अरबांचे आक्रमण!

 

 

 

अरब आणि भारतात सिंधूकाळापासून व्यापारी संबंध होते. त्यामुळे झालेली सांस्कृतिक देवान-घेवान हे इतिहासातील एक सुवर्णपर्व आहे. मात्र इस्लामच्या उदयानंतर अरबी मुस्लीम अधिक आक्रमक झाले. विस्तारवादाचे धोरण त्यांनी स्वीकारले आणि वैभवाचा राजमार्ग म्हणून त्यांनीही व्यापारी मार्गांवर स्वामित्र्व आणण्यासाठी कसोशीने प्रयत्न सुरु केले. सर्वात आधी इजिप्त पादाक्रांत केल्यावर ते पूर्वेकडे वळाले आणि त्यांनी बल्ख प्रांतावर स्वामित्व प्रस्थापित केले. त्यानंतर ते भारताकडे वळणार हे निश्चित होते पण त्यावेळी आताच्या अफगानिस्त्यानमध्ये असलेल्या तुर्क शाही सत्ता प्रबळ होत्या. भारतात उतरायचे तर आधी त्यांना नेस्तनाबूत करणे गरजेचे असले तरी ते एवढे सोपे नव्हते.

 

भारतावर अरब आक्रमण सुरु झाले ते इसवी सन ७१० ते ७११ च्या दरम्यान.  मोहम्मद बिन कासिम हा तसा वयाने लहानच असलेला अरब सेनापती या स्वारीचे नेतूत्व करत होता. या स्वारीचे तत्कालीक कारण सांगितले जाते की बलुचीस्थानातील मकरान किनारपट्टीवर स्थायिक असलेली मीड जमात अरबांच्या समुद्री व्यापारात अडथळे आणत होती तसेच समुद्री चाचेगिरीही करत होती. अरबी व्यापा-यांना त्यामुळे देबल, कच्छ आणि काठेवाडच्या बंदरांतून व्यापार करणे अवघड झाले होते. सिंध प्रांत हा त्याकाळात छोट्या मोठ्या टोळ्यांनी व्यापलेला व तसा तुलनेने कंगाल प्रदेश होता. त्यांच्याही उपद्रवांमुळे अरबांचे महत्वाचे व्यापारी मार्ग संकटात सापडले होते. खूष्कीचा मार्ग खैबर खिंडीतुन जात होता. त्यावर नियंत्रण आणण्याचे अरबांचे आधीचे प्रयत्न अयशस्वी झाले होते.

 

पण याच काळात श्रीलंका ते अरबस्तान प्रवास करणारी आठ जहाजे वादळात सापडून भरकटली आणि देबलच्या किना-याच्या दिशेने वाहत आली. हे देबल बंदर सध्याच्या कराचीजवळचे मनोरा किंवा थाता हे स्थान असावे असा तज्ञांचा अंदाज आहे. या जहाजांत श्रीलंकेच्या राजाने अरब अमीर हज्जाजसाठी पाठवलेल्या मौल्यवान भेटवस्तू तर होत्याच पण काबाला जाणा-या यात्रेकरु महिला व अमीराला भेट म्हणून पाठवलेले अबीसीनियन गुलामही होते. अरबस्तानकडे निघालेली ही जहाजे देबलच्या समुद्री लुटारुंनी हल्ला करुन आपल्या ताब्यात घेतली आणि मुल्यवान वस्तु लुटुन इतरांना कैद केले. काही मात्र पळून जाण्यात यशस्वी झाले. जे कैद झाले त्यांना पैसे देवून स्वातंत्र्य विकत घ्यायला सांगण्यात आले आणि देबलच्या तुरुंगात कैदेत ठेवले.

 

पण जे तुरुंगातून पळून जाण्यात यशस्वी झाले ते अमीर हज्जाजकडे गेले आणि मुस्लिम स्त्रीयांना कसे कैदेत टाकण्यात आले आहे याचे हृदयद्रावक वर्णन केले. ह्ज्जाजला हे ऐकून संताप आला आणि सिंधवर स्वारी करण्यासाठी त्याने खलिफाकडे परवानगी मागीतली. पण आधी खलिफाने टाळाटाळ केली कारण सिंध प्रान्तापर्यंत सैन्य घेऊन पोहोचणे मुश्कील आहे याची त्याला जाणीव होती.

 

पण या घटनेनंतर देबल येथील मीड-बलोच समुद्री चाच्यांनी आफ्रिकेत जिहादमध्ये मेलेल्या मुस्लिम सैनिकांच्या स्त्रीया वाहून नेणा-या जहाजालाही लुटून त्यातील प्रवास करणा-या स्त्रीया-मुलांना कैद केले. सिंधचा राजा दाहिरच्या देबल प्रताप राय या सामंताच्या ताब्यातील तुरुंगात या अरब स्त्रीया तसेच पकडले गेलेले अरब व्यापारी व कामगारांना कैद करून ठेवले गेले होते. पण या तुरुंगातून नाहीद नांवाच्या महिलेने निसटण्यात यश मिळवले. परत गेल्यावर तिने उम्मायद खिलाफतीच्या बसरा येथील अमीर अल हज्जाजला पत्र लिहिले. हज्जाजला हे पत्र मिळाल्यावर त्याने दाहिरला पत्र लिहून खंडणीच्या मोबदल्यात सर्व अरब कैद्यांची सुटका करण्याची मागणी केली. पण दाहिरने "आपले या कैद्यांवर नियंत्रण नाही त्यामुळे मी त्यांची मुक्तता करण्यास असमर्थ आहे." असे उलट कळवुन अरब सत्तेची बोळवण केली.

 

त्यावेळीस लेमान बिन अब्द अल मलिक या खलिफाच्या नेतृत्वाखाली उम्मायद खलिफात शक्तीशाली बनलेली होती. अरबांच्या दृष्टीने कैद्यांच्या मुक्ततेपेक्षा व्यापारी मार्ग आणि अर्थकारण सुरक्षित ठेवण्यासाठी लुटारुंची भरमार असलेल्या बंदरांना सुरक्षित करणे आवश्यक झाले होते. त्याच वेळीस आपल्या खलिफातीच्या प्रांतांतुन पळून जाणा-या बंडखोरांचाही बंदोबस्त करणे आवश्यक झाले होते. शिवाय दाहिरचा सस्सनादी बंडखोरांना असलेला लष्करी पाठिंबाही तोडायचा होता. मुस्लिम विस्तारवाद त्याशिवाय राबवता येणार नव्हता.

 

या घटनांमुळे अरब आक्रमण निश्चित झाले असे मानले जाते. श्रीलंकेहून निघालेल्या जहाजांतील कैदी व दाहिरच्या कैदेतून पलायन केलेल्या स्त्रीचे पत्र एक कारण ठरले एवढेच.

 

सन ७१० मध्ये मोहम्मद कासिमच्या नेतृत्वाखाली अरबी सेना सिंधच्या दिशेने वाटचाल करु लागल्या. मोहम्मद बिन कासिम हा त्यावेळेस वयाने फारच तरुण असला तरी तो हज्जाजचा जावई होता. या आक्रमणाचा हेतू इस्लामचा प्रचार हा नव्हता तर समुद्री चाचेगिरीला आळा घालणे, महत्वाची व्यापारी बंदरे ताब्यात घेणे आणि व्यापारातील अडथळे दूर करने हा मुख्य हेतू होता. त्याच बरोबर कैदेत पडलेल्या मुस्लिम स्त्रीयांनाही सोडवणे हेही काम होतेच. हे आक्रमण जरी सिंधवर होणार असले तरी कासिमला वाटेतील अन्य प्रांतही जिंकून घ्यावे लागणार होते. काबुल-झाबुल व हेल्मंड आणि अरंघाब खो-यात तसेच बलोचीस्तानातही (मकरान) तेंव्हा हिंदू व बौद्ध शाह्यांच्या टोळीसत्ता/गणसत्ता होत्या. त्यांच्या सीमा तत्कालीन विस्तारित काश्मिर राज्याशी जोडलेल्या होत्या. त्यामुळे काश्मिरलाही या आक्रमणाची झळ पोहोचणार हे नक्की झाले होते.

 

बल्ख (ब्याक्ट्रिया) प्रांतावर अरबांनी आधीच सत्ता स्थापित केली असल्याने लगतच्याच तोखारीस्थानसमोरही आता अरबांचे संकट उभे ठाकले होते. अरबांच्या वसाहतीही तेथे पुर्वापार होत्याच. या प्रांताच्या सीमा चीनशी जोडल्या गेल्या होत्या आणि चीनचा बव्हंशी व्यापार या मार्गाने होत होता. चीनच्या व्यापारी हितसंबंधांना त्यामुळे धोका उत्पन्न झालेला होता. अरब संकट हे त्या अर्थाने सर्व आशियावरचे संकट होते.

 

दुर्दैवाने अफगाणिस्तानातील या आक्रमणाच्या वेळच्या स्थितीच्या तत्कालीन नोंदी फारशा मिळत नाहीत. शिवाय मोहम्मद बिन कासिम सिंध प्रांतात समुद्र मार्गाने आला की खुष्कीच्या मार्गाने याबाबतही एकमत नाही. पण चचनाम्यावरुन असे दिसते की कासिम इराणमार्गेच निघाला. काही सैन्य त्याला नंतर समुद्रमार्गे येऊन देबल (देवल) बंदराजवळ मिळाले असेही म्हटले जाते. तो खुष्कीच्याच मार्गाने आला असेल तर खैबर खिंडीऐवजी बोलन खिंडीतुन आला असण्याची अधिक शक्यता आहे कारण हाच मार्ग बलोचीस्थानमधुन येतो व मकरान प्रांताला येऊन मिळतो. कासिमच्या भारतातील हालचालीसुद्धा मकरान भागापासून सुरु झालेल्या दिसतात. त्याला या मार्गातील बलोचीस्तान प्रांतातील जाट सैनिकही मिळाले होते. त्यामुळे तो बोलन खिंडीतून आला असला तरी स्वाभाविकपणे सध्याच्या अफगाणिस्तानमधील काबुलिस्तान प्रांताच्या दक्षीणेस असलेल्या झाबुलीस्तानमधून मार्गक्रमण करत बोलन खिंडीतून सिंध प्रांतात उतरला असा निष्कर्ष काढावा लागतो.

 

झाबुलीस्तान हे एक प्रबळ राज्य होते. या प्रांताला मोहमद कासिमची किती झळ पोहोचली याच्या ऐतिहासिक नोंदी मिळत नसल्या तरी काही उपद्रव तरी नक्कीच झाला असणार हे काश्मीरचा सम्राट चंद्रापीडाने केलेल्या हालचालींनुसार दिसते कारण काबुलीस्तान, झाबुलीस्तान व काश्मिर यांच्यात राजनैतीक संबंध खूप आधीपासुनच प्रस्थापित झालेले होते. झाबुलीस्तानने आपले राजकीय महत्व कासिमच्या आक्रमणानंतर पुन्हा प्रस्थापित केले असल्याचेही चीन दरबारातील नोंदींनुसार दिसते. चंद्रापीदामुळे कासीमला काश्मीरमध्ये घुसता आले नसले तरी कासीमने अरोर येथे झालेल्या युद्धात राजा दाहीरचा पराभव करून त्याला ठार मारले आणि अरबी कैद्यांना सोडवण्यात यश मिळवले. सिंध-मकरान प्रान्तात अरबांचे बस्तान बसले पण फार काळ टिकणार नव्हते. तो रोमहर्षक इतिहास पुढील भागात!

 

-संजय सोनवणी 

आद्य महिला सामाजिक क्रांतीकारक: संत सोयराबाई

 

 

गावकुसाबाहेरील अस्पृश्यतेचा शाप भोगत हीन-दीन परिस्थितीत जगुनही आपली अभिव्यक्ती त्या काळाच्या आध्यात्मिक ज्ञानाच्या आणि समजुतींच्या परिप्रेक्षात जिवंत ठेवणारी संत सोयराबाई या स्त्रीमुक्तीच्या भावनांचा महाराष्ट्रातील आद्य आविष्कार आहे असे म्हटले तर त्यात काहीही वावगे होणार नाही. संत नामदेवांनी वारकरी संप्रदायाचा पाया घातला. जनाबाईसारख्या निराश्रित मुलीला संत वर्तुळात आणून आद्य सामाजिक क्रांती केली. तिला अभिव्यक्तीची प्रेरणा दिली. तिच्या अभंगातून स्त्रियांची वेदना आणि मुक्तीची आस प्रथमच अभिव्यक्त झाली. चोखा मेळा आणि सोयराबाईलाही संतश्रेष्ठ नामदेवमहाराजांपासून प्रेरणा मिळाली कि ती उपजत प्रेरणा होती आणि त्यांनी नामदेवांना आदर्श मानत आपली अभिव्यक्ती केली याबाबत कोणतेही ठाम विधान करता येत नसले तरी त्या सर्व उपेक्षित व शोषित समाजघटकांत त्या काळात आपल्या व्यथा वेदना मांडायची आणि महाराष्ट्राचे आराध्य श्री विठ्ठलाकडे त्या स्थितीबद्दल गा-हाणे घालायची हतबल अवस्था त्या काळात कशी टोकाला गेलेली असेल आणि त्या वेदना व्यक्त करण्यासाठी आपल्या सृजनाच्या प्रेरणा कशा अभंगरुपात व्यक्त करण्याची आस निर्माण झाली असेल याची आपण कल्पना करू शकतो.

कल्पना करावी लागते याचे कारण म्हणजे भारतात राजकीय इतिहास लेखनाचीच विशेष परंपरा नव्हती, तर सामाजिक इतिहास कोठून मिळनार? जो इतिहास उपलब्ध आहे तो बव्हंशी मित्थकथा, कालविपर्यास आणि त्रोटक स्वरुपाचा आहे. अनेकदा जेही काही उपलब्ध आहे त्यातही विसंगतीच जास्त आहेत. जेथे राजकीय इतिहासच धड समजायची मारामार तर सामाजिक व आर्थिक इतिहासाचे काय अस्तित्व असणार? त्यामुळे आपल्या आजच्या सामाजिक परिस्थितीतील गुण-दोष याचा ऐतिहासिक परिप्रेक्षातून अभ्यास करणे स्वाभाविकपणेच कठीण जाते.

उदाहणार्थ संत चोखा मेळा आणि त्यांची पत्नी संत सोयराबाई मुळचे कोठले याबद्दलचा वाद अद्याप मिटलेला नाही. महिपती म्हणतो की चोखा मेळ्याचा जन्म पंढरपूर येथील तर काही विद्वानांच्या मते तो बुलढाणा जिल्ह्यातील मेहूनपुरा येथील. सोयराबाई नेमक्या कोठल्या आणि त्यांचा विवाह चोखा मेळ्याशी कधी आणि कोठे झाला याची विश्वासार्ह माहिती मिळणे तर दुरापास्तच आहे. असे असले तरी हे संतद्वय पश्चिम महाराष्ट्रात नक्कीच जन्माला आले नव्हते एवढे मात्र आपण निश्चयाने म्हणू शकतो. संत ज्ञानेश्वर आणि त्यांची भावंडे संतपदाला पोचली असली तरी त्यांच्या संतत्वाच्या प्रेरणा आणि त्यांची सांस्कृतिक पार्श्वभूमी वेगळी असल्याने अर्थात त्यांची अभिव्यक्तीही वेगळ्या पद्धतीची होती. त्यांनाही त्यांच्या धर्मातील जाचक नियमांचा त्रास झाला असला तरी त्याची तीव्रताही वेगळ्या स्वरूपाची होती. अन्य संतांची पार्श्वभूमी आणि त्यांची पार्श्वभूमी यात जमीन-अस्मानाचा फरक आहे. त्यामुळे अनेकदा त्यांना संतमंडळाचा प्रमुख मानले जाते ते अनैतिहासिक आहे हे मी येथे आवर्जून नमूद करून ठेवतो.

चोखामेळा व सोयराबाई ज्या काळात झाले तो काळ आपण तपासून पाहुयात. चोखा मेळा व त्यांच्या परिवाराला संतत्वाच्या वाटेवर नेण्यात संतशिरोमणी नामदेव महाराजांचा मोलाचा हात होता हे सर्वांनी एकमुखाने मान्य केले आहे. याच काळात संत गोरोबां-सावतां माळी, संत जनाबाई, कान्होपात्रा, यासारखे अठरापगड समाजातील संतही झाले. तेराव्या शतकाचा उत्तरार्ध ते चवदावे शतक हा या संतांचा काळ होय असे सामान्यता: मानले जाते. या संतांनी पंढरीच्या, वैदिकेतर परंपरेतील  व तशा अप्रसिद्ध देवतेला, म्हणजे श्री विठ्ठलाला समतेचे आराध्य म्हणून स्विकारले.

 तेराव्या-चवदाव्या शतकातच ही संतांची मांदियाळी उदयाला का आली असावी? अशा कोणत्या प्रेरणा माहाराष्ट्राच्या मातीत एकाएकी निर्माण झाल्या कि ज्यामुळे संतांना सामाजिक चळवळ विठ्ठलभक्तीच्या माध्यमातून उभी करावी वाटली हा प्रश्न विचारात घेण्यासारखा आहे. त्यावेळीस यादवांचे साम्राज्य लयाला जाण्याच्या वाटेवर होते. राजसत्तेतील पडझड व वादळे संतांना मोहवू शकली नाहीत पण सामाजिक स्थितीतील झालेली वादळे मात्र त्यांना समूळ हलवून गेली आणि त्यांच्या अभिव्यक्तीचा उद्रेक होऊ लागला असे मात्र निश्चयाने म्हणता येते. आणि या उद्रेकाचा स्पष्ट संकेत आपल्याला संत सोयराबाईच्या आज उपलब्ध असलेल्या शंभराच्या आत अभंगांवरूनही लक्षात येते.

या काळात महाराष्ट्र दैवतशरण झाला होता अशी तक्रार काही विद्वान करतात. माझ्या मते ही केवळ दैवतशरणता नव्हती तर आपल्या आराध्य दैवताच्या माध्यमातून आपला सामाजिक आक्रोश व्यक्त करण्याची एक आगळीवेगळी पद्धत संतांनी शोधून काढली होती. श्रीविठ्ठलाला त्यांनी आपल्या अंत:करणात उद्रेकणा-या सामाजिक भावनांचे आणि सामाजिक परिस्थितीमुळे सोसाव्या लागणा-या व्यक्तीगत यातनांचे प्रतीक बनवले आणि त्याला उद्देशून आपल्या असंतोषाची अभिव्यक्ती केली. त्यांच्यावर अर्थातच तत्कालीन वैदिक व वैदिकेतर धर्माच्या संघर्षाची अटळ छाप होती. कर्मविपाक सिद्धांत, जातीव्यवस्थेची बंधनात्मक अपरिहार्यता त्या प्रभावांत त्यांनी स्वीकारून टाकलेली होती. पण याचा अर्थ असा नाही की ती व्यवस्था त्यांना मनोमन मान्य होती. वैदिक धर्मसंस्थेने यादवकाळात मोठे वर्चस्व मिळवण्यात यश मिळवले होते आणि वैदिकीकरण झालेल्या पुराणकथा ऐकून त्यांच्या मनोभूमिकेवर परिणाम होत धर्माच्या नेमक्या मतांबद्दल संभ्रम निर्माण होये स्वाभाविक होते. नेमका खरा धर्म कोणता हा प्रश्नही निर्माण होणे स्वाभाविक होते.

मध्ययुगात स्त्रियांची स्थिती नेमकी काय होती हा प्रश्न अजून महत्वाचा आहे. याबद्दल अनेक विद्वानांचे मतभेदही आहेत. वैदिक धर्मव्यवस्थेतील स्त्रियांचे स्थान आणि लोकधर्मातील स्त्रियांचे स्थान यात खूप अंतर होते हे वास्तव आधुनिक विद्वान लक्षात घ्यायला विसरतात. लोकधर्मात (ज्याला आपण आता हिंदू म्हणतो ज्यात आता वैदिक धर्मीयही घुसखोरी करून बसले आहेत) तो पुरातन काळापासून स्त्री-पुरुष समतेचे तत्व जपत आलेला आहे तसे मात्र वैदिक धर्मियांचे नाही. वैदिक धर्म हा मुळात विषमतेच्या तत्वांवर आधारित आहे. पण त्याची लागण सुरु झाल्याने त्यातील अनिष्ट तत्वे लोकधर्मातही पाझरली हे अमान्य करण्यात अर्थ नाही. आणि त्यामुळेच त्या काळात अपवाद वगळता सर्वच स्त्री-संत लोकधर्मातूनच उदयाला आल्या हे वास्तवही नजरेआड टाकता येणार नाही. तसे मात्र वैदिक धर्मियांच्या बाबतीत दिसून येत नाही. हा एक चर्चेत न आलेला महत्वाचा धार्मिक आणि म्हणूनच सामाजिक मुद्दाही आहे हे आपण लक्षात घेतले पाहिजे.

संत सोयराबाइंनी अभंग लिहिले. त्यांची शब्दकळा विलक्षण आहे. त्या वेळेस बहुजन स्त्रियांनाच काय पण पुरुषांनाही शिक्षणाची अनुमती नव्हती असा काही लोकांचा लाडका तर्क आहे पण प्रत्यक्षात तसे असल्याचे दिसत नाही.  वारकरी चळवळ ही फक्त भक्ती चळवळ होती आणि तिचा सामाजिक वैचारिकतेशी संबंध नव्हता असेही मत अनेक विद्वान व्यक्त करतात. पण ते विसरतात की प्रत्येक काळातील अभिव्यक्ती त्या त्या काळाच्या मर्यादा लक्षात घेऊन होत असते. आजची मुल्ये किंवा विचारव्यवस्था गतकाळावर लादने अनेकदा शहाणपणाचे ठरत नाही.

संत सोयराबाई या स्त्रीमुक्तीचा आद्य उद्गार होत्या यात कसलाही संशय राहत नाही कारण त्यांनी आपल्या अनेक अभंगांतून भक्तिमार्गाची कास धरता धरता ज्या काळात असे उच्चाराने सुद्धा अशक्य होते त्या काळात अनेक स्त्रीप्रश्नांना वाचा फोडलेली दिसते.

देहासी विटाळ म्हणती सकळ
आत्मा तो निर्मळ शुदध बुद्ध
देहीचा विटाळ देहीच जन्मला
सोवळा तो झाला कवण धर्म

वानगीदाखल हाच अभंग पहा. यात सोयराबाइंनी केवळ अस्पृश्यतेच्या विटाळाबाबत भाष्य केलेले नाही तर स्त्रीच्या तथाकथित विटाळावरही भेदक भाष्य केले आहे. कोणत्याही तत्वज्ञानाचे मूळ हे शुद्धा-शुद्धतेवर वाढत नसते. पावित्र्याचा संकल्पना या अपवित्र लोकांनीच निर्माण करून ठेवलेल्या असतात. तत्वज्ञानाचा मूळ धर्मच जर निरपेक्ष तटस्थता असेल तर शुद्ध-अशुद्ध, पवित्र-अपवित्र अशा संकल्पनाच बाद ठरतात. आणि हे वैश्विक सत्य सोयराबाई या अभंगात सांगतात. हे बंड होते. तत्कालीन (आणि आजही) प्रचलित विचारसृष्टीला हादरवणारे होते यात शंका नसावी.

विपरीत सामाजिक अवस्थेमुळे संत चोखा मेळ्याच्या परिवारावर किती आपत्ती आल्या असतील याची आपण कल्पना करू शकतो. परकीय आक्रमण झाले की समाजातील सर्वात खालच्या थरावर जास्त विदारक परिणाम होत असतात हे एक वैश्विक सत्य आहे. अशा वेळेस परिस्थितीशरण होणेही स्वाभाविक आहे. माणसाचे सैरभैर होऊन जाणेही स्वाभाविक आहे. परिस्थितीशी आपण लढू शकत नाही यातून हतबलता येणे हा मानवी मनोविश्वाचा एक अटळ भाग आहे. संत सोयराबाई एका अभंगामध्ये ही हतबलता एका वैश्विक स्तरावर नेऊन ठेवतात. त्या उद्रेकून म्हणतात,

‘आमची तो दशा विपरित झाली
कोण आम्हा घाली पोटामध्ये
आमचं पालन करील बा कोण
तुजविण जाण दुजे आता’

राजसत्ता आपल्या हिताची नाही, सामाजिक बंधने तर आपली मगरमिठी सोडायला तयार नाहीत आणि यामुळे सामाजिक घुसमट होते आहे. हे गा-हाणे श्रीविठ्ठलापुरते मर्यादित नाही तर समाजरुपी विठ्ठलाला घातलेले आहे. समाजच सामाजिक समस्या सोडवू शकतो हे त्रिकालाबाधित सत्य सोयराबाइंनी या अभंगातून स्पष्टपणे सांगितले आहे. खरे तर ही एका सामाजिक क्रांतीचे आवाहन होते. समाजच समाजाचे पालन करू शकतो हे प्राचीन वैदिकेतर तत्वज्ञान यातून प्रकट झालेले आहे. त्या विठ्ठलाच्या माध्यमातून समाजाला खडसावत आहेत, विनवण्या करत आहेत हे लक्षात घेतले पाहिजे. किंबहुना संत नामदेवांपासून सर्व वैदिकेतर संतांच्या अभंगांचे परिशीलन केले तर हे लक्षात येईल कि श्रीविठ्ठलाच्या माध्यमातून त्यांनी समाजाचीच भक्ती केली आणि समाजालाच खडसावले. त्याच्यावर नितांत प्रेमही केले आणि त्याचे दोषही दाखवले. एरवी आराध्य देवाचे दोष दाखवण्याचे धाडस कोण करेल? आणि त्याचे प्रतिबिंब त्यांच्याच खालील अभंगात दिसून येईल.

‘कां बा उदार मज केले कोण म्हणे तुम्हा भले
आम्ही बैसलोसे दारी दे दे म्हणोनी मागतो हरि
घेऊन बैसलासे बहुतांचे गोड कैसे तुम्हा वाटे
ही नीत नव्हे बरी म्हणे चोखियाची महारी’

समाज कधी कधी चुकीच्या लोकांना डोक्यावर घेतो. महनीय रूप देत त्यांच्या भजनी लागतो. त्यांचे एका अर्थाने डोकेच फिरलेले असते. असा काळ समाजाला एका व्यामोहात नेतो. ज्या काळात सोयराबाई झाल्या त्या काळात नेमकी हीच दयनीय अवस्था होती. समाज शासनकर्ते आणि धर्मनेते यांच्या दारी हतबल होऊन बसला होता पण या नियमनकर्त्यांना ती हतबलता दिसत नव्हती. त्यांच्या बाजूचे होते त्यांचेच म्हणणे त्यांना गोड वाटत होते. पण सोयराबाई निक्षून सांगतात ‘ही नीत नव्हे बरी’. शासनकर्ता असो की देव, त्याने सर्वांचेच ऐकले पाहिजे असे सांगणा-या सोयराबाई या आजच्या लोकशाहीच्या आदर्श मूल्यांच्या तेराव्या शतकातील प्रवर्तक होत यात शंका बाळगण्याचे कारण नाही. याचा आपल्याला आजही अभिमान वाटला पाहिजे.

शाश्वत नीतीमूल्यांची सोयराबाइंनी नेहमीच पाठराखण केली. त्यांना व्यक्तीगत जीवनात सुख-दु:खे नव्हती असे नाही. पण त्यांनी त्यांचे भांडवलही कधी केले नाही. शाश्वत क्रांतीकारी व्यक्तींचे हे महत्वाचे लक्षण असते. सोयराबाई किंवा अन्य संतानी विठ्ठल भक्तीला अनुसरुन जेही अभंग लिहिले त्याचे नव्याने परिशीलन केले पाहिजे आणि ते भविष्यातील अभ्यासकांसमोरील एक मोठे आव्हान आहे हे मी येथे विनम्रतेने नमूद करतो.

अवघा रंग एक झाला ।
रंगी रंगला श्रीरंग ॥१॥
मी तूंपण गेलें वायां ।
पाहत पंडरीच्या राया ॥२॥
नाही भेदाचें तें काम ।
पळोनी गेले क्रोध काम ॥३॥
देही असुनी तूं विदेही ।
सदा समाधिस्थ पाही ॥४॥
पाहते पाहणें गेले दुरी ।
म्हणे चोख्याची महारी ॥५॥

या अभंगातून सोयराबाई समाजाच्या समानतेच्या पायावरील एकात्मकतेची ग्वाही देतात. समाजात भेदाभेद का असा प्रश्नही उपस्थित करून त्यावरही उत्तर देतात. त्यांचे तात्विक म्हणणे आहे की भेदाभेद विरहित समाजव्यवस्था हेच सामाजिक दोषांचे निराकरण करु शकणारे महत्वाचे तत्व आहे. देहात असूनही देहविहीन असणे आणि जिवंत असूनही समाधीत, म्हणजे निर्विकल्प अवस्थेत, राहणे हेच मनुष्याचा जीवनाचे इतिकर्तव्य आहे.

तात्विक, सामाजिक आणि समाजकल्याणाचे अंतिम उच्च ध्येय दाखवणा-या संत सोयराबाई या मानवतेच्या उच्च सिद्धान्तांचा उत्कर्ष आहे आणि तेही तेराव्या शतकात. या नवलाला आम्ही जागतिक प्रसिद्धी आली नाही ही आमची कृपणता आहे. आमचे पाप आहे. आमच्या देहाचाच नव्हे तर आमच्या आत्म्याचा विटाळ आजही आम्हाला कसा ग्रासतो आहे याचे हे आक्रंदन आहे.

त्यांचे पती संत चोखा मेळा वेठबिगारीच्या कामावर असतांना मृत्यू पावले. तेव्हा सोयराबाई हयात होत्या का नाही, त्यांनी त्याबाबत काय म्हटले हे आपल्याला आज तरी माहित नाही. पण जोही इतिहास उपलब्ध आहे त्याचे परिशीलन करून मी हेच म्हणेन की संत सोयराबाई महाराष्टाच्या पायतळी तुडवलेल्या आशा-आकांक्षांचा प्रकट आणि आद्य उद्गार होत्या. त्या सामाजिक क्रांतीच्या अग्रदूत होत्या. आज महाराष्ट्राला त्यांचे हे महत्व समजलेले नाही. विशेषता: आजही जाती-धर्मभेदाचे निरंतर वहन करत असलेल्या स्त्रियांना. हे तर अधिकच दुर्दैवी आहे.

पण असो. समाजाच्या अंतिम हितासाठी आक्रोश करणा-याचे हेच भाग्य असते हे आपले दुर्दैव तर आहेच पण त्यामुळे संत सोयराबाईसारख्या आद्य सामाजी क्रांतीकारक दुर्लक्षित राहतात हे त्याहून मोठे दुर्दैव!

 

-संजय सोनवणी 

हुणांचे आक्रमण: क्रूर काळाचा उदय!

 

आपण आशिया खंडातील एका अशांत आणि अस्वस्थ काळाबद्दल येथे चर्चा करत आहोत. मध्य आशियातील हुण टोळ्यांनी त्या काळात आशियाभर उच्छाद मांडला होता. या टोळ्या मध्य आशियात मंगोलियातून विस्थापित झाल्या असल्या तरी त्यांच्या नावाच्या उत्पत्तीचे समाधानकारक स्पष्टीकरण अद्याप शोधता आलेले नाही. पण या टोळ्यांनी अगदी रोमन साम्राज्यालाही त्यांनी अटील्ला नावाच्या युद्धखोर नेत्याच्या पुढाकाराखाली धडका दिल्या होत्या. युरोपमध्येही त्यांनी आपले पाय पसरले होते. सस्सानीद साम्राज्य कोसळण्यामागेही त्यांचाच हातभार होता. अटील्ला ज्या हुण टोळीत जन्माला आला होता ती भटकी असल्याने पार युरोपातही पोचली होती. हे लोक कुशल तिरंदाज आणि उत्तम घोडेस्वार होते. त्यांनी आधी गोथिक साम्राज्यावरही हल्ले केले. त्यामुळे संपूर्ण युरोप दहशतीच्या छायेखाली आला. बलाढ्य रोमन सम्राटही त्याला खंडणी देण्यास बाध्य झाले होते.  इतिहासात कुपप्रसिद्ध असलेल्या अटील्लाचा सन ४५३ मध्ये अचानक मृत्यू झाला आणि युरोप व आशियाने सुटकेचा श्वास सोडला. या काळात हुणांच्या दुस-या टोळीने पश्चिमोत्तर भारतातही सत्ता स्थापित केलेली होती. त्यांचे गुप्त साम्राज्याशी संघर्ष सुरु होते. किंबहुना गुप्त सम्राज्याचा अंत व्हायला हुण आक्रमणे कारणीभूत ठरली असे म्हटले तरी त्यात काही वावगे नाही. अर्थात या आक्रमणाचा स्पष्ट इतिहास भारतात दुर्दैवाने उपलब्ध नाही. काही शिलालेख आणि कल्हणाने लिहिलेल्या राजतरंगीणीत हा थोडाफार इतिहास आला आहे. खरे तर भारतातील संपूर्ण राजकीय व सामाजिक व्यवस्था विस्कळीत करणा-या या आक्रमणाची सविस्तर माहिती उपलब्ध नसावी हे एक दुर्दैवच म्हणावे लागेल.

सन ४९३ मध्ये तोरमान या हुणाचे भारतावर आक्रमण झाले. त्याने आधीच्या बस्तान मांडून बसलेल्या हुणाना हुसकावून लावले आणि पश्चिमोत्तर भारतात पंजाबपर्यंत आपली सत्ता स्थापन केली. त्यानंतर त्याने उत्तर व मध्य भारतही जिंकून घेतला असे एरण शिलालेखावरून दिसते. सांजेली शिलालेखावरून त्याने माळवा व गुजरात जिंकल्याचेही म्हटले आहे. काश्मीरही त्याने जिंकून घेतला होता. गुप्त सम्राट भानुगुप्ताचाही सन ५१० मध्ये त्याने पराभव केला आणि गुप्त साम्राज्याला शेवटचे ग्रहण लागले. शेवटी प्रकाशधर्मा या औलीकर घराण्याच्या राजाने एका संयुक्त लष्करी अभियानात तोरमानाचा पराभव केला असे रिस्थल शिलालेखात नमूद करण्यात आले आहे. पण या पराभवामुळे त्याची सत्ता संपली नाही तर त्याचा मुलगा मिहीरगुल हा सत्तेवर आला.

तोरमानाने राजाधिराज ही पदवी धारण केली होती असे त्याच्या नाण्यांवरून व शिलालेखांवरून लक्षात येते. त्याने अनेक बुद्धिस्ट स्तुपानाही मदत केली. त्याचा मुलगा मिहीरगुल मात्र कट्टर शिवभक्त होता. तोरमानाची सत्ता स्थिर राहिली असण्याची शक्यता कमी आहे कारण स्थानिक सरंजामदार त्याच्याविरुद्ध अनेकदा बंड करत असत. हुण मुळचेच क्रूर असल्याने प्रजेवर त्यांनी अनन्वित अत्याचार केले असण्याचीही तेवढीच शक्यता आहे. या काळात गुप्त साम्राज्याचा पाश्चात्य जगाशी असलेला व्यापारही संकटात सापडला. महत्वाचे व्यापारी मार्ग त्यांच्या कब्जात गेले, पण व्यापाराचे सुनियोजित व्यवस्थापन करणे तोरमानास जमले नाही. त्यामुळे देशातील उत्पादक आणि व्यापारीही संकटात सापडले. गुप्त सम्राटांनी स्वताच्या चुकीने उत्पादक व व्यापा-यांच्या श्रेणीसंस्थेचे अध:पतन घडवायला सुरुवात केलीच होती. तोरमानाच्या काळात या अर्थव्यवस्थेतील महत्वाच्या संस्था विस्कळीत होऊ लागल्या.

तोरमानानंतर त्याचा मुलगा मिहीरगुल सत्तेवर आला. शाकल (आताचे सियालकोट) येथून तो आपला राज्यकारभार पाहू लागला. सातव्या शतकात भारतात आलेला चीनी प्रवाशी ह्यु-एन-त्संग म्हणतो की आधी मिहीरगुलाचा कल बौद्ध धर्माकडे होता. तो शूर तर होताच पण त्याने शेजारच्या शत्रूंना चिरडून टाकले होते. त्याने बौद्ध विहारांकडे बौद्ध धर्माची शिकवण मिळवण्यासाठी एखादा शिक्षक आपल्याकडे पाठवावा अशी विनंती केली होती पण एकाही बौद्ध विहाराने त्याची ही मागणी मान्य न केल्याने तो बौद्धांचा कट्टर विरोधक बनला आणि विरोधी धर्माची संगत धरली. तो कट्टर शैव बनला. त्याने बौद्ध विहार नष्ट करायला सुरुवात केली आणि अनेक ठिकाणी शिवालये उभारली. बौद्ध साहित्यातही त्याचा उल्लेख क्रूरकर्मा म्हणूनच येतो. राजतरंगिणीमध्येही कल्हण मिहीरगुलचे वर्णन क्रूर म्हणूनच करतो. त्याने श्रीनगर येथे मिहीरेश्वर हे शिवमंदिर निर्माण केले तर होलदा प्रांतात मिहिरपूर नामक शहरही स्थापन केले. त्याने गांधार प्रांतातील ब्राह्मणांनाही अग्रहार दिले आणि सत्तर वर्ष सत्ता गाजवल्यानंतर त्याने स्वत:ला अग्नीत प्रवेश करून जाळून घेतले असेही कल्हण म्हणतो. तो मिहीरगुलाच्या क्रौर्याचे काही प्रमाणात समर्थनही करताना दिसतो. त्याचे कारण कदाचित असेही असू शकेल की त्याची क्रूरता ही त्याला होणारा विरोध दडपून टाकण्यासाठी जन्माला आलेली असावी असे कल्हणाचे मत बनले असावे.  पण निश्चित ऐतिहासिक पुराव्याचा अभावात याबद्दल ठाम विधान करता येणे अवघड आहे.

मिहीरगुलाच्या नाण्यांवर शिवप्रतिमेचे अंकन केलेले आढळते. मिहीरगुलास प्रत्यक्ष भेटलेल्या सॉंग युन या चीनी प्रवाशाच्या मते तो कोणत्याही धर्ममताचा समर्थक नव्हता. त्यानेच म्हटल्याप्रमाणे स्थानिक लोकांना तो मुळीच आवडत नसे कारण सततच्या युद्धांमुळे आणि शोषणामुळे लोक त्रस्त झालेले होते. त्याचे गुप्त सम्राट नरसिंहगुप्त बालादित्याशी झालेल्या एका युद्धात त्याचा पराजय झाला होता आणि त्याला जिवंत पकडण्यात आले होते. बालादित्याने त्याला देहदंडाची शिक्षाही त्याने फर्मावली होती. पण बालादित्याच्या आईने हस्तक्षेप केला आणि बालादित्याला तिच्या दबावाखाली मिहीरगुलास कैदेत ठेवावे लागले. दरम्यान सागल या त्याच्या राजधानीत उठाव झाला. मगधाच्या तुरुंगातून सुटका झाल्यानंतर अथवा तो पळून गेल्यानंतर काश्मीरमध्ये गेला आणि तेथे उठाव करून काश्मीरचे राज्य हस्तगत केले आणि पुन्हा आपले साम्राज्य वाढवले असेही काही ऐतिहासीक संदर्भ सांगतात. पण हे फार काळ टिकणार नव्हते. त्याचा अचानक मृत्यू झाला. कल्हणाच्या मते त्याने स्वत:ला जिवंत जाळून घेतले. त्याच्या मृत्यूमुळे बौद्ध हर्षभरित झाले आणि घोषित केले की तो अनंत यातना भोगण्यासाठी नरकात जाईल.

ऐतिहासिक पुरावे पुरेसे उपलब्ध नसले तरी हुणांच्या राज्याने भारतात मोठे परिवर्तन घडवले हे मात्र खरे. ग्रीक इतिहासकार व प्रवाशी या श्वेत हुणांना भारताचे स्वामी समजत असत इतका त्यांचा दरारा होता. धार्मिक बाबतीत मिहीरगुलाने केलेल्या बौद्धांवरील अत्याचारांमुळे काश्मीर व पश्चिमोत्तर भारतातील बौद्ध धर्माला आहोटी लागू लागली.  तो जैन धर्माचाही कट्टर विरोधक होता असे तत्कालीन जैन ग्रंथांतही नमूद आहे. किंबहुना हुणांची सत्ता संपली आणि भारतातील सर्वच धर्मात एक मोठे परिवर्तन होऊन त्यात सुसंगती आणण्याचे प्रयत्न सुरु झाले. गुप्त साम्राज्याचा अंत हेही या बदलांमागचे एक कारण होते.

 

-संजय सोनवणी