Sunday, June 27, 2010

Mystery of Lord Vitthala solved!

But the fact remains that "Paundrank Vitthala" (who later became famous as "Pandurang Vitthala") was a historical figure belonging to the Pundra clan, which was declared by Vedics as Shudra and non-Vedik since ancient times. It is ironic that the same Vedics have become chief priests of Lord Vitthala…!

Lord Vitthala of Pandharpur has always been an enigma to scholars. The worship of Lord Vitthala dates back to a minimum of 11th century AD. It is believed that it is even more antique. The saints like Namdeo, Dnyaneshwar, and Tukaram believe that the idol of Lord Vitthala is as ancient as the universe is. The devotees of Lord Vitthala have been worshipping him as a manifestation of Lord Vishnu or Krishna. The Varkari (Devotees of Lord Vitthala) call themselves Vaishnava’s, the cult of Vishnu. Still, Lord Vitthala is an enigma because of the following reasons:

a. Lord Vitthala’s name is nowhere to be found in the list of Vishnu’s 1000 names or in his 24 reincarnations and the saints and devotees had and has this knowledge still he is called as “Vishnu who appeared on the banks of Chandrabhaga river, naked, stood arms akimbo.”. Same time Saints believe He is Krishna, in a pastoral attire, came to Pandharpur for the great devotee “Pundarik”, who was eternally busy in service of his parents. Also, there is another story told about the appearance of Krishna at Pandharpur. The story goes like this: As Rukmini, consort of Krishna saw Radha, a mythical lover of Krishna, sitting on his lap, she got angered. In a rage, she left Mathura and came in recluse at Pandharpur. To please her, Krishna, along with his pastoral mates came to Gopalpura, a village near Pandharpur, and in pastoral attire went alone to meet Rukmini. Another explanation of Krishna’s visit and his eternal abode at Pandharpur is told that Krishna visited Pandharpura to seduce a beautiful Princess named the Padma. All these stories appear to be concocted as there is no consistency in them. The real form of Vitthala remains a mystery.

b. Many scholars like Dr. Manikrao Dhanpalwar have tried to prove that this sacred place was originally Shaivait before it was converted to a Vaishnav shrine. This is because the actual temple of Devotee Pundarik is a Shiva temple. It is the belief of devotees that on the head of Lord Vitthala is Shiva linga. Many saints like even Dnyanehwar recognize Lord Vitthala as Shiva as well as Vishnu.

c. According to Dr. R.C.Dhere, Vitthala originally was a minor God of pastoral communities, named as Ital, who rose high as supreme God as his character was elevated in a Vaishnav form by the Sthalapurana’s (Local mythological scripts) According to him He was first elevated as Shaivait and in a later course, He was related with Vishnu and Krishna to adorn him a Vaishnav character.


Without going into much detail about various opinions of the scholars and imaginative forms that were seen by Saints in the intoxication of their devotion we can deduce that Lord Vitthala is the only God in Maharashtra whose origin cannot be traced in any mythological texts. There is no explanation for the word “Vitthala”. No origin of this word is found as yet. Some scholars have tried to prove that Vitthala is a local form of the Sanskrit word “Vishnu.” Some have tried to connect his name to the Kannada language word “Bittiga” or “Bittarasa.” But these explanations are lame as in Karnataka and even in Tamilnadu, there are temples those are called only aa Vitthala (or Vitthaleshvar) only, and not Bittiga.

The facts about present Pandharpura are as follows:

a. Pandharpura was known as Pundrik Kshetra since ancient times.
b. The city name Pandharpur is a corrupt form of the original Pundrikpur.
c. The mausoleum of Devotee Pundarik is in fact a Shiva temple, which can be still seen clearly. The temple was famous as “Pundrikeshwar” in the ancient past which is clearly stated in Pudma and Skanda Purana. Pundrikeshwar means “Lord of Pundrik or Pundariks”
d. The idols of so-called Krishna’s consorts are located at different temples. In fact, they have no relation with Lord Vitthal.


Looking at the above, instead of searching for Vitthal, I thought it better to find a historical link or lineage of Pundarik. This was so as the city is named after Pundarik, the Vitthala’s main and popular epithet is Panduranga which is clearly a corrupt form of Paundranka and the Shiva temple is called “Pundrikeshwar”

In Shaivait’s it is a practice that Lord Shiva is named either after a great devotee or society or builder of the temple. Lord of Asur Mahabal in Mahabaleshwar. Lord of Poona is Puneyshwar. The similar way “Pundrikeshwar” means lord of Pundrik.

The historians were busy finding historical Pundarik. There are various individuals named "Pundarik" in Hindu mythologies, but they could relate no one with Devotee Pundarik of Pandharpur.

Also, it is clear that there never was a devotee named Pundarik in any era for whom Lord Krishna appeared at Pandharpur. Historians completely agree with this fact. Also, they cannot explain why Krishna’s name was changed to Vitthala (as it would be impossible) and by which process, and why it could be so when Krishna is Krishna everywhere in India.

The Historians were misled because they didn’t see what was just standing before them. Or they didn’t want to see it for the reasons best known to them.

However, we can safely assume now that the place Pandharpur was historically known as Pundrikpur. (Kannada form "Pandarage" is clearly corrupted from the Kannad expression "Pudarike")The area was known as Pundrika Kshetra (region). Vitthala’s main epithet is "Paundrank"… for the sake of simplicity was converted to "Pandurang". This threefold labyrinth makes the whole thing clear.

HISTORICAL PUNDRA’S

Among many societies in ancient India were Pundras. The first reference to Pundra can be traced in Aitereya Brahmin, a sacred text explaining Rig Veda. There is a story of sage Vishwamitra. King Harishandra of his time had no child. He worshipped Lord Asura Varuna and begot a boon and in turn, he promised Varuna that he will sacrifice his son to him. He had a son, named Rohit. As his son, Rohit became younger, Harichandra started postponing Rohit's sacrifice for his love for Rohit. On this Varuna got angry and punished Harischandra with severe pains in the stomach. When Rohit came to know the reason, Rohit went to the sage Ajeegarta and bought his son Shunahshep as an alternate sacrifice. When Vishwamitra saw Shunahshep bound to the sacrificial pillar in a pitiable condition, Vishwamitra took mercy upon him and freed him. He named him as Devrata and asked his 101 sons to treat and respect him as their elder brother. The elder 50 sons denied accepting Devrata as their elder brother. On this Vishwamitra got enraged and cursed his fifty sons that “They shall become shudra and shall seek the shelter of Pundra’s, Aundra’s, Shabar and Mutibs, the shudra kings of southern India. In an alternative version, it is stated that his son went to the south and formed Pundra, Aundra, and other dynasties.

Another reference to Pundra we can find in Ramayana, in which, Bhargava Rama had subjugated Pundra.

In Jain Ramayana, the story goes like this. When Rama deserted Seeta, she was taken to the shelter by Pundrik king of Pundrapur, where Seeta delivered Luv & Kush.

Another ancient story tells us that Aundra’s and Pundra along with other clans belonged to the Lord of Asura, King Bali.

In Mahabharata, there are several stories related to Pundra. The kingdom of Pundra was located in the Northern part of Bengal and was powerful. They were allies of Emperor Jarasangha, an Asura King, to whom Krishna got crookedly killed at the hands of Bheema.

That time there ruled a king who called himself “Purushottama” and was said to be copied the attire of Krishna. People of his kingdom would call him “ Paundrank Vassudeo”. He opposed Krishna’s claim that He was an incarnation of Lord Vishnu. In later times, in a battle, Paundrank Vasudeo was killed at the hands of Krishna.

In the Mahabharat battle, Pundras were united to fight against Pandavas. After that annihilating war, many Pundras migrated toward the south and formed their kingdoms. Mahabharata too calls them Shudra’s, non-Vedik’s. Originally Pundra, Aundra, Vanga, Shabar, and Kalinga were sons of Great Asur King Bali, who is still worshipped throughout India. This does mean that the Pundra clan originated from Asur Bali. No wonder Pundra's were despised by the Vedik Brahmins.

Aundra established their kingdom in Odisha and Andhra. The nouns Odisha and Andhra are the later transformations of the original Aundra. Pundras were closely related to them. Pundras first capital was Pundranagara in the Pundrikvardhan kingdom, in North Bengal. At Mahasthangarh ruins of that ancient city have been found. Several branches of Pundra’s migrated to the south.

There are at least three known Pundrikpur’s in the south. Pandharpur (Originally Pundrikpur or Pundrapur) could be first settlement/kingdom of Pundra in south India, as this is a bordering city of Karnataka and is in Maharashtra. The ancient name of the city of Tiruvarur and Chidambaram too was known as Pundrikpur and they too are famous Shaivait pilgrimages. This does prove that the Pundras ruled some parts of the south as well along with their alleys Aundra. Satvahana’s, the first known dynasty of Maharashtra, that ruled from 2nd century BC till 3rd century AD belonged to the Aundra (Andhra) clan. Aundra’s too were Shiva worshippers and this fact is evident from the fact that Andhra Pradesh and even Maharashtra are crowded with ancient Shiva shrines.

It can be safely deduced that Pundra’s first settlement was at Pundrikpur (Pundrapur) alias Pandharpur. Pundras too were Shaivik, like most of Asura’s in mythological India. They established a temple and lingam of Shiva which naturally was called “Pundrikeshwara” (Lord of Pundrika’s.)

Hence it is clear that there was never existed an individual Brahmin devotee called Pundarik for whom Krishna or Vishnu rushed to this place. This is not at all a historical figure. In fact, Pundrika was an independent society, that worshipped Lord Shiva, and thus erected the Shiva temple calling it “Pundrikeshwar”, Lord of Pundras.

Now it will become clear, who Lord Vitthala is.

The main epithet of Vitthala is Pandurang. To date, the meaning of Pandurang was taken verbatim…Fair/white complexioned. Also, it was another name for Lord Shiva too. This baffled scholars as if Vitthala is a manifestation of Krishna, who is black in color and so Vishnu too is and as Vitthala is called as black, how come that he is called Pandurang (fair-complexioned) from ancient times? In fact, the old Puranik texts are known as “Pandurang Mahatmya” (Glory of Pandurang), not as Vitthal Mahatmya!

But now we know that the root of the noun Pandurang lay elsewhere. We now know that Pundra people referred to themselves as “Paundrank” (Pundra people) at least from Epical times. This solves the mystery of why Vitthal is called Pandurang (Root “Paundrank”). This only means that Vitthal himself was from the Pundra clan, a great devotee, and most probably the founder of Pundrikpur. Vitthal was his name; hence there is no need to find its origin elsewhere. Paundrank Vitthal remained Pandurang Vitthal throughout. The Vitthal idol must have been laid by his successors in his memories. There was a custom among Aundra Satvahana’s as well as in many other dynasties to have erected idols of their predecessor kings. Hence there is no wonder why the idol of Paundrank Vitthal was erected near the Pundrikeshwar Shiva temple.

It is told by the scholars that the first temple around the Vitthal idol was built during the 12th century when the Yadava dynasty ruled Maharashtra from Devgiri. Till then the idol stood in the wilderness of nature. Vitthal till then was a secondary God at Pandharpur. The main worshipping place still was famous as Pundrik kshetra or Pundrikeshwar.

How the idol of Pandrank king Vitthala could have been elevated as a manifestation of Vishnu or Krishna is another story. We should keep in mind that the Yadava dynasty related their bloodline to Lord Krishna. Pundras too were noted herdsmen from ancient times. The ancient enmity between Pundra’s and Yadava’s must have been forgotten by then or it was a distant, vague memory. The idol of Vitthala was and is dark black, head attire of a herdsman, and though not exactly the same but partially similar attributes of Krishna and Vishnu, such as conch and flower, in Vitthala’s hands, making it suitable to correlate Vitthala with Krishna and the same time with Vishnu. It suited the purpose of Yadava kings as the sanctity of the place was already known and was a pilgrimage. In all probability, to get huge donations from Yadava kings, the Brahmin community created a mythical God from a historical persona. They composed verses creating various stories to elevate Vitthala as a Vaishnav God. Yadava kings helped build the first temple. Later on, many southern kings donated villages as well as money to this temple. We can see that from known history and many inscriptions found at Pandharpur.

It is fact that in 12th-century memories of Pundra itself had become distant as they were seized to be rulers and had degraded to a pastoral, fishermen, and other shudra community. Still, they maintained their right to Puja of Pundrikeshwar. This fact is evident that till this date Mahadev Koli (Fishermen) community has the right to perform sacred rituals at Pundrikeshwar temple though Vitthala has been kidnapped by Vedics for the last 8 centuries.

Gradually by the 13th century, people started accepting a Vaishnav form of Vitthala. The Saints like Namdeo, Dnyaneshwar to Tukaram wove their life around Vitthala and saw in Vitthala a brother, father, friend, and a compassionate Lord who could bless them with ultimate salvation. Thus the cult of Vitthala spread so much so that He has become the main god in the pantheon of Hindu gods in Maharashtra.

But the fact remains that "Paundrank Vitthala" was a historical figure belonging to the Pundra clan, who was declared by Vedics as Shudra and non-Vedik in ancient history. It is ironic that the same Vedics have become chief priests of Lord Vitthala…!

16 comments:

  1. >>>" Lord Vitthal ... who was declared by Brahmins as Shudra and non-Vedik since ancient history. ... " <<< ... and it happened with Chhatrapati Shivaji Maharaj as well, ... the scolars at Paithan peeth refused to coronate Maharaj as they were of the opinion that Shivaji was Shudra.
    ... these people are late to recognize God !
    .
    Good article ! Very Nice !!

    ReplyDelete
  2. JYANNI VITTHALAS SHUDR MHATLE TE BRAHMAN AAJ NAHIT.DNYANESHVRANCHYA KALAPASUN BRAHMAN VITTHALACHE PUJARI AHET.FAKT RAKTSAMBANDHAMULE TECH BRAHMAN ASA SHABDPRAYOG KARU NAYE.GAGABHATT HEHI MOOLCHE PAITHANCHECH HOTE.EKACH JATITIL MAANASE VEGVEGLAY VICHARANCHI ASATAAT.TEWHA TECH BRAHMAN AATAA ASA SHABDPRAYOG KARU NAYE ASE MALA VAATATE.EKACH MANSACHE VICHARHI BADLAT ASTAT.KOLHAPURCHYA MAHARAJANNICH LALMAHLATIL SAMUHSHILPACHE ANAAVARAN KELE HOTE.

    ReplyDelete
  3. The Origin of the name Vitthala can be traced back in the story of Shri Ramanujaacharya of the Shree Vaishnaw Sampraday. Ramanujaacharya when troubled by The devout Shaiva Chola Ruler went away to the Hoyasala Kingdom. A King named Bittidevraay ruled the Hoysala Empire. He was a Jain King. 'Bitthi' in Kanada means broken. This King was named so after getting defeated by the Muslim Ruler from the North and had broken his little finger. Hence Bitthidevraay-King with a broken finger. On having heard of Ramanujaacharya's arrival,
    he organised a debate between the Jain Monks and Ramanujaacharya. The Jain Monks were defeated and Bitthidevaraya accepted the asylum of the Vaishnawa sect under Shree Ramanujacharya accepting the new name of Visnuvardhan. The area of the present day Pandharpur war was under his rule. He thereby built the Temple dedicated to Lord Vishnu. THe temple built by Bitti. Hence Bitthal which later was deformed to Vitthal.However, the historical timings do not match with the story as King VishnuWardhana of the Hoysalas lived in the 12th century A.D. and the Muslims arrived in the last decade of the 12th century.But neither can we accept the so called Historical timings to be cent per cent true....

    ReplyDelete
  4. Himanshuji, I am aware of Bittigdev and possible transformation of Bittigdev tio Vitthal. But the fact tremains that the very name Vitthal is as old as 6th century AD. A donation copper plate of those times have been found and a land near PanDharpur was donated to a Brahmin named Vitthala. This needs to be considered.

    ReplyDelete
  5. Ok sir, i was unaware of the copper plate findings......

    ReplyDelete
  6. "JYANNI VITTHALAS SHUDR MHATLE TE BRAHMAN AAJ NAHIT.DNYANESHVRANCHYA KALAPASUN BRAHMAN VITTHALACHE PUJARI AHET.FAKT RAKTSAMBANDHAMULE TECH BRAHMAN ASA SHABDPRAYOG KARU NAYE.GAGABHATT HEHI MOOLCHE PAITHANCHECH HOTE.EKACH JATITIL MAANASE VEGVEGLAY VICHARANCHI ASATAAT.TEWHA TECH BRAHMAN AATAA ASA SHABDPRAYOG KARU NAYE ASE MALA VAATATE.EKACH MANSACHE VICHARHI BADLAT ASTAT.

    madhusudan ji ekdam sahmat aapalya mataashi

    ReplyDelete
  7. khup sunder research... dhyanaat navin bhar padali.. lekhana baddal dhanyawaad

    ReplyDelete
  8. संजयजी खालील मुद्दे सुद्धा विचार करावयास लावणारे आहेत!

    ‘पंढरीचा विठोबा , पंढरी महात्म्य वाचा . त्यात किती तथ्यांश आहेः यांचे वर्णन करा . देवस्थानापासून लोकांच्या जीवांची , द्रव्यांची व उद्यागांची किती हानी होत आहे याची कल्पना करा . विठोबा हा बौद्धावतार मानीला आहे . विठोबाचे मंदिर बौद्ध लोकांनी बांधलेले आहे . त्यात बुद्धाची मूर्ती स्थापित केलेली होती . जेंव्हा बौद्ध धर्मानुयाई लोकांचा मोड झाला ; तेंव्हा आर्य धर्म संथापाकानी ते देवूळ बळकावून त्या मूर्तीला विठोबा नाव दिले ’. (पहा “सार्वजनिक सत्यधर्म ”, जोतीराव फुले , प्रस्थावना : डॉक्टर . विश्राम रामजी घोले )

    संतवचने :
    संत नामदेव : मद्धे झाले मौन देव निजे ध्यानी I बौद्ध ते म्हणोनी नावेरूप I (२१०५ )
    संत तुकाराम : बौद्ध अवतार माझिया अत्ताष्ठ I मौन्य मुखे निष्ठा धरियेली I
    संत एकनाथ : नववा बैसे स्थिररूप I तया नाम बौद्धरूप I संत तया दारी I तिष्ठताति निरंतरी I (अभंग २५६० )
    बौद्ध अवतार होवून I विटे समचरण ठेवून पुंडरीक दिवटा पाहून I तयाचे द्वारी गोंधळ मांडीला I बया दार लाव I बौद्धई i बया दार लाव I (३९११ )
    बोधुनी सकळही लोक I बोधे नेले विविध तपावो I बौद्धरूपे नांदसी I बोलेविना बोलणे एक वो I साधक बाधक जेथे एकपणेची बोधविसी वो I उदो म्हणा उदो I बोधाई माऊलीचा हो I (३९२० , साखरेकृत सकाळसंतगाथेतील एकनाथांच्या ओव्या )
    लोक देखोनी उन्मत्त I दारांनी आसक्त I न बोले बौद्धरूप I ठेविले जघनी हात II........धर्म लोपला I अधर्म जाहला I हे तू न पाहसी I या लागे बौद्धरूपे पंढरी नांदसी II

    संत जनाबाई : होवूनिया कृष्ण कंस वधियेला I आता बुद्ध झाला सखा माझा I (३४४ )
    गोकुळ अवतारू I सोळा सहस्त्रांवरू I आपण योगेश्वरू I बौद्धरूपी I (१०५३ )
    व्रतभंगासाठी बौद्ध अवतार I झाला दिगंबर अवनीये I (१०९६ ) ऐसा कष्ठी होऊनी बौद्ध राहिलासी I (१०९८ )
    महिपतीबुवा ताहाराबादकर: आणि कलियुगी प्रत्यक्ष पाषाणरूपी I बौद्धरूपे असता श्रीपती I जनांसी दाखवुनी नाना प्रचीती I वाढविली कीर्ती संतांची I (भक्तविजय -५७ -९० )
    कालीयुगामाजे साचार I असत्य भाषण फार झाले I यास्तव बौद्ध अवतार I देवे सत्वर घेतला I (संतविजय अध्याय १० )

    संजय सोनवणी : याचा विचार कराल काय?

    विवेक पाटिल.

    ReplyDelete
  9. होय पंढरपूरचा विठ्ठल हा बुद्धच :

    कवी जयदेव हा बाराव्या शतकात झाला. त्याने पुराणांच्या आधारावर नववा अवतार म्हणून बुद्धाचे गुणगान केले. मराठी संतांनी आपले आराध्यदैवत विठ्ठल यालाच बुद्ध मानले आहे. संत एकनाथ बुद्धालाच विठ्ठल मानताना म्हणतात, ’लोकांना उन्मत व धन-दारात आसक्त पाहून हे विठ्ठला, तू बुद्धरूप धारण करून, कमरेवर हात ठेवून, बौद्धावतार घेऊन विटेवर उभा आहेस’
    याच संदर्भात ‘पद्मपुरणाच्या ’ उत्तर खंडात दिलेली विठ्ठल शब्दाची व्युत्पत्ती लक्षात घेतली पाहिजे. त्यातील पाचव्या अद्ध्यायाचा विसावा श्लोक असा :
    विदा ज्ञानेन ठाण शून्यान लाति गृन्हानि या स्वयम I
    तस्मात विठ्ठल मी नामत्वं ध्यायस्व मुनीश्वर II
    विदा म्हणजे ज्ञानाने; ठाण म्हणजे अडाणी लोकांना, पतितांना, अपराध्यांना, लाति म्हणजे जवळ करतो. जो पतित लोकांना ज्ञान देवून जवळ करतो तो विठ्ठल (संत, पंत आणि तंत, माटे). भारतीय अध्यात्मिक साधनेच्या इतिहासात पतितांना ज्ञान देवून जवळ करणारा बुद्धाशिवाय दुसरा कोण महापुरुष झाला बरे? यातून बुद्धाचाच बोध होतो असे म्हणणे अत्युक्त वाटू नये. आणि संत जेव्हा बुद्धाला विठ्ठलच म्हणतात, तेंव्हा या संदर्भात विठ्ठल शब्दाचा उपरोक्त व्युत्पत्तीला खास अर्थ आहे हे नाकारता येत नाही. दुसरी महत्वाची गोष्ट अशी कि, बुद्धाने पंचवर्णीय भिक्षुंना आषाढी पौर्णिमेला प्रथामोपादेश केला. ह्या पौर्णिमेला गुरु पोर्णिमा म्हणतात (भागवत : सिद्धपुरुष व त्यांचा संप्रदाय , चिपळूणकर). आणि पंढरपूरला आषाढी पौर्णिमेलाच यात्रा भरते. या दृष्ठीकोनातून पंढरपुरचे विठ्ठल, पितांबर आणि गुरु-महात्म्य हे बौद्ध परंपरा व इतिहासाशी जुळत असल्याचे बौद्ध प्रभावाचेच द्योतक आहे, हे लक्ष्यात घेतले पाहिजे. अशा प्रकारे महायान धर्मातीलच न्हवे तर मूळ बौद्ध धर्मातील अनेक तत्वांचा आणि बौद्ध विहार व मूर्तींचा शैव व वैष्णव संप्रदायात समावेश करण्यात आला. पंढरपूर व तेथील विठ्ठल हे बौद्धधाम व बुद्धरूप असल्याबद्दल डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकर व अ रा कुलकर्णी यांचीमते सर्वश्रुतच आहेत. खुद्द संत नामदेव आणि एकनाथ विठ्ठलाला बुद्धच मानतात .

    अरुण सावंत

    ReplyDelete
  10. चित्र आणि शिल्प या माध्यमातून विठ्ठल हा बुद्ध असल्याची धारणा प्रकट होते. दीर्घकालपर्यंत पंचांगांच्या मुखपृष्ठावर दशावताराची चित्रे छापत. या चित्रात नवव्या अवताराच्या स्थानी विठ्ठलाचे चित्र छापलेले असते. या चित्रावर बुद्ध असे नावही आढळते.

    दशावतारात बुद्धाच्या जागी विठ्ठल असलेली दोन शिल्पे आढळतात १. तासगाव येथे गणेशमंदिराच्या गोपुरावर आढळते. २. कोल्हापूरच्या महालक्ष्मी मंदिराच्या प्राकारातील एका ओवरीत आढळते.

    विठ्ठलाच्या बौद्धात्वाचे पुरावे :
    १. पंढरपूर येथील विठ्ठल मंदिराच्या सभामंडपात दगडी खांबावर ध्यानस्त बुद्धाच्या कोरीव मूर्ती आढळतात.
    २.विठ्ठलाचा इतिहास कोठेच दिसत नाही. रामाचा रामायणात, कृष्णाचा भागवत पुराणात किंवा महाभारतात; मग विठ्ठलाचा इतिहास का आढळत नाही?
    ३.विठ्ठल मूर्ती एकटीच का? शेजारी कोणीच स्त्री नसून तो एकटाच विटेवर उभा आहे. रुक्मिणी (?) विठ्ठलाच्या शेजारी नसून दुसऱ्याच मंदिरात आहे. संन्याशाचे (श्रमण) स्त्री असणे असंभवनीय होय. विठ्ठल हा एकटाच असल्याने बुद्ध असणे संभवनीय आहे.
    ४.विठ्ठलाचा हात कमरेवर , हातात शस्त्र नाही.
    ५.मूर्तीचे सूक्ष्म अवलोकन केले तर तीत बुद्धत्वाच्या खुणा दिसतात. विठ्ठलाचे कान सुद्धा बुद्धासारखे लांब दिसतात. विठ्ठल पितांबरधारी आहे. बौद्ध श्रामाणांची वस्त्रे ‘पीत’ असतात.
    ६.वारकरी (मूळ शब्द्द वारीकारी) ह्या संप्रदायात प्रवेश करतो तेंव्हा त्याला (तुळशीची माळ घालताना) शपथ घ्यावी लागते. हि शपथ म्हणजे बुद्धाचे पंचशील (सदाचाराचे पाच नियम) होय. १) मी प्राण्याची हिंसा करणार नाही. २) मी चोरी करणार नाही. ३) मी व्यभिचार करणार नाही. ४) मी खोटे बोलणार नाही आणि ५) मी अपेयपान करणार नाही, हे ते पाच नियम होत.

    पंढरीच्या वारीला निदान पंढरपुरापुरते स्पृश्य-अस्पृश्य भेद विसरून एकत्र गोळा होतात. चातुर्मासात वारी हे वैदिक संप्रदायाप्रमाणे अयोग्य होय. बुद्ध हा जातिभेदा विरुद्ध होता. जातीव्यवस्ता व अस्पृश्यताविरोध हे बौद्धधर्माचे एक महत्वाचे वैशिष्ट्य आहे.

    पंढरपूरचा विठ्ठल बुद्धच आहे, अशी महाराष्ट्रात परंपरा आहे. विठ्ठल शब्दाची व्युत्पत्ती पुढीलप्रमाणे होय. विट + ठल. विट हा मराठी तर ठल हा पाली शब्द्द आहे. ठल या पाली शब्दाचा अर्थ स्थळ असा आहे. विट आहे स्थळ ज्याचे तो विठ्ठल. सम्राट अशोकाने बुद्धाची ८४ हजार देवळे बांधली, त्यापैकी हे एक मंदिर असावे. सुप्रशिद्ध पाश्चात्य पंडित जॉन विल्सन यांनी आपल्या “ Memoir of the Cave Temple” या ग्रंथात हे मंदिर बुद्ध मंदिर असल्याचे म्हटले आहे (धर्मपद, अ रा कुलकर्णी या ग्रंथाचे परिशिष्ठ पाहावे). म्हणजेच पंढरपूरचा विठ्ठल हा शैव वा वैष्णव आहे असे म्हणणे चुकीचे ठरणारे आहे.

    अलोक चोपडे

    ReplyDelete
  11. मुस्लिमांनी अनेक हिन्दू मंदिरे पाडून त्याजागी मशीदी बांधल्या असा हिंदुत्ववाद्यांचा उर्फ वैदिकांचा एक लाडका सिद्धांत आहे. बाबरी मशिदीच्या जागी आधी राम मंदिर होते, व बाबराने ते पाडून तिथे बाबरी मशीद बांधली असेही हे लोक छातीठोक पणे सांगत असतात.
    भारतात आपण कोणत्याही ठिकाणी उभे राहिलात आणि ५० किलोमीटरच्या त्रिज्येमध्ये पाहिलेत, तर तुम्हाला सगळ्यात जूने अवशेष हे बौद्धांचेच दिसतील. महाराष्ट्रातील बहुतेक सगळ्या किल्ल्यांवर बौद्ध लेणी दिसतात. खुद्द पुणे जिल्ह्यातच कार्ले, भाजे, जुन्नर, लेण्याद्री या ठिकाणी तुम्हाला प्राचीन बौद्ध लेणी दिसतील. याउलट हिंदूंची जी कांही 'जूनी' धार्मिक ठिकाणे आहेत, ती फार नंतरची आहेत, आणि तीही बौद्धान्च्या लेण्यात घूसखोरी करून बनवण्यात आली आहेत. याची कांही उदाहरणे म्हणजे खुद्द पुण्यातील पातालेश्वर लेणी, कार्ल्याची एकवीरा देवी आणि लेन्याद्रीचा गणपती ही आहेत. अगदी अशीच स्थिती महाराष्ट्रभर आणि देशभर आहे.
    पंढरपूरच्या विठ्ठलाचे मंदिर मूळ बौद्ध मंदिर असावे याचे अनेक पुरावे आहेत.
    बौद्ध गयेचे प्रसिद्द मंदिर बौद्धांचे असुनही आज देखील ब्राम्हणांच्या ताब्यात आहे व ते त्यावरील आपला ताबा सोडायला तयार नाहीत.
    बाबरी मशीद येथे अगोदर राम मंदिर होते याचे पुरावे हिंदुत्ववादी देवू शकले नाहीत. भाजप सरकारने कोर्टात जे पुरावे दिले ते तेथे बौद्ध मंदिर होते याचे दिले! पुढे तेथे पुरातत्व खात्याने उत्खनन केले, बौद्ध मंदिरांचे रूपान्तर हिन्दू मंदिरांत कसे झाले याच्या सुरस कथा आपल्याला शिवलीलामृत या पोथीत वाचायला मिळतील.
    पांडव लेणी हा शब्द आपण ब-याचदा ऐकला-वाचला असेल. कांही पांडव लेणी आपण स्वत: बघितलीही असतील. ही पांडव लेणी पांडवांनी एका रात्रीत बनवली अशी एक भाकड कथा सांगितली जाते. त्या भाकडकथेचा अर्थ एवढाच की कोणीतरी एक रात्रीत त्या मूळच्या बौद्ध लेण्यात घुसखोरी करून ती आपल्या ताब्यात घेतली, आणि तिथे आपले देव बसवले.

    ReplyDelete
  12. संजय सोनवणी वेडयाचे सोंग घेवून पेडगावला गेले आहेत हेच खरे. तुमची दातखिळी का बसली आहे ते तरी सांगा राव. लिहा आणि द्या पुरावे तुमच्या विठ्ठला बद्दलच्या खोट्या संशोधनाचे. घाई करा!

    ReplyDelete
  13. पंढरीचा पांडुरंग भगवान बुद्धच!
    -विशू काकडे

    पंढरीचा पांडुरंग हा प्रत्येकाला आपला वाटत आला आहे. मग याच मातीतले संस्कार पचवणारे बौद्धधर्मीय त्याला अपवाद कसे असणार. पंढरपूर हे बौद्ध तीर्थक्षेत्र असल्याचे दावे ऐतिहासिक संदर्भ आणि खुद्द संतकवींच्या रचना यांच्या आधारे नेहमीच केले जात आहेत.
    ...............................

    गेली अडीच हजार वर्षे भगवान बुद्ध आपणा भारतीयांचा मार्गदर्शक राहीला आहे. त्याच्या प्रभावापासून त्याच्या कडव्या विरोधकांनाही कधी मुक्त होता आले नाही. बुद्धाची तात्त्विक उसनवारी करीतच त्यांना आपला प्रपंच प्रतिष्ठित करावा लागला. इतकंच नव्हे तर भगवान विष्णूच्या दशावतारांचा इमलाही त्यांना बौद्ध सिद्धांताच्या पायावरच उभारावा लागला. त्यांनी बुद्धाला विष्णुचा अवतार मानले आणि त्यांनीच बुद्धाला शिव्याशापही दिले. इतिहासात इतिहासात बुद्धासंतांवर शस्त्र-शास्त्रांच्या माध्यमातून अनेकदा आक्रमणं झाली. पण ती सर्व आक्रमण पचवून बुद्ध जगभर पसरला. भारताला गौरवांकित केले. बुद्धाच्या हयातीतच महाराष्ट्रात बुद्ध धर्माचे आगमन झाले होते. त्यानंतर पंधरा-सोळाशे वर्षे तो इथे बहरत होता. त्याच्या तात्कालीन वैभवाच्या शिल्पखुणा महाराष्ट्रातील प्रत्येक पर्वतराजी उरीपोटी बाळगून आहे. बौद्ध धर्माच्या इतिहासात महाराष्ट्राची कामगिरी अत्यंत भूषणास्पद आहे. सांप्रत भारतात जवळपास १२०० बौद्धलेणी आहेत. त्यातील ७०० पेक्षा जास्त लेणी एकट्या महाराष्ट्रात आहेत. काही लेण्यांवर बौद्धेतर कब्जा करुन बसले आहेत तर काही बौद्ध विहारांचे मंदिरात रुपांतर करण्यात आले आहे. पंढरपूरचे विठोबाचे मंदिर हे त्याचे एक उदाहरण आहे.

    इसवी सनाच्या आठव्या शतकातील पुराणींनी बुद्धाला विष्णूच्या दशावतारात स्थान दिले. महाबलीपूरम येथील एका शिलालेखात बुद्ध विष्णूचा नववा अवतार असल्याचे लिहिलेले आहे. हा शिलालेख आठव्या शतकातील आहे. वेरुळ येथील दशावतरांची लेणीही आटव्याच शतकातील आहे. आर. सी हाजरा विष्णूच्या दशावतारांची निश्चितक्रम परंपरा (मत्स्य ते कल्कि) आठव्या शतकापासूनच सुरू झाल्याचे सांगतात. आठव्या शतकातील राष्ट्रकूट - चालुक्य राजवटीतील एका शिलालेखात त्याचा मराठीत अर्थ होतो. ' टेकडीवरचा पांडुरंग ' असा उल्लेख आहे. यावरुन पंढरपूरचा विठ्ठल पांडुरंग म्हणून आठव्या शतकापासून ओळखिला जात असावा असे वाटते. परंतु या पांडुरंगाला अत्यंत लोकप्रिय केले ते मात्र मध्ययुगीन मराठी संतकवींनी. त्याला कारणही तसेच बलवत्तर होते !

    भारताचा मध्ययुगीन इतिहास हा परकीय आक्रमकांचे भयानक हल्ले, कत्तली, त्याबरोबरच धार्मिक आणि सांस्कृतिक विनाशाचा इतिहास आहे, हे काही अंशी खरे आहे. तरी त्यामुळेच आक्रमकांच्या मुळे का होईना, सनातन्यांनी चालविलेल्या कर्म छळाला शह बसला होता. म्हणूनच भारतीय इतिहासातील सध्यकाळ मूलतः पतन काळ होता, असे म्हणता येत नाही. कारण याच मध्ययुगात संतकवींनी उभी केलेली भक्ती चळवळ ही एक युगांतकारी घटना होती. महाराष्ट्रात या चळवळींचे नेतृत्त्व ज्ञानेश्वर - ज्ञाती बहिष्कृत ब्राम्हण (१२२९-७२), नामदेव- शिंपी (१२७०-१३५०), एकनाथ- ब्राम्हण (१५३३-९८), तुकाराम वाणी (१५२९-७२), नरहरी - सोनार, सावता - माळी, गोरोबा - कुंभार, सेना - न्हावी, चोखोबा - महार, शेख महंमद - मुसलमान, तुकाराम शिष्या बहिणाबाई - ब्राम्हण आणि कान्होपात्रा - नर्तकी इत्यादींनी केले. काही अपवाद वगळता हे सर्वच संतकवी बहुजन समाजातील होते. वरील सर्वांनाच सनातनी अत्याचारांच्या अनुभवातून जावे लागले होते. चातुर्वर्ण्य ब्रम्हाने वा कृष्णाने निर्माण केले असेल पण म्हणून का स्त्री, शूद्र, अतिशूद्रांना गुराढोरांसारखे वागवायचे ? आम्हालाही माणसांसारखे वागवा असा संतांचा आग्रह होता आणि तो त्यांनी चातुर्वर्ण्याच्या चौकटीत राहूनच व्यक्त केला !

    तरीही ब्रम्हवृंदांचे वर्चस्व असलेली धर्मसत्ता पाझरली नाही. शेवटी माणुसकीला पारखी झालेली बहुजन जनता पांडुरंगाला शरण गेली. त्यांची समतेची आणि ममतेची भूक करुणासागर पांडुरंगाने भागविली. तेव्हापासून संतांचा - भक्तांचा मेळा पांडुरंगाभोवती गोळा होऊ लागला. या करुणाकराची करुणा भाकताना भक्तांनी भगवंतांला कधी ' माऊली ', कधी ' बा ' तर कधी ' राया ' म्हणून पुकार केला. भगवंताचा आणि भक्तांचा हा सोयर संबंध आता एका विशाल संप्रदायात परिणाम झाला आहे. भगवंताचे दारी पंढरीची वारी करण्यासाठी भगवंत आणि भक्त वारकरी पंढरपूरी मोठ्या श्रद्धेने येत असतात. शेकडो वर्षांपासून चालू झालेला हा जनाचा प्रवाह आज बहुजनांची वहिवाट झाली आहे.

    आज पंढरीची वारी करणारे वारकरी पांडुरंगाला विश्वरुप मानत असो वा शिव रुप मानत असोत वा विष्णू शिवाचे एकात्म रुप मानत असोत. पण संतश्रेष्ठ एकनाथ महाराज आणि संत शिरोमणी तुकाराम महाराज मात्र पंढरीच्या पांडुरंगाला बुद्धरुपच मानत होते. CONT............

    ReplyDelete
  14. एकनाथ महाराज आपल्या अभंगात म्हणतात.

    लोक देखोनी उन्मत्त वारानी आसक्त ।
    न बोले बुद्धरुप ठेवीले जयनी हात ।।
    संत तया दारी तिष्ठताती निरंतरी ।
    पुंडलिकासाठी उभा धन्य धन्य विठ्ठल शोभा ।
    बौद्ध अवतार घेऊन विटे समाचरण ठेवून ।।
    धर्म लोपला अधर्म जाहला हे तू न पाहसी ।
    या लागे बौद्धरुपे पंढरी नांदसी ।।

    संतशिरोमणी तुकाराम महाराज आपल्या एका अभंगात म्हणतात

    बौद्ध अवतार माझिया अदृष्टा ।
    मौन्य सुखे निष्ठा धरियेली ।।

    वरील अभंगावरुन संतश्रेष्ठ विठ्ठलालाच बुद्धरुप मानत होते हे स्पष्ट होते. संत साहित्यावर बौद्ध मताचा प्रभाव का आहे, याचे उत्तर या अभंगात आहे. मराठी संत कवींच्या उदयापूर्वीच महाराष्ट्रात बौद्धधर्माचा - हास झाला होता तरी बुद्धसंत मात्र बहुजन मानसात तग धरुन होते म्हणूनच संत साहित्यातून ते अभिव्यक्त झाले.

    मा. शं. मोरे आपल्या महाराष्ट्रातील ' बुद्धधम्माच्या इतिहास ' या ग्रंथात मानतात. महाराष्ट्रात बौद्ध धर्माचा लोप झाल्यावर अनेक बौद्ध विहार, लेणी, बौद्ध धार्मिक स्थळांचे हिंदुकरण करण्यात आले. एकनाथ, तुकाराम हे संतश्रेष्ठच जर विठ्ठलाला बुद्धरुप मानतात तर मग पंढरपूरचे विठ्ठल मंदिर बौद्धांचा विहार होता. हे सिद्ध करण्यासाठी आणखी पुराव्याची गरज काय ? सुप्रसिद्ध पाश्चात्त्य पंडित जॉन विल्सन आपल्या ' मेमॉयर ऑफ दी केव्ह टेंपल ' या ग्रंथात पंढरपूरचे विठठ्ल मंदिर बौद्ध असल्याची साक्ष देतो.

    या मंदिराच्या सभामंडपातील दगडी खांबावर ध्यानस्थ बुद्धाच्या कोरीव मुर्ती असले, वारकरी संप्रदायात प्रवेश करताना जी शपथ घेतली जाते ती बुद्धाचे पंचशील असणे. वारकरी संप्रदायातील लोकांनी निदान पंढरपूरपुरतं तरी जातिबंधनं, श्रेष्ठ - कनिष्ठता न पाळणे. कारण, जातिभेद नष्ट करणे ही बुद्धाची शिकवण आहे. पंढरपूरची यात्रा आषाढी पौर्णिमेस करणे कारण त्यादिवशी तथागतांनी पंचवर्गीय भिक्खुंना पहिले प्रवचन देऊन धर्मचक्र प्रवर्तन केले होते. CONT..............

    ReplyDelete
  15. बुधवारच्या दिवशी पंढरपूर न सोडणे, विठ्ठल पितांबरधारी असणे कारण बुद्धाने स्वतःसाठी व भिक्खुंसाठी पिवळे व वस्त्र धारण करण्याचा नियम केला होता. याच ग्रंथात मोरे यांनी वासुदेव गोविंद आपटे यांच्या ग्रंथातील मजकूर उद्धृत केला आहे. त्यात ' विठोबाची मूर्ती खडकावर खोदलेल्या बुद्धमुर्ती, याच्या स्वप्नातील सदृश्य व विठोबा - रखूमाई यांची पृथक पृथक मंदिरे असणे, गोपाळकाल्याच्यावेळी जातीभेदाला फाटा देणे या गोष्टी सांप्रदायिक पद्धतीला सोडून आहेत. यावरुन हे क्षेत्र मूळचे बौद्ध असावे. बौद्ध धर्माच्या -हासानंतर बामण धर्माने त्या मूळच्या बौद्ध धर्माच्या आपल्या धर्मात समावेश करुन घेतला परिस्थितीजन्य पुरावा पहाता आजचे विठ्ठल मंदिर हा बौद्धांचा विहार होता त्याचे हिंदूकरण करण्यात आले हा त्यांचा निष्कर्ष अगदी योग्य आहे.

    डॉ. आ. ह. साळुखे (सर्वोत्तम भूमिपुत्रः गोतम बुद्ध) यांनी डॉ. रा. चिं. ढेरे यांच्या ' श्री विठ्ठल महासमन्वय ' या ग्रंथातील काही वाक्य उद्धृत केली आहेत. डॉ. ढेरे लिहितात ' मराठी संत साहित्यात विठ्ठल हा बुद्ध असल्याची धारणा जशी वारंवार शब्दात प्रकट झालेली आहे तशीच ती महाराष्ट्रात चित्र आणि शिल्प या माध्यमातूनही प्रकट झाली आहे. महाराष्ट्रात शिळाप्रेसवर पंचांगे छापली जाऊ लागल्यावर दिर्घ काळपर्यंत पंचांगांच्या मुखपृष्ठावर नवग्रहांची अथवा दशावतरांची चित्रे छापीत असत. या दशावताराच्या चित्रात नवव्या अवताराच्या स्थानी सर्वत्र न चुकता विठ्ठलाचे (एखाद्याचे अथवा रुक्मिणीसहीत) चित्र छापलेले दिसते. आणि त्याबाबतीत आपल्याला कसलीही शंक उरू नये, म्हणून त्या चित्रावर बुद्ध वा बौद्ध असे नावही छापलेले आठवते.... दशावतारातील बुद्धाच्याजागी विठ्ठल असल्याची दोन तरी शिल्पे मला माहीत आहेत. एक तासगाव (जिल्हा सांगली) येथे विंचूरकरांनी बांधलेल्या दक्षिणी शैलीच्या गणेश मंदिराच्या गोपूरावर आहे आणि दुसरे कोल्हापूरच्या महालक्ष्मी मंदिराच्या प्रकारातील एका ओवरीत आहे. जानोबा-तुकोबांनी ज्या इंद्रायणीच्या प्रवाहातून वैश्विक करणेचा महापूर महाराष्ट्रभर पसरविला. त्या इंद्रायणीचा उगम तथागताच्या करुणामय जीवितातून स्फूर्ती घेणा-या असंख्य भिक्षुंच्या निवासभूमीत झाला आहे, हे सत्य सहजी डावलता येण्यासारखे नाही.

    डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांना आपली पत्नी रमाबाईची पंढरीला जाण्याची इच्छा पूर्ण करता आली नाही. पण बौद्धाची स्वीकारापूर्वीचे त्यांच्या मनात पंढरीच्या विठ्ठल बुद्धरुपच असल्याचे पक्के झाले होते. आपल्या एका भाषणात त्यांनी ' पंढरपूरच्या विठोबाची मूर्ती ही वस्तुतः बुद्धाची आहे. आणि या विषयावर मला एक प्रबंध लिहायचा आहे. तो पूर्ण झाल्यावर पुणे येथील भारत संशोधन मंडळाच्या पुढे मी तो वाचणार आहे. विठ्ठलाचे पांडुरंग हे नाव पुंडलिक या शब्दापासून बनलेले आहे. पुंडलिक म्हणजे कमळ आणि कमळालाच पालीमध्ये पांडुरंग म्हणतात. म्हणजे पांडुरंग दुसरा कोणी नसून बुद्धच होय. ' मार्च १९५५मध्ये त्यांनी या विषयावर प्रबंध लिहायला सुरुवातही केली होती. परंतु पुढे हा प्रबंध अपुराच राहीला अशी नोंद त्यांचे चरीत्रकार धनंजय कीर यांनी केली आहे.

    संत शिरोमणी एकनाथ - तुकाराम यांनी विठ्ठलाला बुद्धरुप मानले आहे. विद्वानांनी विचारवंतांनी त्याला पूरक असे संशोधन केले आहे. त्याचा निष्कर्ष पंढरीचा पांडुरंग भगवान बुद्धच आहे याची खात्री पटविणार आहे.
    END.

    ReplyDelete
  16. बौद्ध धर्म भारतात पूर्णपणे नाहीसा कसा झाला याबद्दल काय
    स्पष्टीकरण? हिंदू धर्मात बौद्ध प्रतिके अंगिकारली गेली यात काहीच तथ्य नाही का?

    ReplyDelete

सिंधू संस्कृतीची मालकी!

  सिंधू संस्कृतीची लिपी वाचता आलेली नसल्याने कोणीही उठतो आणि सिंधू संस्कृतीवर मालकी सांगतो. द्रविडांनी हे काम आधी सुरु केले पण त्याला आर्य आ...