका नाही. भविष्यात जातींनी भरवलेली संमेलने असली तरी त्यात फक्त स्वजातीचेच वक्ते-साहित्यिक नसतील या दिशेने आम्ही काम करत आहोत. यामुळे समाज एकत्र येण्यास व नवीन विचार समजुन घेत जीवनात बदल घडण्यात मदत होईल. शिवाय आत्मभानाचा सध्याचा बिकट बनलेला प्रश्नही सुटेल अशी आशा आहे. नवप्रतिभेचे साहित्यकार घडण्यास मदत होईल कारभ्ण त्यांना हक्काचे व्यासपीठ असेल. भिका-याप्रमाने राघेत उभे रहावे अथवा कोणा तथाकथित ज्येष्ठांचे लांगुलचालन करावे लागणार नाही. 

हे करणे जर भाग ठरले असेल तर अ.भा. संमेलनच नव्हे तर आमचे प्रथितयश म्हणवणारे सर्व साहित्यिक व साहित्यसंस्थांचे चालक याला जबाबदार आहेत. साहित्यात निरलस मनाने सर्व समाजांना पात्रे म्हणून असो, संस्कृती म्हणून कि लेखक म्हणुन, स्थान मिळत नाही तोवर हे होणे अपरिहार्य आहे. कोणत्याही प्रतिभाशाली लेखकाला आव्हान देईल अशी विलक्षण जीवने व थोर-मोठे मानल्या गेलेल्या ऐतिहासिक पुरुषांच्या इतिहासाएवढाच आव्हानदायक इतिहास त्यांनाही आहे. हा इतिहास गर्व चढवण्यासाठी नाही तर आत्मभानासाठी आहे हे साहित्यिक व इतिहासकारांनाही समजायला हवे. साहित्यातुन समाज व त्यांच्या संस्कृत्या अदृष्य करुन कसे चालेल? पण त्या केल्या आहेत. इतिहासकारांना त्यांच्या इतिहासात रस नाही,. तथाकथित संस्कृती रक्षकांना एकाच समाजात वैविध्यपुर्ण संस्कृत्या आहेत हे समजत नाही. प्रत्येक जातीचा इतिहास म्हणजे व्यवसायाचा इतिहास हे मुलतत्व न समजणा-या इतिहासकारांनी या संमाजांना जणु काही इतिहासच नाही असे ठरवले आहे. इतिहास फक्त राजा-रजवाड्यांचा नसतो हे यांना समजतच नसेल तर दोष कोणाचा? संस्कृती ही काही एक-दुस-या गटांची मालमत्ता नव्हे हे सांगणार आणि समजावून घेणर कोण?

आपले साहित्यविश्व जागतिक पातळीवर विचार केला तर दळीद्री ठरते ते यामुळेच. त्यामुळेच अखिल भारतीय साहित्य संमेलनाने मराठी मनाला आपल्याच जगण्याचा भाग वाटावे अशी उंची गाठली नाही. सर्वांचे साहित्य हे आपलेच साहित्य वाटावे अशी स्थिती नाही. साहित्यव्यवहारही जातीय झालाय तर जातीबाहेर जाण्यासाठी आदिवासी धनगर साहित्य संमेलनासारखी जाती/जमातींनी भरवलेली संमेलने भरली तर मग बिघडले कोठे? किंबहुना मराठी साहित्यात एक वेगळे अभिसरण घडून येण्यास त्यामुळे मदत होऊ शकेल. नवविचारांची कारंजी फुटु लागली तर ती आम्हाला हवीच आहेत. अ.भा. साहित्य संमेलनांच्या अध्यक्षांची आत्मस्तुतीने व भोंगळ गांभिर्याने भरलेली, दिखावू तत्वजडपणाने भरलेली भाषणे व तेच ते परिसंवाद व तेच ते सहभागी वक्ते ऐकण्यात कोणाला किती रस आहे? रसिकांना रस आहे तो साहित्यातील आपले स्थान शोधणे, आपल्या भाव-भावनांना अधिक व्यापक अर्थ देईल असे साहित्य वाचणे व विचार ऐकणे यात. 

जातीय संमेलने जातीपारची झाली तर ती हवीच आहेत. आदिवासी धनगर साहित्य संमेलनाने त्याची सुरुवात केली आहे व आता अनेल जाती याच पद्धतीने जातीपार जाणा-या साहित्य संमेलनांना भरवत स्वशोधासोबतच अन्यांच्याही अस्तित्वाशी नाळ जोडणार आहेत. पण केवळ जातीची व जातीसाठीच होनारी संमेलने मात्र अत्यंत समाजविघातक असतील हेही लक्षात घेतले पाहिजे. आणि कोणावरही वेगळे सहित्य संमेलन भरवायचे वेळ येऊ नये असे वाटत असेल तर आपल्या अ.भा. साहित्य संमेलनांना आजवर चालत आलेले संकुचित मार्ग त्यागावे लागतील. भविष्यात तरी ते पुढाकार घेतात काय हा अत्यंत कुतुहलाचा प्रश्न आहे.

(Published in Saptahik Vivek)