Wednesday, December 20, 2023

श्रेणी, कुल, पुग व गण

 श्रेणी, कुल, पुग व गण या व्यावसायिक, उत्पादक, शेतकरी आणि पशुपालक समाजांच्या आपापल्या व्यवसायानुसार स्थापन झालेल्या संस्था हा भारतातील आर्थिक इतिहासाचे प्रदिर्घ पर्व आहे. चर्मकार, बुरुड, स्वर्णकार असे असंख्य व्यवसाय व व्यापारी यांच्या श्रेण्या सिंधु काळापासुन स्थापन झालेल्या होत्या. आपापल्या व्यवसायांचे नियमन करणे, नवागतांना प्रशिक्षित करणे, उत्पादित मालाचा अथवा सेवेचा दर्जा राखणे, किंमती नियमीत करणे व करांच्या संदर्भात राजदरबारी प्रतिनिधितव करणे हे काम या श्रेण्या, कुले तर करतच पण त्यांना ठेवी स्विकारणे ते कर्ज देणे आणि नाणी पाडण्याचेही अधिकार होते. इसवी सनाच्या तिसऱ्या शतकापर्यंत आपल्याला श्रेण्यांनी पाडलेली नाणी मिळून येतात.

सिंध-गांधार भागात श्रेणीला निगम अथवा नेकम म्हणत असत. सिंधु काळापासुन भारताने आर्थिक भरभराट पाहिली ती या स्वातंत्र्य असलेल्या व्यावसायिक श्रेण्यांमुळे. या श्रेण्यांचे व्यापार देश-विदेशात चालत. बौद्ध जातकांत या अशा श्रेण्यांच्या वैभवाचे चित्रण तर मिळतेच पण विविध दानलेखांतुन सातवाहन काळापर्यंत ते किती वैभवशाली होते हेही आपल्याल समजते. श्रेण्या आपल्या व्यवसायात येवू इच्छिणा ऱ्या उमेदवारांसाठी प्रशिक्षणाचीही सोय करत. नवीन व्यवसाय निर्माण झाले की त्याच्याही श्रेण्या बनत. मागणीप्रमाणे लोक एका व्यवसायातून दुस ऱ्या व्यवसायात सहजपणे जात. लोकही आपले ओळख आपण करत असलेल्या व्यवसायानुसार देत.
या श्रेण्यांचे सदस्य मतदानाने आपला अध्यक्ष निवडत. त्याला सेठ्ठी (श्रेष्ठी) असे म्हटले जाई. हे पद वंशपरंपरागत नसे. या सेट्ठींना, मग ते वीणकर श्रेण्यांचे असो की चर्मकारांच्या श्रेण्यांचे, समाजात व राजदरबारी त्यांना मोठा मान असे. प्रत्येक श्रेंण्यांची, कुलांची स्वतंत्र न्यायालयेही असत व आपल्या दोषी सदस्यांवर कारवाया करण्याचे अधिकारही त्यांनाच असत. गुप्त काळात वैदिक धर्माला राजाश्रय मिळाल्यानंतर मात्र परिस्थिती पालटली. नाणी पाडण्यासकटचे श्रेण्यांचे अनेक अधिकार काढून घेण्यात आले. वस्त्रोद्योग ते खाण उद्योग सरकारी नियंत्रणाखाली व मालकीखाली आणले गेले.
गुप्तांच्या पतनानंतर देशात सामंतशाहीने प्राबल्य गाजवायला सुरुवात केल्यानंतर तर श्रेण्यांचे अधिकच पतन झाले. वारंवारच्या युद्धांमुळे व अस्थिर राजकीय स्थितीमुळे व्यापारावर बरीच बंधने आली. असे असले तरी अकराव्या शतकापर्यंत ही व्यवस्था कायम राहिली. सन १०२२ पासून देशात दुष्काळांची रांग लागली आणि केंद्रीभूत झालेली उत्पादन/सेवा विस्कळीत झाली. अर्थव्यवस्था ढासळल्याने व सातत्याने होत असलेल्या परकीय आक्रमणांमुळे उत्पादक व सेवा पुरवठादार गाव पातळीवर विखुरले. बलुतेदारी अथवा रयत पद्धतीचा उगम त्यातुनच झाला. परकीय सत्तांनी स्वधर्मीय सोडून इतरांवर अधिकचे कर तर लादलेच पण विदेश व्यापारही आपल्या हातात घेतला. परिणामी आहे ते व्यवसाय स्थानिक गरजांपुरते सीमित झाले. स्पर्धा नको म्हणून आपल्या व्यवसायात इतरांना प्रवेश देणे थांबले. आजची जातीव्यवस्था याच विपरित आर्थिक व राजकीय स्थितीतून निर्मांण झाली.
-संजय सोनवणी



Wednesday, December 6, 2023

Deva-Asura conflicts

 


Deva-Asura conflicts 

and 

expansion of the term Shudra....

Implications of the forced cultural game!

By

Sanjay Sonawani

 

Until now, it was believed that the Vedic religion and their languages spread in the Indian subcontinent due to the Aryan invasion or demographic migration.  Because of the Western and Indian scholars of the past, the misguided postulation has been rooted in the modern Indian mindset that the caste system was also imposed on the local masses by the invading Aryans. But now it is becoming clear from the study of textual and archeological history that the Vedic Aryans actually came here not as invaders but as refugees and that instead of imposing their own deities and rituals, they had to adopt the local language and the deities of indigenous folk religion which is known now as Hindu. The Varna system of the Vedic religion is independent of the Hindu caste system and has evolved independently. The cultural conflict between the two religions is still going on as was in the past though by sheer ignorance both religions live under a single designation i.e. Hindu.

To understand this we have to go into the ancient past. From a comparative study of the Avesta and Rigveda, we realize that Zoroastrianism and Vedic religion arose out of the same Asura-centric culture in Iran at about the same period. Further, owing to the religious rivalry, on the matter of supremacy and gaining patronage, both religions took separate paths by readjusting their theology and modifying their rituals. This change in the Vedic hierarchy of the gods and their epithets can be seen clearly in the Rigveda. For example ‘Asura’ was a prominent epithet of the supreme god Varuna, which was used for main gods like Agni, Indra, etc. gods out of reverence in the early compositions of the Rigveda but later on gradually, this epithet vanished while the meaning of “Asura” got changed to opposite, from supreme force to evil entity. Instead, the term Deva earned more prominence, and the eternal struggle between Deva v/s Asura theme became the foundation of Vedic mythology. In Vedic mythology, the original sense was preserved with a myth that the Asuras were the elder brothers of the Devas who were offspring of Prajapati.  (Later on, their fatherhood was conferred on sage Kashyapa.) However, from the mythology, we can deduce that both were human communities living side by side in some remote past having similar faiths and spiritual goals, and due to some kind of disagreement, both groups turned hostile against each other. This shift in change in the meaning of the once revered epithet “Asura” is significant and sheds light on the newly sprung rivalry between both religions though the basic source of both religions was one and the same. The Brahmana literature is loaded with the Deva-Asura wars, but a difference is the Rigvedic mythologies only record victories but Brahmana literature records Devas who get routed first and then by immoral means gradually achieve victory.  The inconsistency in the stories and their description of the final outcome only indicates that Vedic Aryans or Devas always weren’t victors. However, we can derive from the descriptions of various Vedic wars recorded in the Rigveda that were in a contest to achieve religious and political supremacy.

Rather, it seems from the mythological account that Devas were finally defeated and had to migrate to save their religion of Devas. The tendency in the Vedic Aryans developed to such an extent that the people belonging to any opposite faith, they labeled them as Asuras. In Mahabharata, we can see the mighty kings like Shambara, Bana, Naraka, or those who harassed the Vedic community, out of hatred, were wholesomely called Asuras.

Since Asura (Ahura) oriented Zoroastrianism was reformed by a prophet, it had a discipline from the beginning. Zoroastrianism flourished as it was first patronized by a king like Vishtaspa whereas we find from Danastuti Suktas that the Vedic Aryans were always in search of the patrons. Of course, there were other enemy tribes also present contemporaneously with different faiths with whom Vedic Aryans had to wage battles.  The Turanians, Parshus, Dasa, and Dasyus were some of them. The Turanians (Turvasa) appear in the Rigveda sometimes as friends and sometimes as enemies of the Vedic Aryans. The relationships among the tribes were ever-changing. In fact, there were numerous clans in the vast territory of ancient Iran and they struggled for supremacy over each other. The struggle had political as well as religious dimensions. However, in the beginning, there was no reason for their enmity with Zoroastrianism as Vedic religion was also Asura-oriented with slight changes in the rituals and pantheon of gods. But later, the battle of supremacy began between the two religions, and out of enmity the Asura-centric Vedic religion started to become Deva-centric. The patrons of the Vedic religion also kept changing, so the hierarchy of the gods and religious beliefs also were changed such as Indra became prominent and Varuna lost his old supreme position.

We find Sudasa, the hero of the Tutsu tribe at the time of the famous Battle of Ten Kings, seems to be a main patron and follower of Vedic religion as mentioned in the Rigveda. In this war, ten anti-Vedic sects formed an alliance against Sudasa. This war is mentioned several times in the Rigveda and it can be surmised from internal evidence that it may have taken place after the death of Zarathustra and in the middle of the composition of the Rigveda.

 In this war, tribes like Anu, Pakht, Bhalanas, Drahyu, Puru, Shiva, Vishanin, Alinas Parshu, etc. had united against Sudasa. Though the Puru tribe was once allied with the Vedic confederation, and the Yadu tribe assisted Vedic Aryans in some wars, they also were described as non-sacrificers and disbelievers of Indra as they allied with enemy tribes to stand against Sudasa. This means that even Puru had moved away from the Vedic Aryans. The site of this war is given to Parushni River and it was believed till now that this river is Ravi in India. But as the geography of the other tribes is carefully fixed by the scholars, it is not likely that the tribes of Anu (Parthia) and Parshu (Persia) in the far west would travel nearly eight hundred miles across the Indus for a war.1 Parushni River should be identified with some rivers situated in southern Afghanistan. Moreover, if Sudas was stationed on the banks of the Ravi, he would have had no logical reason to develop enmity with such distant tribes. It is also mentioned in Rigveda that after this battle, Sudasa immediately pursued the enemy and marched on the settlements of the Anu tribe broke their seven fortifications with the help of Indra, and laid a siege. It is also impossible for Sudasa to pursue such a long distance from Ravi River to Parthia. Hence the identification is wrong and we have to deduce that the participating tribes in this war were located in east Iran (present Afghanistan) and adjoining regions. Secondly, it is also clear that the name Ravi is not a corrupt form of the Parushni River. Indian scholars have made blunders in their quest to prove their pet theory of indigenous Aryans

From Battle of Ten Kings and other wars described in the Rigveda proves that there were various faiths while jumping from one to another faith was a common scenario. The most relevant point here is that even those who were supporters of the Vedic religion earlier had deserted the Vedic fold before this war and nourished enmity after the conclusion of the war.  Rigveda tends not to mention the defeats and superiority of any other faith, but it seems that the other tribes including Parshu (Persians) embraced the Zoroastrian faith after the war. Rigvedic account tells us that, although these ten tribes were defeated in this war, they weren’t annihilated or forcibly converted to the Vedic fold. That is, the spread of Vedic religion seems to have been limited during and after this war period. Druhyu, Parshu, and Puru clans were once auxiliaries of the Vedic religion but after the defeat in this war, they would have become sworn opponents or enemies of the Vedic clans. To gather more strength it was natural on their part that they embrace the opposite faith to strengthen their opposition and avenge the enemy.  Though the post-war events have not been mentioned in Rigveda, it is a most probable scenario that there were other wars in which Vedic Aryans had to suffer defeats. It becomes obvious because these enemy tribes do not appear to have re-entered the Vedic religion later as the mention of these tribes can be seen completely disappeared from the later portions of the Rigveda and subsequent Vedic literature, while Purus are mentioned with disrespect.  

 It can be deduced that the victory in the most celebrated Battle of Ten Kings, did not yield larger gains except of the bootees from the vanquished tribes.  This means that the Vedic religion did not expand after this battle, but rather shrunk, despite the victory. It is not that the rival tribes would have remained silent after defeat. Later, after Sudasa, the center of Vedic religion seems to have changed again. Later kings, Sahadeva and Somaka, seem to have been father-son relationships during whose reign the latter part of the Rigveda was composed. Although they are also believed to belong to the Bharata tribe, with efforts, only a few of these claimants can be linked to a single Vedic clan. It is evident from the Danastuti Suktas of later times the Vedic seers accepted donations from Panis as well whom they hated.

Zoroastrianism spread

 Let us also see what was going on with Zoroastrianism at this time. Zarathustra developed his religion under the patronage of Vishtaspa, king of the province of Balkh (Avestan 'Baksoi'). The Heyona clan of the Turiya (Vedic Turvasa, i.e. Turani) people thus formed enmity with Vishtaspa, who is recorded in Rigveda as Ishtashva. This resulted in Zarathustra being burnt to death in a fire temple. Rigveda has also recorded the murder of Zarathustra thrice. Turani alias Turvasa was once a friendly tribe with Vedic clans during this period but later became an enemy of the Vedics, which is evident from the fact that Turanis stood against Sudasa in the Battle of Ten Kings.

The geography of Avesta seems to have changed a lot after the Battle of Ten Kings. Unfortunately, the post-Zarathustra Avestan literature, though voluminous, lacks historical narratives. However, the expansion of Zoroastrianism can be traced from the changed landscape. The geographical expansion mentioned in Zamayad Yast is that of the Sistan province through which the Helmand (Saraswati) river flows. Zamyad Yast provides in-depth information about its watershed.2 The river empties into the lake Hamaun ( Vedic- Samudra). Apart from this, the information about the mountains and other regions in the vicinity of this river is also explained, which does not find any place in the earlier Avestan works. The geography of the Hindu Kush ranges from the central, marginal areas, Margiana, Drangiana, and up to Gandhara on the Indo-Iranian border is explained in detail. This means that Zoroastrianism had dominated even southern Afghanistan, the original home of the Vedic Aryans, by the time of the Zamayad Yast, otherwise the Avesta would not have had such profound information. Later, when Persians formed Persia, Zoroastrian religion became its official religion.

  Vedic religion originated in Sistan province and in the area of Saraswati (Harhavati/Helmand) river. That is also the reason why Saraswati's praises in Rigveda were sung a lot. The Zamayad Yast indicates that Zoroastrianism later gained strength in this region; in fact, it crossed the Balkh province in the north and later on became dominant in the south. To achieve this feat, Zoroastrianism certainly needed to acquire prominence over other faiths, either by force or preaching. The mythological stories of Rigveda inform us that Devas had to be in the constant battle with the Asuras which reveals the violent conflict between the two faiths. It appears from the mythological stories that the Vedic Aryans lost their prominent position gradually and had to vacate the territory or submit to the Zoroastrian religion.  Deva-Asura conflict stories are the records of real events composed in mythological style.  

We know from Rigveda that Vedic religion began to shrink during this period. In absence of the strong patronage, they had to accept donations even from Panis whom they once hated. (Rig Veda 6.45.31-32). From the geography of  Zamyad Yast, we know that the religion of Zarathustra, which was confined to northern Afghanistan, later settled down to the south as well. Although it is not clearly written what exactly transpired in this region or which tribes adopted Zoroastrianism, it can be speculated that later many tribes including the Parshus and Turvasas had converted to this religion.

  There are many legends of Deva-Asura wars in Vedas and Brahmana texts. If the mythical element is removed, it seems to reflect the violent conflict between Deva (Vedic) and Asura (Zarothustrian). There is a story in the Shatapatha Brahmana that as the Deva were defeated in the battle with Asuras, they all fled in fear. Then Asuras sat down to share the vacant earth after the Devas had been driven away. As the Devas found no place in this allotment, the helpless Devas again approached the Asuras and begged to get at least a small share of the earth. Then the Asuras agreed to give the land to the gods equal to three steps of a dwarf Vamana. That dwarf Vaman was actually Vishnu who in the form of Vamana became huge and occupied the universe in three steps and deprived the Asuras of the land. (Shatapatha Brahmana 1.2.2.1-5). Aitareya Brahmana narrates a story where the Devas and Asuras were fighting from west, east, south, and north directions in sequence and that in those all wars, Devas were defeated. Then they fought in the north-eastern direction, and Devas emerged victorious. (Aitareya Brahmin 1.14, 8.10) Stripping away the Vedic-style mythic element of such stories, it is clear that the Devas (i.e. the Vedic Aryans) had to accept defeat and become landless, not the Asuras. The later part of the Shatapatha Brahmana story comes as a fictional consolation where a dwarf becomes so giant that he occupies the universe in three steps. It is clear that basically these Deva-Asura Wars are not entirely fictional but indicate a conflict between Deva-centric and Asura-centric religions, morphed into an eternal struggle between good and bad narrative. Although the gods are shown to have triumphed in the end, albeit fraudulently, the real outcome does not indicate so. We have to consider them fictitious because the subsequent history does not complement the story of that victory. They did not forget this conflict and brought their memories in a mythical form to India when they migrated.

 Shatapatha Brahmana also preserves a memory of how some Vedic Aryans had to vacate the Saraswati river region under Videgh Mathava and cross the Hindu Kush (Uttar Giri) to come to India. Though the story does not explain why Videgh Mathava had to leave the homeland, in fact, this is the only story of Vedic Aryan migration to be found in Vedic literature and it is significant. This story in the Shatapatha Brahmana (S. Bra. 1.4.1, 14-17) goes like this-

  "When fire sprang from the mouth of Videgh Mathva, who lived on the banks of the river Saraswati, the fire proceeded eastward, engulfing the earth (forests) and rivers (drying up). Videgh Mathava and his priest Gautama Rahugana along with others followed the fire. The fire finally came near the river Sadanira. Agni could not dry up this river. Vedic Aryans had never crossed this river before. Videgha Mathava asked Agni “Where should we live? Agni replied that you should stay east of this river. The land east of Sadanira they settled was marshy and not under cultivation."

In conclusion of the story, an attempt is made to connect Videgha Mathva with King Madhava of Videha. If this was the case, then the question arises as to why the name Videgha Mathava was not mentioned as Videha Madhava? The overlooked fact is that Videgha is the name of a person and not of the region. Forcibly connecting the name of Videgha with the Videha region was an attempt to gain royal patronage from the Videha king by showing his concocting with Vedic Aryans, to please him. Moreover, the word Mathava is not derived from Madhu so there cannot be any connection between Madhava and Mathava. At the time of migration, Videgha Mathava could be a leader of the remaining Vedic Aryans who needed to preserve their religion from the onslaught of rival Zoroastrian faith by seeking refuge in unknown lands.

​Considering the Vedic narrative style of this story, the fact appears that there was a king or tribal chief named Videgha Mathava living on the banks of the river Saraswati (Harhavati) and Gautama Rahugana was his priest. Maybe because of persecution of the Vedic Aryans, they came under threat of annihilation and all left the bank of Saraswati River one day (or night) and crossed the Hindu Kush Mountains (Uttaragiri is not the Himalayas. The word Giri is used for low mountains. The Himalayas are mentioned in ancient literature as Himavat or Himavan.) They stealthily came to some river located in northwest India and settled in the barren and marshy land. It is clear from the story itself that no Yajna (Vedic religious) had ever come to this place.

 Surprisingly, Aryan invasion/migration theorists have interpreted this story as the expansion of the Vedic Aryas from Punjab to the east (towards Videha). Many scholars by equating the Sadanira River with the Gandaki River have postulated a misguiding theory that argues in favor of the eastern movement of the Vedic Aryans from Punjab to the Videha kingdom. Their overall implication is that after the completion of Vedic compositions in Punjab, the Vedic Aryans began to expand eastwards. If this is the case, then the question arises why Rigveda does not mention the regions apart from Gandhara, the eastward kingdoms like Kekaya, Kuru, Panchal, Magadha, Kosala, or even Videha? In Nadi Sukta, various river names do appear. Still, mention of river names does not prove the Vedic Aryans had occupied all those regions through which these rivers like the Ganga, and Yamuna flow as no mention of any tribe or kingdom appears in these texts except names of the rivers. In fact, the names of the regions and tribes begin to appear only in the post-Rig Vedic literature. All the tribes that appear in the Rigveda are from northwest India and ancient Iran. That is, the geography of Rigveda was different and the geography of other Vedas and Brahmana texts was distinctly different. It is true that Vedic religion later spread to Bihar (Magadha) and other regions as well, but the first migration is recorded in the Shatapatha Brahmana, and that too in the form of remnants of ancient memory, proves the fact otherwise.

 To make their point, the scholars have made the confusion by equating River Gandaki with an unidentified River Sadanira. They have considered the original location of River Saraswati to be an Indian River, i.e. Ghaggar, without an iota of geological or scriptural proof. Basically, Gandaki flowing through Bihar is not synonymous to Sadanira, nor is a corruption of the original name. Amarsingh of Amarkosha states that probably Sadanira is the name of the Kartoya River in Bengal. So he is not firm either. If we look at the Mahabharata, it seems that it must be some independent river flowing through the region between Sharayu and Gandaki. Apart from this hypothetical reasoning, the fact remains that there is no river of this name in North India. Just like how the name of the river Saraswati, which is revered by the Vedics, could become Ghaggar, it is also a question of how the name of Gandaki could become Sadanira, no matter to what degree the original name was corrupted.

In all, there is no connection between the Videha region and a king named Videgh Mathva. Sadanira simply means a river with a constant flow of water and this descriptive name may be applied to any river with abundant water. All that can be said in this context is that the river was temporarily named by Videgha Mathava who lived in the marshy areas of the uninhibited region and later it was forgotten. So this is not an expansion of Vedic Aryans from Punjab to Bihar (Magadha via Videha) but a journey from Saraswati (S. Afghanistan) to the Indus Valley. The information occurring in Shatapatha Brahmana implies that the Vedic Aryans had to march secretively, avoiding urban settlements, crossing many rivers, through the forest, and settling in a secluded area. Although the area was swampy, it was safe, so they had no choice but to stay there, even temporarily.

The region east of the Punjab was not as uninhibited and uncultivated as the scholars tend to think. The archeological evidence shows that agriculture had begun in the Gangetic plains long before 2000 BC. It is not a fact that the region was not populated hence the Vedic Aryans had to settle in the marshy and uncultivated land. 3, 4

This only means that the Vedics traveled, avoiding human settlements, but not eastward from the Punjab, but east of the Saraswati in Afghanistan into the Indian subcontinent, and that too east of some tributary of the Indus River which changes the entire plot. The limited territories of North and East India gradually came to be known to them later and we also find an indication of this in the Shatapatha Brahmana. It should also be noted here that the Aryan invasion theory drawn from the story of Videgha Mathva goes to waste, as the Shatapatha Brahmana itself records that the Vedic Aryans were prohibited in the eastward regions like Magadha during the composition of this text. So, we have to take the myth of Videgha Mathava in another sense.

​This story, though not explicitly mention the reasons as to why Videgh Mathava, his priest Gautama Rahugan and his family or entire clan would have suddenly and secretively left the banks of the river Saraswati? The most probable answer is it was the expansion of Zoroastrianism in the mainland of Vedic Aryan settlements that forced the adherents of the Vedic religion out. The expansion of Zoroastrians couldn’t have been peaceful. Because of persecution many Vedic clans would have voluntarily or forcibly converted to Zoroastrianism. The faithful adherents like Videgha Mathava had to vacate the Sarasvati basin in the middle of the night to find safe refuge. In the mythological story, it is allegorically mentioned that the Agni was in the mouth of Videgha (i.e. was not exposed) this does mean that he had to leave the original habitat stealthily. The story also indicates that this group came to India by crossing the Gandhara (Hindukush) from Afghanistan, hiding from the Zoroastrians. In recorded history, we come across many migrations of religious people after the invasion or persecution of any religion, so there is no reason to be surprised by this migration. Even though the Vedic mythological stories always boast of the victory of Devas over Asuras, it is clear that the victorious elements are fictitiously added to preserve self-glory/identity, but it does not appear to be a historical reality.

In the kingdom of Shudras

Now, let us also see from the available evidence who had occupied the region where the Vedic Aryans had taken temporary refuge. Fortunately, we have indicative evidence that this first stop of the Vedic Aryans was in the kingdom of the Shudras (a corrupt form of the original Prakrit word Sudda). The Shudra tribe delved into the eastern part of the river Indus. This kingdom was not just mythical but existed in reality. Alexander's historian Diodorus describes the war with the Sodrai tribe in the province of Sindh and the city of Alexandria which was founded by Alexander on the banks of a river in that province. 5 All scholars agree that the name Sodrai is a Greek corruption of the word Sudda (later Sanskritised Shudra). It is a well-known fact that Alexander's invasion took place in the 4th century BC, so this tribe was still present in that region. Historian Ram Saran Sharma also corroborates this statement and says, "There is no doubt that the Shudras as a tribe (tribe) existed till the fourth century BC."6

In the Mahabharata, the name of the Shudra tribe is frequently mentioned along with the Abhiras. Before Yudhishthira's coronation, Nakula, who had gone to conquer north, received handsome tribute from the Shudra king.

Mahabharata also mentions that the Shudra tribe fought on the side of Duryodhana along with the Abhiras in the Great War. Historian Gianchand Chauhan states that there are so many mentions of the Shudra tribe along with the Abhiras which makes it clear that this tribe was flourishing in the Sindh region by the time of the Mahabharata.7 The Shudra tribe is also mentioned separately in Markandeya and Brahma Purana. One thing is clear from this and that is Shudra was the name of a tribe in the province of Sindh. In that province, there were many tribes like Abhiras, Shibis with many others. Several tribes or Ganas were living happily in their own territory all over India under their own name, which is evidenced by later Vedic texts such as Aitareya Brahmana and Manusmriti etc., but initially, newcomers, Vedic Aryans, had no knowledge of those tribes or regions. They mentioned only a tribe across which they had come, thinking that the entire region was occupied by the same tribe and hence they designated wholesomely all the indigenous people with a single tribal identity. 

Although the Vedic Aryans under Videgha Mathava settled in a deserted area, that area belonged to some tribe’s domain. The only Indian tribal name that delved into the basin of the Indus River appears in the Rigveda is Shudras. The Shudra tribe does not seem to have tried to drive them out. Moreover, they must have stayed in this region for a long time. The later portions of the Rigveda were composed in this region. This is why new vocabulary and names of the deities appear in the later portion of Rigveda. Since the Vedic Aryans lived in the region of Shudras, they had to maintain good relations with Shudras. Hence there are prayers in Yajurveda for the well-being of Shudras. The title Shudra was not used contemptuously in the early era because they were at the mercy of the Shudras.  They were aware of the fact that the religion of the Shudras was different. Even so, we know from the Manusmriti that the Vedic Brahmins performed sacrifices for them. As they had started to label everything Asura those who followed different faiths, the Taittiriya Brahmana records (T.B. 1-2.6.7) that "Brahmins sprang from the Devas while Shudras sprang from the Asuras".  

​Yajurveda also emphatically declares that “shudraryavasrujyetam” -Yajurveda 14/30. (Shudras and Aryas were created). This clearly indicates that the Shudras belonged to a different religion hence they were connected with Asuras The Vedic Aryans were clearly aware that Aryans and Shudras are two separate communities and their creations are separate, but being on their mercy, Yajurveda also prays for the welfare of Shudras. (Yajurveda 18.48, 20.17, 26.2) This means that the distinction was clear that Aryas (i.e. belonging to Vedic religion) and Shudras (belonging to a distinct idolatrous religion) were created separately and they are different. However, till this time the names of other Indian tribes did not appear because these verses were composed in the kingdom of Shudras, and the Vedic Aryans till then had not come across other tribes delving into the subcontinent. It was natural to pray for their welfare even knowing that they were different because they were on their mercy. The Vedic Aryans initially thought that the people living in the country were all Shudras. They used the term wholesomely to address all the people wholesomely as Shudras who didn’t belong to their faith. Shudra became an alternative term to Asuras and Vedic Aryans either ignorantly or deliberately used these terms to address their religious enemies. As they left the kingdom of Shudras and moved further toward the east, and as they started gaining royal patronage with efforts, they started using the term Shudra contemptuously. Shudras (or any other Indian tribe for that matter) never belonged to the Vedic religion, though some got converted to the Vedic fold in a later course. We have to understand this process carefully as the term Shudra has created cultural chaos in India.

In the initial stage, Vedic Aryans tried hard to maintain an amicable relationship with the Shudras because they couldn’t afford to engage in any kind of hostility. During this period, the Vedic Aryans not only strengthened the fire sacrifice institution by compiling, reconstructing, and adding more to the existing Vedas but also restructured their own society. Being small in number they had to create a Varna (class) system to designate their position in the society. They did so by inserting newly composed Purushsukta, they carefully designed the three sections (Varnas) for the people who belonged to the Vedic faith and the fourth section of the society, Shudras, those who didn’t belong to their religion. In the Purushsukta it appears that they were making a universal division of the societies where they could not exclude the Shudras because they lived among them. Purushsukta thus proclaims,

ब्राह्मणोऽस्य मुखमासीद् बाहू राजन्यः कृतः

ऊरू तदस्य यद्वैश्यः पद्भ्यां शूद्रो अजायत 

 The face of the sacrificial man (cosmic being) became Brahmins, the arms became Kshatriyas, the thighs became Vaishyas, and the Shudras were born from the feet. Here the feet have not become Shudras, but they sprang from the feet because they were aware that the Shudras were not part of the body of that divine Purusha. This is also the reason why they were recorded last. The fire sacrifice in which a divine being was sacrificed was not vertical but horizontal. So their attitude towards Shudras in the beginning seems equal but different, legitimate, and important. Feet did not become Shudras because they were aware that they were not part of the Vedic social system. In the entire bulk of the Rigveda, the Shudras appear in only one hymn and that is Purushsukta. They came to know the other regions and the tribes living in those regions in the later course. Even till the time of Manusmriti, they did not even know who lived in the south beyond Vindhya. In fact, it is clear from the Manusmriti that they had the illusory idea that the people who lived elsewhere were all the Shudras. Manusmriti also admits that the Shudras were the kings, though Manusmriti explicitly bans Shudras from accumulating wealth and power.

Importantly, the etymology of the word Shudra does not occur in the Sanskrit language. In fact, no meaning can be found for the word Shudra in Vedic vocabulary. It is evidently a Vedic corruption of the Prakrit term "Sudda". The Vedics have corrupted many words like this. For example, Dani and Thapar have shown that the word Mlenchha is a corruption of "Milakkha". 8 Sumerian corruption was Meluhha which originally was the designation of the country or region. Vedic Aryans used this term to designate all people who didn’t belong to their religion or were foreigners or spoke a different language, in a corrupt form.  Moreover, the language of the Rigveda was repeatedly modified and polished even later. The original Persian names and vocabulary were also corrupted in an attempt to change the language that was closer to the original Avesta. For example, the Vedic name of Arjasp was transliterated to Rijashva. There are numerous such examples. So there is no reason to think that Vedic language is pure.

That is, when the Purushsukta was composed they obviously were living in the tribal kingdom of the Shudras and they were not of their religion/culture but they were effective members of the cosmic society. This hymn does not mention other tribes at all those are frequently mentioned in earlier parts of the Rigveda as they were left far behind. They mentioned the Shudra tribe but the original circumstances were blurred as they later moved westward and then southward. They encountered many new tribes, and they mentioned them with names but the main designation, Shudra, became permanent with changed meaning. After gaining royal patronages they looked at the Shudras contemptuously for their belonging to different faiths and continued to call Asuras those were antagonists to them.

The cultural upheaval that took place in ancient India has roots in the main difference…difference in faiths that continues even in modern times but unfortunately due cognizance has not been taken by the scholars.  They did not bother to check why the term Shudra is absent in the entire bulk of the Rigveda except for Purushasukta. The scholars did not pay attention to the fact that the tribes mentioned in the Rigveda were left far behind and the Vedic Aryans had come across a new set of people who couldn’t in any case belong to the Vedic religion. The scholars of the nineteenth century were euphoric with the myth of mighty Aryans and their superiority in culture and warfare which not at all was a fact. They devised a concocted theory and the whole cultural history was built on the misconception.

They failed to understand that the term Asura was carried out by the migrant Vedic Aryans which they continued to apply to the religious rivals in new geography. The same happened with the tribal name Shudra which they applied to all people of the country who didn’t belong to their religion. They artificially designated the Shudra kings with Vedic titles like Kshatriya and composed fictitious stories to make them feel exalted. This was done tactfully to maintain the supremacy of their religion.

As far the bulk of Rigveda is considered the priest of Videgh Mathva, Rahugana could have brought with him as much Veda as he remembered, but even he couldn’t have known all of it because the Vedas were divided among many sage families. Not all sages had friendly relations. The onslaught of Zoroastrians would have scattered them all. For example, there was discord in the family of Vishwamitra and Vasishta. There are two important Mandalas named after these two sage families. There is no question of them backing each other. But as compilation was necessary, Videgh Mathava or his descendants painstakingly collected the Vedas as they could. Divided it into mandalas/suktas and added from memory or composed new verses wherever there were blanks. The 10th Mandal is considered to be the later composition of which Nadi Sukta and Purusha Sukta of Rigveda is a part. The Vedic social order also changed in a later course. Purush Sukta mentions the Rajanya varna which seems to have completely disappeared and the practice of considering Kshatriya as the second varna seems to have arisen.

Moreover, the original Avesta-like language of the Rigveda also takes a Prakrit turn here. It would not be absurd and unhistorical to say that this language is influenced by the Prakrit spoken in the kingdom of the Shudras, i.e. Sindh region. As the root structure of the Rig Veda was phonetically changed, the Vedic chants also changed. For example, Maxmuller says, "In this Sukta, for the first time, summer, spring, and other seasons occur which are not in Iran and are not mentioned elsewhere in the Rigveda. The language of this Sukta is also modern." 9 In short, the editing of Rigveda and most of the writing of the 10th Mandala took place after coming to India. Due to the influence of the techniques prevalent in the Shudras at that time, not only new deities but concepts such as marriage, funeral, and posthumous rituals also entered the Rigveda, which was completely invisible in the earlier Mandalas. There are many examples of Prakrit being the base language of the Rigveda. The Vedics had to break away from the Avesta-like language because they wanted to spread religion in a new language environment.

The new vocabulary like Labh, Lohit,  Kal, Lakshmi, Ajya, Vijay, etc., appear in the tenth mandala. Instead of the Sanskrit plurals such as Devas:, Satyas:, plural usages such as Deva:, Satya: have appeared more often. Many new deities incarnate in this mandala, viz. Manu, Shraddha, Lakshmi, Tarkshya, etc.10 It is more likely that these deities were borrowed by the Vedics from the Shudras. Vedics are indebted to the Shudra tribe in many ways.

​It is not that scholars didn’t know the religious and cultural distinction between Shudra and the Vedic Aryans, their observation was neglected by the social scientists. Let us see what the scholars have to say.

1) "Shudra must originally be the name of a non-Vedic (Aryan) tribe." - Raj Prithi.11

2) "The community outside the three Varnas was called Shudra." Vi. Ka. Rajwade. 12

3) "Shudra must have been the name of a tribe first. Later this name was applied to anyone who was non-Aryan, non-Vedic, outside the three Varnas, including foreigners. According to the Sutras, anyone who was not of the three Varnas was a Shudra."- Devadatta Bhandarkar. 13

In the Maharashtrian Prakrit text ‘Angavija’ of the first century, the first three Vedic Varnas are called Aryans and the Shudras, Yavanas, Shakas, Kushans, etc. are wholesomely called Mlenchha.14  Manusmriti (2.4.10) and Patanjali Mahabhashya also make a similar arrangement. The meaning of this is clear the religion of that Shudra tribe and later all the people no matter to which tribe they belonged called wholesomely Shudras did not belong to Arya or Vedic or Sanatan Dharma but to some or other sect of the religion of Tantra-based Shiva-Shakti oriented idolaters.

It was clear from the beginning that the Shudras were not part of the Vedic religion or community but were a distinct stock and religion. Aryas (Vedic) sprang from Devas and from Asuras Shudra is emphatically repeated in the ancient Vedic texts, showing the clear distinction. Vedic Aryans always treated people belonging to other religions with terms like Asura, Shudra, and Mlenchha. In Manusmriti also this distinction is clear. Hence Manusmriti commands that the states of Kuru, Panchal, Matsya, and Shursena are the lands of Bramharshi where Vedic Aryans should reside; in the rest of the areas reside only Shudras.  

Beginning of Vedic expansion

Griffiths suggests that the first stop of the Vedics in India was the Kuru region, where they found their royal refuge.15 Judging by the available evidence, it was the second stop. After two or three generations, the Vedic religion started moving towards the east from the kingdom of Shudras. During this period, they seem to have come in contact with the Vratyas, another local tribe. The process of religious conversion had begun and during this period, many Shudras and Vratyas also embraced the Vedic religion. That is why some new deities are included in the final part of Rigveda. Receiving the patronage of the Kurus, helped them to improvise the ritualistic system, making them more elaborate and providing a disciplined form of the religion. Here they began training the missionaries to undertake evangelical missions.16 This process can be understood from the stories in Bhagavata and Brahmand Purana. This process is called Vedic branch formation. First of all Pail, then Indrapramati and Bashkal, Satyashrava, Satyahit, etc. 27 main preachers (Shakhas) were prepared and by spreading independently started the conversion campaign in various parts of the north.16 Agasti was their last chief preacher who went to the south. It should be noted here that Agasti the preacher and the Agasti of Rigveda are different personalities.

It can be said with certainty that the arrival of Agastya in the south is between the first century  BC and the first century AD as we do not find any Vedic element anywhere in the early Sangam literature. The archeological proofs also evidence this fact. The major task the Vedic Aryans undertook was interpolating the mythological history of India by inserting Vedic elements in them. The Deva-Asura conflict of ancient Iran was brought to India and they artificially forged Indian personalities and their conflicts in Deva v/s Asura form. We can trace how this tendency is maintained in the Sanskrit version of Ramayana and Mahabharata. They used royal patronages and administrative posts to popularize these versions of the story through the centuries to gain the upper hand for Devas, i.e. to the Brahmins. For this, they recklessly polluted the original stories and though they could not win the battles, found and established their egos through the illusory stories.  

However, the fact remains that Vedics had come as refugees in India and were dependent on the Shudra tribe where they compiled and composed the Vedas. When they arrived and gradually spread in India they found various sects of Tantra-based idolatrous Shaivaism prevailed everywhere in India. This is why they always treated Indian masses as offspring of Asuras. Over time, all forgot that the Deva-Asura enmity had originally flourished in the distant land of Iran and that Indians had nothing to do with these designations. The predominance of idolatrous Hindu religion persists even today. The Vedic deities and the rituals almost are forgotten even by the Vedics, but their carefully developed supremacy persists. They nourished a wrong tendency to believe that Vedas are the main sources of Hinduism. The original distinction that Vedic religion and Hinduism are different has also been lost. However, the fact should be remembered that the Vedic Aryans came here not as victors but as refugees and that the religion spread through proselytizing. Unless the Indians do not understand this they cannot throw the yoke of Vedic supremacy.

-Sanjay Sonawani

Ref.:-

. ‘Vedic Civilization’ by Raj Pruthi, Pub. Discovery Publishing House, 2004, p. 85

. AVESTAN GEOGRAPHY by G. Gnoli, http://www.iranicaonline.org/articles/avestan-geography

. ‘Plant macro-remains from Neolithic Jhusi in Ganga Plain: evidence for grain-based agriculture’, by Anil K. Pokharia, J. N. Pal and Alka Srivastava, Pub.: In ‘Current Science’ (Vol. 97, No. 4), August 2009.

. Agricultural Origins and Frontiers in South Asia: A Working Synthesis’, by Dorian Q. Fuller, published in ‘J World Prehistory’, December 2006, 20:1–86

. The Invasion of India by Alexander the Great-As described by Arrian, Q Curtius, Diodoros, Plutarch and Justin, edited by J. W. Mcrindle, page 354

. Sudras in Ancient India: A Social History of the Lower Order Down to Circa A.D. 600 by RS Sharma

. Some Aspects of Early Indian Society, by Gian Chand Chauhan, page 54

The Indus Civilization’, by A. H. Dani and B. K. Thapar, p. 274. (Available online at https://en.unesco.org/silkroad/sites/silkroad/files/knowledge-bank-article/vol_I%20silk%20road_the%20indus%20civilization%20BIS.pdf

. ‘A History of Ancient Sanskrit Literature’, by F. Max Muller, Pub.: Williams and Norgate, , 1859, p. 557

१०. वैदिक संस्कृतीचा विकास, तर्कतीर्थ लक्ष्मणशास्त्री जोशी, प्रज्ञापाठशाळा मंडळ, १९९६, पृ. ५८.

११. Indian Caste System, edited by R.K. Pruthi, Discovery Publishing House, 2004, page 72

१२. राधामाधवविलासचंपू, प्रस्तावना, वि. का. राजवाडे, सरिता प्रकाशन, २०१४.

१३. Some Aspects of Ancient Indian Culture, By D. R. Bhandarkar, Asian Educational Services, 1989, page 12.

१४.  24th chapter of Angavijja (edited by Muni Shri Punyavbijayji, Prakrit Text Society, 1957) 

१५. Preface, The hymns of the Rigveda by Griffith, Ralph T. H, E.J. Lazarus and Co, १९२०.

१६. Encyclopedia of Hinduism’, edited by Constance Jones, James D. Ryan, Pub.: Facts of File, Inc., 2007, p. 13 

Wednesday, November 29, 2023

येते अवचित भान

 येते अवचित भान

रात्रीस कधी दिवसाचे

पदरात गोळा करी आभाळ

चंद्र अन ता-यांचे..

पांघरून उजळता शेला

भाळी कुंकव ते सुर्याचे

मार्दवी उषा हसवते गाली

पण स्मरण रात्र क्षणांचे

प्रणयी आभाळाचे

अन गात्र गात्र चिंबण्याचे...
पुन्हा रात्र होण्याचे....

विश्वनाथ



विश्वनाथ

-शंकर माने

मानवी स्वभावाचे अनेक पैलू आहेत. पैकी महत्वाकांक्षा , साहस, सदाचार, दुराचार, निंदा, रक्तपात आणि दहशत इत्यादी पैलू सर्रासपणे कित्येक वेळा पाहिल्या जातात आणि त्यांचा अनुभव हि घेतला जातो. जसे जसे माणसाच्या कामाची व्याप्ती वाढत जाते, जसे त्याचा व्यक्तीसंपर्क वाढतो तसे तो त्या कामात प्रगल्भ होत जातो आणि जीवनाचे अगणित पैलूंचाही साक्षात्कार त्याला होत राहत असतो. मानवी जीवन एक झंझावात असतो ज्यात त्याने संघर्ष केलेला असतो , तडजोडी केलेल्या असतात आणि अशक्य गोष्टी मिळवण्यासाठी प्रयत्नांची पराकाष्टाहि केलेली असते.

एकंदर मानवी जीवनाचा प्रवास जन्मापासून मृत्युकडे वाटचाल करीत असताना त्यात अनेक गोष्टी समाविष्ट झालेल्या असतात. महात्वाकांक्षा माणसाला जीवन जगण्याची प्रेरणा देत असते. ध्येय नसेल तर जीवनाचा अर्थ काय?
मराठी साहित्य विश्वातील सुप्रसिद्ध लेखक संजय सोनवणी यांनी लिहिलेली "विश्वनाथ" हि कादंबरी अशाच एका मानवी जीवनाच्या प्रवासावर आधारित आहे जी आपल्याला या पैलूंचा साक्षातकार घडवते.
हि कथा अतिशय उत्कंठावर्धक असून वाचताना पुढे काय होईल आणि होऊ शकते या प्रश्नांवर आपल्याला ती खीळवून ठेवते.
गुन्हेगारी विश्वातील अनेक पात्रांचा समावेश व त्यांच्या रक्तरंजित कुकर्मांचा परिचय आपल्या मनाचा थरकाप उडवून देतात. अंडरवर्ल्ड क्षेत्रातील दिगग्ज एकमेकांच्या साथीने जगभरातील दहशतवाद कसे बोकाळु शकतात आणि त्यांना राजकारणी लोक कसे साथ देऊ शकतात याचीही प्रचिती प्रस्तुत कादंबरी तुन येऊ शकते.
विश्वनाथ नावाचा "डॉन" याचा झंजावात , त्याने दाखवलेले प्रसंगसावधान, शून्यातून निर्माण केले विश्व आणि ते टिकवण्या साठी त्याने दिलेली झुंज अतिशय उत्कंठा वर्धक आहे. वयाच्या उतरत्या काळात विश्वनाथला जीवनाचे उमगलेले रहस्य ही गोष्ट या कथेची उजवी बाजू असून या क्लायमॅक्स मुळे या कादंबरीला झळाळी प्राप्त झालेली आहे.
सोनवणी सर यांनी लिहिलेली हि कथा मराठी विश्वात अतिशय नाविन्यपूर्ण आहे. अतिशय समर्पक अशी कथेची मांडणी केलेली असून वाचताना एखादा गॅंगवार , गँगस्टर , माफिया च्या जीवनावर आधारित चित्रपटच पाहत आहोत असे वाटते. या कादंबरीत लेखकाने अनेक दृष्ये जिवंत केलेली आहेत . मग ती हिंसक दृश्ये असो कि रोमँटिक दृश्ये कि दुःखदायी प्रसंग असो !
या कथे मध्ये मला अनेक दृष्ये आवडली. -पैकी एक दृश्य इथे देत आहे.
".....तो जयंतला शांत स्वरात म्हणाला होता, 'मुला, महत्वाकांक्षा प्रत्येकात असते; पण ती पूर्ण करण्यासाठी जे बौद्धिक व शारीरिक सामर्थ्य हवं असतं ते प्रत्येकात नसतं. निसर्गानेच हि व्यवस्था केली आहे. सारेच एकाच सामर्थ्याचे असतील तर पृथ्वीवर एकही माणूस शिल्लक राहणार नाही. काही माणसं आज्ञा देण्यासाठी जन्माला येतात, तर काही आज्ञा पाळन्यासाठी. विश्वनाथांमध्ये जे आहे ते प्रत्येकात असू शकत नाही. श्रेष्ठत्व कर्तृत्वावर ठरतं. आज विश्वनाथ हा स्वयंप्रकाशीत सूर्य आहे. त्यांना कोणीही काही शिकवलं नाही. ते स्वतःच शिकले. त्यांनी स्वतःचं आपलं तत्वज्ञान बनवलं आणि समर्थपणे राबवलं. विश्वनाथाना ठार मारून कोणी विश्वनाथ बनु शकणार नाही. अशी व्यक्ती पुनः पुनः जन्माला येत नाही .."
नक्की वाचा
विश्वनाथ
लेखक: संजय सोनवणी
सुपर्ण प्रकाशन

Tuesday, November 28, 2023

असा मी माणुस नाही

 कोणाचा कायमचा

राग धरेल

द्वेष करेल
असा मी माणुस नाही
आज रागावलो तर
त्यासाठी व्यथित होणार नाही
मैत्र पुन्हा जुळवणार नाही
असाही मी माणुस नाही...
माझ्यावर जे रागावले
तर तो त्यांचा अधिकारच
मी त्या रागाच्या कारणांचा
विचार करणार नाही
असा मी माणुस नाही...
मी माझ्या वाटेत आलेला
पत्थर
(कदाचित सर्वांच्या)
हटवायच्या प्रयत्नांत मात्र
निरंतर
थकलो तरी
हटवायसाठी
झटेल निरंतर
कारण तो मला माझ्या
(कदाचित तुमच्याही)
मानवतेच्या दृष्टीला
अंध करतोय
असा पत्थर...
आकाशव्यापी....
हटवायचाय तो मला (नि तुम्हालाही)
माझा राग कोणा व्यक्तीवर
समुदायावर नाही
असलाच तर तो
केवळ माझ्यावर आहे!
म्हणुन तुमच्या रागाचेही
गीत मी
गाऊ शकतो...
वेदनांत आनंद शोधु शकतो!
पण तो पत्थर हटत नाही
काही केल्या...
ती वेदना
मात्र आता तरी
चिरंतन वाटतेय!
पण गड्या
माहित एक झालेय मला
या जगात चिरंतन काहीच नाही
तर ही वेदना
चिरंतन कशी?
कधी ना कधी
किमान
थडग्यावरती
अखेर विसावेल...!

Saturday, November 25, 2023

लीलेचा दुष्ट शक्तींशी लढा!

 

 

      लीला, लीला...” त्या गहन शांततेत लीलेच्या कानावर एका अभद्र आवाजात हाक आली तशी लीला दचकली.

      कोणी आपली तंद्री भंग केली? तिने रागानेच आजूबाजूला पाहिले, पण तिला कोणीच दिसले नाही.

      “कोण आवाज देतेय?” तिने मोठ्ठ्या आवाजात विचारले आणि शेजारी ठेवलेली तलवार हाती घेतली.

      “मी खवीस आहे लीला...मी डोळ्यांनी दिसणारा नाही. मला तुझ्या बापाने गुन्हेगार ठरवून ठार मारले होते. खवीस झालो मी मेल्यानंतर. आत्मा तडपत राहिला सूड घेण्यासाठी! आता येथे बदला घ्यायला आलेलो आहे मी...” तो अभद्र आवाज जसा आता जवळ आला होता.

      लीलाने समोरच्या अथांग सरोवराकडे आणि नंतर सर्वत्र पसरलेल्या अरण्याकडे पाहिले आणि म्हणाली,

      “खवीस असलास तरी काही नाव असेलच ना तुझे? सूड घ्यायचाय तुला तर खुशाल घे, पण आधी तुझे नाव तरी सांग!”

      “जिवंत होतो तेंव्हा मला सारे कालमुख म्हणायचे. भला माणूस होतो मी. पण तुझा बाप..स्वत:ला न्यायी राजा समजतो तो..त्याच्या सैनिकांनी मला पकडले आणि...हत्तीच्या पायी दिले मला..” आता खविसाचा आवाज संतापल्यासारखा येत होता.

      “आठवले मला आता...कालमुख...म्हणजे तो तूच होतास ना...काळ्या जादूने लहान लहान पोरे गायब करायचा तो? ती मुलं पुन्हा कधी कोणाला दिसलीच नाहीत! ठार मारलेस त्यांना कि कोठे कोंडून ठेवलेस? एवढे बडवून काढले तुला तरी पण तू सांगितले नाहीस. तू आधीच पुरता बदनाम होतास! पोरांवर तुझी नजर पडू नये म्हणून आया खबरदारी घ्यायच्या. घाबरायचे तुला सारे लोक. दिसला तरी दूर पळायचे..लपायचे लोक. दुष्ट होतास तू! माझ्या पित्याने तुला ठार मारले म्हणजे न्यायच केला कि तुझ्याशी!” लीला शांत आवाजात म्हणाली.

      “तुझ्या बापाने मला तर ठार मारलेच...पण त्याच्या राज्यात काळ्या जादुवरही बंदी घातली...का असे करावे त्याने? काळ्या जादूमुळे त्याचे राज्य वाढू शकले असते...केवढे शक्तीशाली झाले असते...” खवीस कालमुख आता रागावून बोलत होता.

      लीला स्वत:शीच हसली आणि विचारले,

      “तू त्या मुलांचे काय केलेस हे कधीच सांगितले नाहीस...काय केले तू त्यांचे? कोठे गायब केली ती मुलं?”

      “ते मी तुला का सांगू?” खविसाचा तोच अभद्र आवाज आला.

      “नको सांगूस!” लीला बेफिकीरीने म्हणाली. “पांढ-या जादूने शोधू आम्ही त्यांना...असतील तेथून परत आणू एक दिवस!”

      “पांढरी जादू? इतके दिवस झाले...सापडली ती मुलं तुम्हाला? कुचकामी आहे पांढरी जादू! सिद्ध केलेय ते अनेकांनी. आणि काळ्या जादूवर तुम्ही बंदी घातली असली तरी अनेक लोक गुप्तपणे ती शिकताहेत...एक दिवस या ग्रहावर काळी जादूच सत्ता गाजवणार आहे, लक्षात ठेव!” कालमुख गुर्मीत म्हणाला.

      “असं? बरे बरे...खविसांनाही स्वप्ने पडतात हे ऐकून बरं वाटलं!” ती आतल्या आत हादरली असली तरीही वरकरणी उपहासाने म्हणाली.

      “हसू नकोस...या क्षणी तुझा जीव माझ्या हातात आहे...”

      “तुझा हात तर दिसू दे आधी...न दिसणा-या गोष्टींवर मी कसा विश्वास ठेवीन?” ती त्याच उपहासाच्या स्वरात म्हणाली.

      “तुला काय वाटते? तुला पांढ-या जादूच्या कवचाचे संरक्षण आहे म्हणून तुला कोणीच काही करू शकणार नाही? पण थांब...दाखवतोच तुला...” खवीस ओरडला आणि काय झाले कोणासठाऊक, बसल्या जागेवरून लीलेला वर उचलून दूर फेकण्यात आले.

      लीला दूरवर जाऊन आदळली. तिचे सारे अंग ठेचकाळले. ती विव्हळली. कळवळली. आपल्यावर पांढ-या जादुचे बळकट रक्षक कवच असताना असे होऊ शकेल याची तिने कल्पनाच केली नव्हती!

      “मी आत्ताच ठार मारून सूड पूर्ण करू शकतो माझा....पण मी तसे करणार नाही. मी तुला एकच निरोप द्यायला आलो आहे..” कालमुख हिंस्त्र स्वरात म्हणाला.

      “निरोप? कसला निरोप?” लीला उठून बसत म्हणाली.

      “मी सूड घेणार. या जगातील काळ्या विश्वाचा सम्राट आहे मी आता. माझे या राज्यात एवढे अनुयायी आहेत कि तुम्ही गणतीही करू शकणार नाहीत! या राज्यावर तुम्ही कल्पनाही केली नसतील अशी आता भयंकर संकटे कोसळणार आहेत. लोकांचे जीव जाणार आहेत. आणि सर्वात शेवटी तुझा दुष्ट बाप सत्यसेन आणि तू मारले जाणार आहात. तुमची पांढरी जादू किंवा सैनिकी सामर्थ्य कुचकामी ठरणार आहे. एवढेच सांगायला मी आलो होतो.” तो क्रूर आवाजात म्हणाला.

      “एवढेच सांगायचे होते? आणि हे सांगायला स्वत: कालमुखाला यावे लागले?” लीलेच्या आवाजात अजूनही उपहास खच्चून भरलेला होता. “आणि मी अदृश्य लोकांनी दिलेल्या धमक्या ऐकून घेत नाही...हिम्मत असेल तर दिस मला. खवीस कसे दिसतात हे तरी कळेल मला..”

      “ठार तर तुला मी आत्ताच मारू शकतो, पण तसे करणार नाही मी..सारे नागरिक मरत असल्याचे तुला आणि तुझ्या म्हाता-या बापाला पहायचे आहेत. मग दिसेल मी एक दिवस तुला लीला...जेंव्हा तू मरत असशील...!”

      कालमुखाचा शेवटचा आवाज आला.

      लीला कशीबशी तोल सावरत उठून उभी राहिली.

      तिचे सर्वांग दुखत होते.

      मोठ्या कष्टाने पावले टाकत ती तिच्या तलवारीजवळ आली. तलवारीचे रत्नजडित मुठ उन्हात झळाळत होती. तिने तलवार उचलली आणि समोरच्या अथांग जलाशयाकडे पहात ती मागे वळाली.

      तिचा श्यामकर्ण घोडा एका झाडाला बांधून ठेवला होता.

      ती मात्र गहन विचारात पडली होती.

      कालमुख किती दुष्ट होता हे तिला माहीतच होते. तो मेल्यानंतरही केवळ सूड घेण्यासाठी खवीस बनला आहे आणि काळ्या जादूने आपल्या राज्यावर काही संकटे आणणार आहे या विचारानेच तिच्या मनाचा थरकाप उडाला होता.

      असे नेमके काय करणार आहे तो हे तिला माहित नव्हते. त्यानेही सांगितले नव्हते.

      पण ती विचारात पडली होती.

      ती श्यामकर्णजवळ आली तसा श्यामकर्ण खिंकाळला आणि म्हणाला,

      “चांगलेच अंग शेकून निघाले तुझे लीला! महान पराक्रमी लीला, संरक्षक कवच असताना अशी कशी तू अचानक उंच उचलली आणि भिरकावली गेलीस?”

      “आता भलते प्रश्न विचारून माझ्या जखमेवर मीठ चोळू नकोस...” लीला वैतागल्या सुरात म्हणाली. “चल, आपल्याला लगेच राजधानीला पोहोचायचे आहे...” असे म्हणून तिने श्यामकर्णला सोडले आणि लगाम हाती घेत त्याच्यावर झेप घेतली.

      “काही संकट होते का?” शामकर्णने धाव घेता घेता विचारलेच.

      “हो..संकट...सर्व राज्यावर संकट...ते रोखावे लागणार आपल्याला...” लीला म्हणाली आणि डोळे बंद करून वेदना गिळायचा प्रयत्न करू लागली.

      श्यामकर्णही मग काही न विचारता झेपावत राजधानी जवळ करू लागला.

     

·             

      वाटेत वस्त्या लागल्या. शेतात काम करणारी माणसे दिसली. गावात-शेतात जे लोक दिसताहेत ते काळ्या जादूचे भक्त तर नाहीत?

      तिला संशय येत होता.

      आज ती नेहमीप्रमाणे सहज फिरायला अरण्यात आली होती. अरण्याच्या मधोमध असलेले सरोवर ही तिची लाडकी जागा होती. किना-यावर एका खडकावर बसून पाण्याच्या इवल्या लाटा पाहत बसने आणि चिंतन करणे हा छंद होता तिचा.

      आजही ती अशीच आली होती...

      आणि या अनपेक्षित प्रसंगाला तोंड द्यावे लागले होते.

      आपल्याला लवकरच कोणत्यातरी अभद्र संकटाला तोंड द्यावे लागणार आहे या विचाराने ती आपली वेदनाही विसरली होती.

      भद्र देशाची राजधानी होती कुसुमपूर.

      एखादे भूईकमळ उगवले असावे असे वाटावे अशीच देखणी रचना होती त्या नगराची.

      ते एका पाकळीच्या आकाराच्या बुरुजातील दारातून नगरात प्रवेशले.

      नागरिक थबकून आपल्या लाडक्या राजकन्येला नमस्कार करत होते.

      नगराच्या मधोमध तुर्रेदार पराग असावा तशी राजप्रासादाची इमारत पार उंच आकाशाला भिडली होती.

      ती घोड्यावरून उतरली आणि आत धाव घेतली.

      तळमजल्याच्या अति-विशाल दालनाच्या मधोमध असलेल्या उंच उंच जाणा-या घेरावदार जिन्यावरून ती अक्षरशा: धावतच वर चढत गेली.

      राजा सत्यसेन आपल्या दालनात एका उच्चासनावर बसून त्यांच्या काही मंत्र्यांसोबत चर्चा करत बसले होते.      

      आपली कन्या आलेली पाहताच त्यांनी आपली चर्चा आटोपती घेतली आणि काळजीने तिला विचारले,

      “बेटा लीला, आज अशी गंभीर का तू? आणि जखमी का तू?”

      “बाबा, कालमुख खवीस झाला आहे. अजूनही त्याची दुष्ट महत्वाकांक्षा जिवंत आहे. तो आपल्या राज्यावर संकटे आणणार आहे.”

      “दुष्ट माणसे मेल्यानंतर खवीसच होतात...पण काही करू शकत नाहीत ते... एखाद-दुस-याला किरकोळ त्रास देतील फार तर...” सत्यसेन म्हणाले.

      “एवढे सोपे नाही बाबा ते. तो काळ्या जादूचा सम्राट होता. मेल्यानंतर त्याच्या शक्ती अचाट वाढलेल्या आहेत. त्याने आज मला इशारा दिलाय फक्त. त्याला सूड घ्यायचा आहे आपला...आपल्या सर्व नागरिकांचा! आणि तो तसे करू शकतो हे सिद्ध केलेय त्याने!”

      आता मात्र सत्यसेन काळजीत पडले.

      “मी आपल्या मुख्य पुरोहीताशी चर्चा करतो. संकट गंभीर असले तर ते रोखलेच पाहिजे आधीच! तू थकलेली दिसतेस...ओरखडले आहे तुला...उपचार करून घे आणि आराम कर.”

      लीला तेथून निघाली खरी पण अजून तिच्या कानात कालमुखाचे शब्द घुमत होते.

      आणि काही दिवसात जशा चारी बाजूनी भयभीत करणा-या वार्ता येऊ लागल्या.

      रात्री महाभयंकर अवाढव्य हिंस्त्र पक्षी अचानक अवतरू लागले आणि शेळ्या-मेंढ्या, गायी-म्हशी आणि अंगणात झोपलेली माणसे पळवून नेली जाऊ लागली. पक्ष्यांची शक्ती एवढी कि घरेही कोसळून पडत.

      असे भयंकर पक्षी कोणी कधी पाहिलेले नव्हते.

      सर्वत्र हाहा:कार माजला होता.

      लोक रात्र तर सोडाच, दिवसाही घराबाहेर यायला घाबरू लागले होते.

      एकाएकी राज्य भयंकर भीतीच्या सावटाखाली गेले होते.

      हे ऐकून लीला संतापली.

      हेच ते कालमुखाने आणलेले जीवघेणे संकट हे तिच्या लक्षात आले.

      काहीही करून याचा बंदोबस्त करावाच लागणार होता.

      सत्यसेन महाराज म्हणाले, “सर्वत्र सैन्याचा बंदोबस्त वाढवा...ठार मारा त्या पक्षाना..”

      “पण ते पक्षी नेमके येतात कोठून आणि जातात कोठे हेच कळत नाही. रात्री अचानक कोठेही अवतरतात ते. आणि आकार त्यांचा तर एवढा अवाढव्य कि चार पक्षी मिळूनच सारे आकाश झाकून टाकतात...आपल्या सैनिकांनी सोडलेले बाणही त्यांच्यावर परिणाम करू शकत नाहीत!” सेनापती वज्रसेन म्हणाले.

      “मग आपले पांढ-या जादुतील तद्न्य कामाला लावा. हे संकट तत्काळ दूर केले पाहिजे...” सत्यसेन म्हणाले.

      “तेही प्रयत्न करून पाहिले महाराज...पण तेही व्यर्थ ठरलेत! समजत नाही पांढरी जादू या वेळेस कशी अयशस्वी ठरली कोणास ठाऊक! काळ्या जादुवाल्यांकडे एवढी शक्ती कशी आली हे समजत नाही. कसे हे लोक एवढे वाढले अचानक हेही समजत नाही. करावे काय हेच समजेना झाले आहे!” मुख्य प्रधान हताश आवाजात म्हणाले.

      सत्यसेन हे ऐकून अजून चिंतीत झाले.

      “काळ्या जादुवाले अनेक लोक आपल्या राज्यात गुप्तपणे राहताहेत...त्यांना शोधायला हवे...” लीला म्हणाली.

      “पण त्यांना ओळखायचे कसे? कोण व्यक्ती गुप्तपणे काळ्या जादूचा वापर करतेय हे कसे कळेल आपल्याला?” सेनापतीने विचारले.

      “पुरोहित प्रियव्रत यांना आज्ञा द्या. आपल्याला आधी त्या कालमुख खविसाचा बंदोबस्त करावा लागेल. मारूनही हा नीच त्रासदायक ठरलाय. त्याने पळवलेल्या पोरांचे काय झाले तेही समजायलाच हवे. प्रियवतांना सांगा, सर्व शक्ती पणाला लावा पण कालमुखाला कायमचा गाडून टाका. ती पोरं कोठे आहेत हे युद्ध पातळीवर शोधा.”

      झाले, राजाचीच आज्ञा ती. पुरोहित प्रियवत त्याच्या महालात सूर्यदेवाचे मंत्र म्हणत काळ्या जादूला नष्ट करण्यासाठी शर्थीचे प्रयत्न करू लागला. पण त्यालाही हे सारे कोठून होतेय हे समजेना.

      मग लीलाही धनुष्य घेऊन पक्षांचा नाश करायला बाहेर निघाली.  ती आता घनदाट अरण्यात आली होती. दिवस्चा उजेड असल्याने अजून तरी सारे शांत दिसत होते. तेवढ्यात तिला झाडाला टेकून रडत बसलेला मेंढपाळ दिसला. त्याला तिने कारण विचारले तर तो म्हातारा मेंढपाळ म्हणाला,

      “राजकन्ये, मला ते सैतानी पक्षी विकराल दरीतून वर येतांना दिसले. आधी छोटे दिसत होते आणि जसे वर उडाले तसे पाहता पाहता आभाळाएवढे मोठे झाले....डोळ्यांतून आग ओकतात ते. भस्म करतात त्यांची नजर पडेल ते! त्या दरीतच त्यांची पैदास होते असे वाटतेय मला. माझी मेंढरे त्यांनी काल रात्रीच फस्त केली गं पोरी. मी कसाबसा वाचलो त्यांच्या तडाख्यातून.”

      लीला त्याचे डोळे पुसत म्हणाली,

      “नष्ट करू आम्ही त्यांना. नष्ट करू ही पाशवी काळी जादू. जगात असा अभद्र मृत्यू कोणालाही येणार नाही.” आणि तिने सोबतच्या एका सैनिकाला त्या म्हाता-याला त्याच्या घरी सोडायला सांगून विकराल दरीकडे निघाली.

      ही दरी नावाप्रमाणेच भयंकर असल्याने तिकडे सहसा कोणी फिरकट नसे. त्या अरुंद आणि खूप खोल असलेल्या दरीत दिवसाही अंधार असायचा. खडक अणुकुचीदार आणि झाडांच्या फांद्यांप्रमाणे लांब असल्याने त्या दरीत उतरण्याची कल्पनाही कोणी केली नव्हती. दरीच्या तळाशी काय आहे हे कोणालाही माहित नव्हते. कोणे म्हणे ती भूतांची दरी आहे तर कोणी म्हणे तेथे सैतान राहतात. त्यांना उजेड सहन होत नाही म्हणून अशी दरी त्यांनीच निर्माण केली. म्हणून तेथे एवढा अंधार असतो!

      पण मेंढपाळाने माहिती दिल्याने तिला त्या दरीकडे जाऊन खरेच काय आहे हे पाहण्याची इच्छा होती.

      पण आपण या अजस्त्र पक्ष्यांशी कसे लढणार हे काही तिला समजत नव्हते.

      तिने सोबतच्या बाकी सैनिकांना परत पाठवले. त्यांच्या जीवाला उगाचच धोका नको असे तिला वाटले होते.

      आता ती एकटीच होती. मनात अपार कुतूहल होते तसेच भयही होते.

      अरण्य संपले. विकराल दरी जवळ आली. दरीतून खोलवरून अगणित पक्ष्यांचे चित्कार तिला ऐकू येऊ लागले. पण दिसत मात्र एकही पक्षी नव्हता. ते दरीतच खोल दडून बसलेले असणार होते. जोवर कालमुख आज्ञा देत नाही तोवर ते बाहेर पडणार नाहीत असा तिने अंदाज बांधला.      

      कालमुखाने त्या पळवून नेलेल्या मुलांना या नरभक्षक पक्ष्यांना तर खायला घातले नसेल?

      नुसत्या कल्पनेनेच तिच्या अंगावर काटा आला.

      नाही...कालमुख त्या मुलांचा काहीतरी वेगळा उपयोग करणार असेल! या पक्ष्यांना खायला तर त्याने अवघे राज्यच दिलेय.

      पण काय करायला हवे?

      या दरीत अंधार आहे.

      हे पक्षी सध्या तेथे ठेवलेत कालमुखाने.

      म्हणजे हे पक्षी अंधाराला घाबरत असतील तर?

      तिचे डोळे चमकले.

      पण आता सूर्यास्त होत आला होता. काही वेळातच अंधार पडणार होता. ते सैतानी पक्षी बाहेर पडणार होते...संहारासाठी. शेकडो जीव आज धोक्यात होते. परत जाऊन उद्या येऊ म्हणण्यात अर्थ नव्हता.

      आणि अंधार पडल्यानंतर तर ते शक्तीशाली होणार होते.

      “काय करावे?” ती हताश स्वरात पुटपुटली.

      श्यामकर्ण खिंकाळला. मग खो खो हसला.

      “आता काय झाले तुला दात विचकायला?” लीला चिडून म्हणाली.

      “तुला पांढरी जादू येते हे कसे विसरलीस तू? अंधार म्हणजे काळी जादू. प्रकाश म्हणजे पांढरी जादू. तुझा हातात धनुष्य आहे. बाण आहेत भात्यात. आणि पांढरी जादू येते तुला. जरा बुद्धी वापरलीस तर समजेल तुला मी काय म्हणतोय ते!”

      लीला स्वत:वरच नाराज झाली.

      हे या घोड्याने आपल्याला सांगावे?

      “बरं बरं...अक्कल पाजळू नकोस तुझी. मला माहित आहे काय करायचेय ते...” लीला म्हणाली.

      समोर विकाराल दरीची सरळ गेलेली भेग दिसत होती. मावळत्या सूर्याचा नारिंगी प्रकाश सर्वत्र पसरला होता. या भागात एखादे चिटपाखरूही दिसत नव्हते. जसे बाकीचे जीव भयाने या भागातून पसार झालेले होते. दरीतून पक्ष्यांचा भयकारक आवाज तेवढा घुमत होता.

      लीलेने श्यामकर्णला थांबवले. ती खाली उतरली आणि दरीच्या भेगेच्या दिशेने काही पावले चालत गेली. पक्ष्यांचा कर्कश्य आवाज आता कानाचे पडदे फाडील कि काय एवढा मोठा झाला होता. तिने वाकून पाहिले पण तिला त्या गडद अंधाराखेरीज काहीच दिसले नाही. तिने एक दगड उचलून खाली टाकला...पण तळ किती खोल होता हेही समजले नाही कारण दगडाचा कसलाही आवाज वरपर्यंत आला नाही.

      बापरे!

      कालमुख खवीसही येथेच राहतो कि काय?

      ती मागे वळाली. शाय्मकर्ण तिच्याकडे मिश्कीलपणे पाहत होता.

      “तू मागे अरण्यात जाऊन आडोशाला थांब. नाहीतर हे पक्षी तुझाच चट्टामट्टा करायचे...” ते म्हणाली तशी श्यामकर्ण “बापरे!” म्हणत घाबरून वळाला आणि अरण्याच्या दिशेने चाखुर धावत सुटला.

      लीलेला हसू फुटले.

      ती एका उंच खडकावर आली आणि हातात धनुष्य घेऊन गुढग्यावर बसली. एक बाण जोडला आणि ती अंधार होण्याचे वाट पाहू लागली.

      सूर्य क्षितीजाआडे गेला. सावळा प्रकाश पसरला आणि पक्ष्यांच्या फडफडाटांचा आवाज येऊ लागला.

      हीच संधी आहे.

      दिवस नाही कि रात्र. अंधार नाही बाहेर जगात कि उजेड. तिने धनुष्याची दोरी कानापर्यंत ओढली आणि एकाग्रपणे बाणाच्या टोकाकडे पाहत अग्नीमंत्र म्हणायला सुरुवात केली.

      आणि त्या भेगेच्या नेम धरून बाण सोडला.

      सनसन करत बाण भेगेत गेला आणि सारी दरी अग्नीज्वालांच्या लालभडक प्रकाशाने भरून गेली. दरीतून चित्कार उसळले. असहाय फडफड कानी येऊ लागली. पाठोपाठ एक चित्कार उसळला,

      “लीले, आता तुझा अंत निश्चीत आहे...” कालमुखाचा अभद्र आवाज आभाळव्यापी झाला.

      लीलेने त्याला उत्तर देण्यात वेळ घालवला नाही. दुसरा बाण तोच मंत्र म्हणून सोडला. आता अवघी दरी अग्नीज्वालांनी भरून गेली. जसा ज्वालामुखी फुटला होता. कालमुख त्याची काळी शक्ती वापरत काही उपाय शोधणार याचा तिला अंदाज होताच. आणि तसेच झाले. ती बसली होती तो खडक अचानक दुभंगला. ती खाली कोसळली. दरीच्या दिशेने घरंगळत जाऊ लागली. आता  दरीत पडलो कि आपले काम झाले तमाम...तिच्या मनात विचार आला. तिने भात्यातून एक बाण काढला आणि वेगाने जमिनीत घुसवून त्याच्या आधाराने आपली घरंगळ थांबवली.

      तोवर दरीतून काही पक्षी वर सरसावले होते.

      अंधार पडत होता.

      एक पक्षी संतप्त चित्कार करत तिच्या दिशेने झेपावला. पाहता पाहता तो एवढा अजस्त्र झाला कि तिला आभाळही दिसेना. ती घाईने सावरून बसली. धनुष्य सज्ज केले. मंत्रभारीत बाण त्या पक्षाच्या अवाढव्य डोळ्यावरच सोडला. आणि बाजूला पळाली.

      त्या बानातून निघालेल्या अग्नीच्या लोळांनी पक्षी सरभैर झाला. त्याला काही दिसेनासे झाले. तो चित्कारू लागला. असहाय झाला. आणि जसा बाण डोळ्यात घुसला तसा तो विद्ध होऊन खाली कोसळू लागला. जमिनीवर कोसळला. खडकांचा भुगा सर्वत्र उसळला.

      तोवर लीला दूर पळाली होती म्हणून वाचली नाहीतर चिरडली गेली असती. ती आता एकामागून एक बाण सोडत सारे आकाश प्रकाशमय करू लागली होती. वर उडत येऊ लागलेले पक्षी पुन्हा मागे वळत दरीच्या अंधारात आसरा शोधायचा प्रयत्न करू लागले. तिते दरीतही बाणांचा वर्षाव सुरु केला. संपूर्ण दरी आगीने भाजून पोळून निघाली. पक्षांचे चित्कार आता आर्त झाले होते. पंखांची फडफड निस्तेज होत चालली होती.

      “लीले, आता तुझा मृत्यू अटळ आहे...” कालमुखाचा संतप्त आवाज दरीत घुमला.

      “अरे, खविसा, मेलेला तर तू आहेस. तू काय मला मारणार? कोठे आहेत तू पळवून नेलेली मुले?” अजून एक बाण सोडत, आगडोंब निर्माण करत तिने विचारले. पण आता दरीत पाषाण-खडक कोसळल्याचे आवाज सोडले तर काहीही नव्हते.

      तिने आगीची धग कमी होण्याची वाट न पाहता त्या अरुंद दरीत उतरायला सुरुवात केली, हात-पाय भाजत होते पण तिने पर्वा केली नाही. काहीही झाले तरी कालमुखाचा नाश करणे तिचे एकमेव ध्येय होते. ती खडकांना धरून, दरीच्या दोन्ही बाजूंना पाय ठेवत झपाझप खाली उतरत होता. कालमुख कोठे दडून बसलाय हे माहित नव्हते. खवीस होतात ती मेल्यानंतर. मृतात्मे काय...कोणेही सटकू शकतात. पण त्याला गाडून टाकावे लागणार होते. ती जशी अजून खाली आली, तिच्या लक्षात आले कि दरी रुंद होते आहे. तिने एकाच बाजूने उतरण्याचा निर्णय घेतला. वर अरुंद असली तरी जसजसे खाली जावे तशी भेग रुंदावत गेली होती,,,इतकी कि पल्याडचा भाग दिसूही नये.

      ती खाली जात राहिली. जात राहिली...आहे तरी किती खोल ही दरी? चार-पाच घटका गेल्यावर कोठे तिचे पाय जमिनीला टेकले. तिने पाठीचे धनुष्य बाहेर काढले. आता प्रकाशमंत्र म्हणून बाण सोडला. हजार सूर्य उगवले असावेत असा दिव्य प्रकाश निर्माण झाला. दरीचे आतले दृश्य पाहून ती विस्मित झाली. दरीच्या दोन्ही बाजूपर्यंत मैदान होते. काही अंतर सोडून एक विचाल जलाशय होता. त्यावर असंख्य पक्षांची प्रेते तरंगत होती. दरीत बाकी झाड-गवताचा मागमूसही नव्हता. अंधारात असलेल्या या दरीत कोठून आलेय वनस्पती आणि प्राणीजेवण? हे असले अभद्रच काय ते येथे आश्रय घेणार!  

      तिने आता क्षीण होत आलेल्या प्रकाशात सर्वत्र पाहिले. या पाषाणी भिंतीत कोठेतरी गुहा असलीच पाहिजे. अशाच एखाद्या अंधारी गुहेत प्रकाशाला घाबरणारा कालमुख दडून बसलेला असेल...

      आणि तिला एक गुहा दिसली...पल्याडच्या बाजूला.

      ती खडकाळ मैदानावरून धावत सुटली. गुहा जवळ येईपर्यंत घनघोर अंधार पुन्हा पसरला होता.

      अंधारात खाविसांच्या ...आणि त्यात काळ्या जादूगारांच्या शक्ती अचाट वाढत असल्याने तिला सावध राहणे भाग होते.

      आणि आता तिच्याकडे तीनच बाण उरलेले होते.

      ती धनुष्याला एक बाण जोडून सावधपणे त्या गुहेत शिरली. कानोसा घेतला तर पाणी वाहत असल्याचा आवाज आला. म्हणजे या गुहेत प्रवाह होता तर! ती जपून पावले टाकू लागली. काही पावले टाकल्यानंतर गुहा बंद होतेय असे जाणवले. पाण्याचा आवाज तर येत होता पण कोठून? तिला समजत नव्हते. आता इलाज नव्हता. तिने बाण सोडला. गुहा प्रकाशाने भरून गेली. वटवाघळे बावरून झुंडीने उडत तिच्या अंगावरच आली. ती हबकली. पण लगेच सावरली. तिला पल्याड जाणारी एक पोकळी दिसली. पाण्याचा आवाज तिकडूनच येत होता. ती त्या पोकळीत घुसली पण त्याआधी गुहेच्या छतावर आदळून खाली पडलेल्या बाणाला उचलून घेतले. त्या पोकळीतून तिला रांगत जावे लागले. वेड्या-वाकड्या वळणांच्या त्या मार्गातून जातांना तिची दमछाक होत होती. दुर्गंधीने जीव नकोसा केला होता. जीव नुसता घुसमटत होता.

      संपली एकदाची ती पोकळी. आत भूमिगत ओढा आहे हे तिच्या लक्षात आले. ती आवाजाचा अंदाज घेत कडेकडेने चालू लागली. एकाएकी कालमुखाच्या गडगडाटी हसण्याचा आवाज आला.

      “अखेर सापडलीस तू माझ्या कचाट्यात...” तो म्हणाला.

      “कोठे दडला आहेस नीचां?” तिने संतापल्या सुरात विचारले.

      तेवढ्यात पाण्यातून कोणीतरी तिला खेचून घेतले. तोल जाऊन ती प्रवाहात कोसळली. तिचे नाक-तोंड अदृश्य शक्तीने दाबल्याने जीव घुसमटू लागला. हातात फक्त काही क्षण होते, नाहीतर मृत्यू अटळ होता. पण पाण्यात धनुष्य कसे चालवायचे? तिने धडपड करत खाली सुळकांडी घेतली आणि धनुष्याला बाण जोडला.  तो हातातून हिसकावला जाणार तोच तिने मंत्र म्हणून बाण सोडला. पाणी प्रकाशाच्या चकचकाटाने भरून गेले. तिच्याभोवती पडू लागलेल्या अदृश्य शक्तीचा विळखा सुटला. ती झपाट्याने पाण्यावर आली. काठाला लागली आणि चिंब भिजलेल्या स्थितीत त्या प्रकाशमान पाण्याकडे पाहू लागली. कालमुख या प्रकाशाच्या झोतात कोठेतरी विरघळून गेला होता.

      तरीही ती सावधगिरीने चालू लागली. ही गुहा कोठेतरी उघडत असणारच होती. पण कोठे आणि किती दूर?

      ती काही अंतर चालली तोवर प्रकाश पुन्हा गायब झाला होता. पाण्याच्या आवाजाचा ध्वनी निनादत होता. दिसत मात्र काहीच नव्हते. तेवढ्यात तिच्या कानावर अस्पष्ट आवाज पडू लागला...मानवी आवाज...दीनवाणे आवाज.

      कालमुखाने जिवंतपणी पळवून आणलेली ती मुले तर नाहीत ना ही?

      तिला आशा वाटली. ती वेगाने त्या आवाजाच्या दिशेने चालू लागली.

      तेवढ्यात पाण्यातून कालमुखाच्या भुताळ प्रतिमेने झेप घेतली. पाण्याच्या उसळत्या आवाजावरून ते तिच्या लक्षात आले.

      “कालमुख...नीचां...” असे म्हणून तिने त्या उसळत्या पाण्याच्या स्तंभाच्या दिशेने बाण सोडला.

      अग्नीतांडव सुरु झाले. तो स्तंभ शतश: विदीर्ण झाला. थेंब विखरून उधळू लागले.  कोसळू लागले. आणि तो स्तंभ संपला...विरला.

      पाणी पुन्हा शांत वाहू लागले.

      प्रकाश मात्र अजून तीव्र होता...

      आणि त्यात तिने पाहिले...

      शे-दीडशे लहान मुलांचा थवा त्या प्रकाशाच्या दिशेने धावत येत होता.

      त्यांनी अनेक वर्षांत प्रकाश पाहिलाच नव्हता ना!

      तिने त्यांच्याकडे पाहत हात उभारले आणि आनंदातिरेकाने म्हणाली...

      “मुलांनो, आता तुम्ही स्वतंत्र असाल! तुमच्या जीवनातील दुष्ट काळोख नष्ट झालाय आणि प्रकाशाचे राज्य आलेय!”

      ती मुले तिला पाहून क्षणभर स्तंभित झाली आणि मग एकाच जल्लोषाने ती गुहा भरून गेली!

      लीला अश्रुपूर्ण डोळ्यांनी त्यांना कवटाळू लागली.

      तिचा लढा अखेर यशस्वी झाला होता!

 

-संजय सोनवणी.  

 

शेरशहा सुरी: एक कुशल प्रशासक

  शेरशहा सुरीने हुमायूनचा पराभव केला आणि त्याला भारताबाहेर हाकलले. दिल्लीत आता कोणी शासक उरला नसल्याने शेरशहाने स्वत:ला दिल्लीचा सम्राट घोषि...