Saturday, July 6, 2024

Vrata: An ancient name of Yoga




Long before the time when the compositions of Vedas began, Yoga was known to the Samana (equanimity or Jin) thinkers as Vrata (vow) which was used to purify the soul to attain salvation. This system was founded by a historical figure, the first Ford Maker Rishabhnatha. The Vratas he gave to mankind  was the beginning of modern yoga. Ahimsa (non-violence), Satya (truthfulness), Asteya (not stealing), Aparigraha (non-acquisition), and Brahmacharya (chaste living) were the vratas (vows) coupled with sitting or standing postures (asanas) for meditation to know the inner self. those were essential to begin the path of emancipation. These were adapted by Patanjali as yama and secondary vows as niyamas. The concept of the Asanas (bodily postures) was developed during the Indus civilisation era (2600 BC) which can be seen on various excavated seals. There is no doubt that the Vrata system developed by the Jain philosophers of ancient times was later renamed Yoga by the Vedic community.

 

When Vedic Aryans arrived in India, indigenous folk religion was thriving. Vedic Aryans borrowed freely many local deities adorning Vedic characteristics. At the same time, the Samana (Equanimity) culture of thinkers and ascetics was flourishing almost everywhere. The ultimate aim of these thinkers was to win over the bad qualities of the mind, thus, the movement was also named Jina, victors over inner disorders and to see the world with equanimity, thus called Samana. The ultimate aim of yoga, though divided into many sects, remains the same as was determined by the ancestors. The spiritual quests of ascetics had invented means to attain ultimate bliss; Vrata (Yoga) was one, though they might have decided on spiritual destinations differently. The Samana ascetics were not interested in mundane pleasures, instead, they strived to get answers to the questions, such as what is the meaning of life, whether there is a creator or not, what are the sorrow and how to get rid of them and how to solve ethical problems faced by the world thus acquiring true knowledge by defeating the inner foes to become Jina. (Bhagavati Sutra, 4.160)

It is clear from Rigveda and Atharvaveda that the Vedics came across new identities like the Yatis, the Vratyas, the Munis, and the Keshis. (10.136.1-2) when they arrived in the Indian sub-continent around 1200 and 1000 BC. These personalities would wander renouncing the householder’s life in search of the ultimate truth. Vratyas (including Munis, and Keshis) were the people who strictly followed the principles of the vratas (Vows). Vratyakanda of Atharvaveda clearly shows how the mystic Vratyas had impressed the Vedic Aryans who settled in the region of Magadha. They learned many aspects of their philosophy and way of life forcing them to abandon the previously held perspective to look at the world. A historical figure Jaina Tirtankar Parshvanath’s time is estimated to be ninth to eighth century BC, which coincides with the movement of the Vedic Aryans from the Aryavarta towards further east.

Upanishadik philosophy arose under the influence of Samana philosophy. While embracing their philosophy previously unknown to the Vedic Aryans, they gave new terms to the original. Before the word "Brahma" appeared in the Upanishads, the word "Yaksha was used as a synonym for Brahma. Brahma was the name of the protector Yaksha of the tenth Tirthankar Shitalnath. Though with similar sounds, Indigenous words Brahma and Vedic Brahma had different connotations.  Moreover, the word Brahman (ब्रह्मन) in the Upanishads is neither related to the word Brahman (ब्राह्मण) nor to the Vedic word "Brahma" (ब्रह्म). The Vedic word Brahma comes in the sense of mantra (chant), while in the Upanishads it comes in the sense of the cause of creation. Thus "Vrata" term was changed to Yoga, though the original Vedic meaning of Yoga was just harnessing the horses. However, the spiritual usage of this word first appears in a late Taittiriya Upanishad, which especially elaborates on the necessity of meditation and Brahmvidya, to remove the cause which leads to recourse to Karmas. According to scholars, the Taittiriya Upanishad was composed in 6th to 5th BCE. We find further expansion of the term in Shvetashvatar and Maitri Upanishads which are dated by the scholars to be about fifth to second century BCE. Though the terminology was changed, the original essence of the term Vrata remained the same.

Vrata (vow) was used to purify the soul. Ahimsa (non-violence), Satya (truthfulness), Asteya (not stealing), Aparigraha (non-acquisition), and Brahmacharya (chaste living) were the vows were essential Vratas were adapted by Patanjali as yama and secondary vows as niyamas. The asana system of the samana tradition was elaborated by Patanjali under different titles. The ultimate aim of Vrata was emancipation that too remained unchanged though the new title “Yoga” was applied.

When Upanishada says “Aham Brahmasmi” (Brihadaranyaka Upanishad 1.4. 10), it clearly echoes Samanik or Jain thought. When inner foes are defeated, the person's soul dissolves in the supreme cosmic entity, thus, such a person is called Jina.  

Patanjali of Yogsutra of the third to fourth century AD stresses upon restraints on chitta, vrutti, i.e. “Yoga is the control (nirodhah, regulation, channeling, mastery, integration, coordination, stilling, quieting, setting aside) of the modifications (gross and subtle thought patterns) of the mind field.” (Patanjali Yogsutra 1.2) Patanjali repeats Jain philosophy, which principally asks for restraints on the thoughts and actions (Karma) that bring disorder. It is a well-known fact that the Vedic Aryans were hedonists; their prayers to their abstract gods were for the victories in the wars and for the wealth. They strived to live as long as a hundred years. The term “Atma” does not appear in the Vedas in the same sense that is fundamentally considered in the Samana terminology. In the absence of this term, Yoga is left with no meaning. Vedic Aryans learned this science of the quintessence from the Samana alias Jaina ascetics which changed their entire perspective to look at the world. This is why Upanishads and Yoga cannot be a logical extension of the Rigvedic thought that strived for mundane pleasures.

Though very few know today, it is proved beyond doubt that Vrata was the original term for Yoga.

 -Sanjay Sonawani

(He is a researcher of Indian history and philosophy)

प्रक्रियाउद्योगांच्या अभावात शेतक-यांची दैना!

  


भारतात शेतक-यांची दुरवस्था हा जुना चिघळत गेलेला फार जुना प्रश्न आहे. शेतमालाला योग्य भाव न मिळणे ही जशी समस्या आहे तशीच एखादे उत्पादन कमी झाल्याने महागाई वाढली तर एकंदरीत समाजाचा होणारा रोष पाहून आयात-निर्यातीसंदर्भात जी धोरणे सातत्याने बदलली जातात त्यामुळे शेतक-यांचे हित होण्याऐवाजे अहितच झाले आहे हे आपल्या लक्षात येईल महात्मा फुले यांनी शेतक-यांचा असूद हा ग्रंथ एकोणीसाव्या शतकात लिहून शेतक-यांची परवडीवर प्रखर भाष्य केले होते. महात्मा गांधी यांनीही चंपारण्यातील शेतक-यांचे आंदोलन उभारून सत्याग्रहाची रुजुवात केली होती. स्वातंत्र्यानंतर शेतीउत्पादनात प्रचंड मोठी भर पडले असली तरी त्या प्रमाणात शेतक-यांचे हित मात्र होऊ शकलेले नाही हे एक कटू वास्तव आहे. सरकारी धोरणे याला जशी जबाबदार आहेत तशीच शेतीउत्पादन आधारित प्रक्रिया उद्योगांचा अभाव हेही या दुरवस्थेमागे फार मोठे कारण आहे हे मात्र आमच्या लोकांनी लक्षात घेतलेले नाही हेही एक दुसरे कटू वास्तव आहे.

फळे आणि भाज्यांच्या उत्पादनात भारताचा जगात दुसरा क्रमांक लागतो. एकीकडे ही अभिमानाची बाब असली तरी यात असमाधानकारक बाब अशी कि जगात सर्वात जास्त फळे व भाज्या “वाया” जाण्यातही आपल्या देशाचा पहिला क्रमाक लागतो. आपल्या देशात जवळपास ७० हजार कोटी रुपये मूल्याच्या फळांची आणि भाज्यांची नासाडी होते. कारण आहे ते हे कि आपल्या देशात पुरेशी शीतगृहेच नाहीत. शिवाय रेफ्रिजरेटेड कंटेनर वाहतूक पुरेशी उपलब्ध नाही हेही कारण त्यात आहेच. केवळ वाहतुकीच्या दरम्यान अथवा साठवणूक न करता आल्याने नाशवंत कृषीउत्पादन वाया जाते तेच सरकारी आकडेवारी नुसार प्रतिवर्षी १३३०० कोटी रुपये मूल्याचे आहे. यात भर पडते ती एखाद्या शेतमालाचे भावच पडल्याने फेकून द्यावा लागणारा माल. याचे मुली तर मोजता येण्याच्या पलीकडचे आहे. यामुळे राष्ट्रीय संपत्तीची हानी तर होतेच पण नागवला जातो तो शेतकरी. आपला शेतकरी नेहमीच दारिद्र्यरेषेच्या थोडा वर-खाली राहतो याचे नेमके हेच कारण आहे.

यात भर पडली आहे ती म्हणजे शेतमालावर प्रक्रिया करणा-या उद्योगांची कमतरता. भारतात फक्त ३% शेतमालावर आज प्रक्रिया केली जाते. बाहेरच्या देशातले आकडे आपले डोळे विस्फारतील असे आहेत. चीनमध्ये एकूण कृषी उत्पादना पैकी २७%, अमेरिकेत ६५% तर फिलिपाइन्ससारख्या देशात एकूण कृषीउत्पादनापैकी ७८% उत्पादनावर प्रक्रिया केली जाते.   कृषीमालावर प्रक्रिया केल्याचे अनेक फायदे आहेत. कृषीमालाचे एकंदरीत आयुष्य वाढते हा झाला एक भाग, पण फळे-भाज्यांचे एकुणातील पोषणमूल्यही वाढून लोकांना आरोग्यदायी खायला मिळते हा दुसरा लाभ. प्रक्रियाकृत शेतमालाला जागातीक बाजारपेठेत मागणी असल्याने निर्यात करता येणेही सुलभ होते तसेच शेतमालावर प्रक्रिया केली कि बाजारातील रोज प्रतीक्षणी चढ-उतार होत असलेल्या भावांचीही चिंता राहत नाही. यात शेतक-यांचा व पर्यायाने देशाचाहे फायदा होतो आणि माल सडणे किंवा फेकून द्यावा लागणे या आपत्ती कोसळत नाहीत. पण दुर्दैवाने भारतीय शेतक-यांचे आणि उद्योजकांचे या प्रक्रिया उद्योगाकडे फारसे लक्ष गेलेले नाही. जीवनावश्यक वस्तू कायद्यामुळे व्यक्तिगत व्यापारी अथवा उद्योजक किती माल साठवू शकतो यावर मर्यादा असल्याने या उद्योगात पडायला उद्योजक नाखूष असतात असे एक निरीक्षण सांगते. पण याचा फटका अंतत: शेतका-यांनाच बसतो हे उघड आहे.

शेतमालावर प्रक्रिया करण्याचे अनेक मार्ग आहेत.  कॅनिंग, डीप फ्रीजिंग, निर्जलीकरण, लोणची, इत्यादी अनेक मार्ग मालाच्या स्वरूपानुसार वापरता येणे शक्य असते. निर्जलीकरण हा त्यातल्या त्यात भारतीय शेतक-यांसाठी सोपा व अगदी लहान ते अवाढव्य प्रमाणात वापरता येण्यासारखा मार्ग आहे. माशांपासून अनेक प्रकारच्या फळे व भाज्या सुकवणे ही प्रक्रिया पद्धत भारतात सिंधू कालापासून वापरात आहे. पण उघड्यावर व उन्हाच्या बेभरवशी उपलब्धतेवर ही प्रक्रिया अवलंबून असते.  सुदैवाने भारतात सुर्यप्रकाशाची कमतरता नाही. पण वेळोवेळी होणारे वातारणीय बदल, अवकाळी पावुस इ. कारणांनी केवढे फटके बसतात हे आपण दरवर्षी बघत असतो त्यामुळे वाया जाणारा माल ही राष्ट्रीय आणि व्यक्तिगत संपत्तीचा नाशच असतो. शिवाय साराच शेतमाल उन्हात वाळवता येत नाही. शिवाय उघड्यावर ही वाळवणूक केली जात असल्याने त्यात हायजिनिकपणा राहत नाही. आधुनिक निर्जलीकरण हे कृत्रिम तापमानात बंदिस्त पद्धतीने केले जाते. ज्या भाज्या उन्हात वाळवता येणे अशक्य अशा उत्पादनालाही ही आधुनिक पद्धती साथ देते. त्यामुळे आकार ते स्वच्छता यात हे पदार्थ आघाडीवर असतात. अतिरिक्त उत्पादन प्रक्रिया करण्यात जात असल्याने शेतमालाची नासाडी होणे शून्यावर येणे हा एक मोठाच फायदा आहे.

निर्जलीकरण म्हणजे नेमके काय हे आपण थोडक्यात समजावून घेऊ.

१. भाजीपाला/फळे नाशवंत असतात कारण त्यातील अतिरिक्त नैसर्गिक जल आणि जीवाणू (ब्याक्ट्रियाज). सडण्याची प्रक्रिया त्यामुळे अत्यंत वेगाने सुरु होते आणि शेतमाल अखाद्य बनतो. चक्क फेकून द्यावा लागतो. जलांश जेवढा अधिक तेवढी सडण्याचा वेग अधिक. कोथींबीर, टोम्यटो ते सर्वच पालेभाज्या या सदरात येतात. काही फळभाज्यांचे नैसर्गिक आयुष्य थोडे अधिक असते पण बाजारभाव नसला कि त्याही वाया जातात. हे वाया जाणे थांबवणे.
२. भाज्यांमधील अतिरिक्त जल अल्प प्रक्रिया करुन काढुन घेणे म्हणजे निर्जलीकरण.
३. पुर्व-प्रक्रिया ते packaging हा झाला महत्वाचा टप्पा. यात भाज्यांच्या मगदुराप्रमाणे (त्यातील जलांश व एकूनातील घनता...) यानुसार प्रक्रियापद्धत पुर्वनियोजित करणे. ती राबवने आणि त्याचे अंतिम परोक्षण करून packaging करने.

ही झाली थोडक्यातील प्रक्रिया. डीप फ्रीजिंग, कॅनिंग अशा प्रक्रियांसाठी मोठे भाद्व्ल व तंत्रज्ञानाची आवश्यकता असते, तसे निर्जलीकरण प्रक्रियेचे नाही. शेतकरी स्वत:ही थोडे ज्ञान घेऊन ही प्रक्रिया करू शकतात. मोठा फायदा हा कि यामुळे शेतमाल वाया जाण्याचे प्रकार ठामू तर शकतातच पण आर्थिक उत्पन्नातही भर पडते. आज शेतकरी हलाखीत असेल तर तो केवळ ताज्या उत्पादनाच्या बाजारपेठेवर अवलंबून असल्याने. प्रक्रियेच्या अभावात नाशवंत माल फार दिवस घरात/शिवारात ठेवता येत नाही त्यामुळे मिळेल त्या भावात माल विकणे आणि जर गाडीभाडेही निघणार नाही एवढा भाव पडला अथवा पाडला गेला तर तो शेतमाल फेकून देणे एवढेच शेतक-याच्या हातात राहते. तो पुरेपूर गाळात रुतून जाणे अपरिहार्य असते. शेतक-यांच्या वाढत्या आत्महत्या, शेती सोडून देण्याची मनस्थिती निर्माण झालेली आहे कारण शेती नफ्यात येणे सोडा, त्यात घातलेल्या श्रमांचाही मोबदला मिळू शकत नाही. आणि याचे कारण आहे शेतमालावर प्रक्रिया करण्याच्या उद्योगाचा अभाव. निर्जलीकर्ण करून मात्र शेतमालाचे आयुष्य आणि किंमत वाढवता येणे सहज शक्य आहे. यातच शेतक-यांचे हित आहे.

 

-संजय सोनवणी 

Thursday, July 4, 2024

सम्राट चंद्रगुप्ताने ग्रीकांना असे शरण आणले!

 

बलाढ्य अकेमेनिड साम्राज्याचा अस्त घडवून आणणा-या अलेक्झांडरचा भारतातून परत येत असताना अकाली मृत्यू झाला तो परतीच्या प्रवासात चंद्रगुप्त मौर्याच्या नेतृत्वाखाली पश्चिमोत्तर राज्यांतील काही गणराज्यानी केलेल्या संघर्षामुळे आणि त्याला वाळवंटातून हाल-अपेष्टा आणि अन्नपाण्याचे दुर्भिक्ष सहन करून परत जावे लागल्यामुळे. अलेक्झांडरची भारत मोहीम तशी अवघ्या तीन वर्षात संपली. तरीही तक्षशिलेचा अंभी आणि पंजाबमधील पोरस हे मात्र त्याचे मांडलिकच राहिले. तसेही ते पूर्वापार अकेमेनिड साम्राज्याचे मांडलिक होतेच त्यामुळे त्यांना हे मांडलिकत्व जाचणारे नव्हते. परत जातांना अलेक्झांडरने युडेमस याला पंजाब व तक्षशिलेच्या (गांधार) राजांवर देखरेख करायला क्षत्रप म्हणून तर मृत्यूआधी आपला सेनापती सेल्युकस निकेटर याला उत्तराधिकारी नेमले होते. अलेक्झांडरच्या मृत्युनंतर झालेल्या सत्तासंघर्षात त्याचे साम्राज्य विखंडीत झाले आणि सेल्युकस निकेटर हा इराणच्या बहुतेक भागाचा शासक बनला व सेल्युसिड साम्राज्याचे संस्थापना केली.

भारतात या आक्रमणामुळे खूप मोठी राजकीय उलथापालथ झाली. ग्रीकांचे आक्रमण होऊनही आणि एवढी बलाढ्य सेना असताना सम्राट धनानंद मात्र स्वस्थ बसला या बाबीचा चंद्रगुप्ताला रोष वाटणे स्वाभाविक होते. पश्चीमोतर सीमा सुरक्षित केल्या नाहीत तर अशी आक्रमणे होताच राहणार हे लक्षात येणारा तो पहिला भारतीय होय. शिवाय पंजाब आणि तक्षशीलेचे राजे आपले मांडलिकत्व झुगारून द्यायला तयार नव्हते. सर्व देशाला कवेत घेईल असे साम्राज्य निर्माण करण्याची आवश्यकता त्याला तीव्रतेने जाणवणे स्वाभाविक होते. पण नंद घराणे आहे त्या साम्राज्याला सांभाळण्यात धन्यता मानत होते. ही परिस्थिती बदलणे आवश्यक होते.

खरे तर नंद घराण्याने पश्चिमेला आर्यावर्त प्रांतापर्यंत भाग आपल्या ताब्यात घेतला होता. आर्यावर्तात केंद्रित झालेल्या वैदिकांना तो भाग सोडायला भाग पाडले होते. त्यामुळे पुराणांत नंद घराणे क्षत्रियांचे विनाशक अशी नोंद त्यांनी तर केलीच आणि आता भारतात पुढे फक्त शुद्र (म्हणजे हिंदू) राजेच राज्य करतील अशी शापवाणीही उच्चारली. पण आर्यावर्त सोडले तर अन्य कोठे वैदिकांची राज्येही नव्हती आणि क्षत्रीय हे वैदिक धर्माच्चाच भाग असल्याने अन्य भारतीय सत्तांवर या तळातळाटाचा काही परिणाम होणेही शक्य नव्हते.

नंद घराण्यात एकंदरीत नऊ राजे होऊन गेले. धनानंद हा अखेरचा. याचे मूळ नांव चंद्रमास असावे व अलोट संपत्तीमुळे त्याला धनानंद हे टोपणनांव त्याला मिळाले असावे. याच्याकडॆ ८० कोटीं सुवर्णमुद्रांची संपत्ती होती. त्याच्या धनाढ्य़पणाची किर्ती तमिळनाडूपर्यंत पोहोचली होती. संगम साहित्यातील प्राचीन कवितेत धनानंदाचा उल्लेख "गंगा नदीच्या पुराप्रमाणे संपत्ती असलेला" असे वर्णन केले आहे. असे असले तरी धनानंद दानशाळांच्या मार्फत अलोट दानही करत असे. अलेक्झांडरच्या वापसीचे कारण चंद्रगुप्त आणि पश्चिमोत्तर प्रजेने केलेले बंड हे असले तरी धनानंदाची सैनिकी शक्ती अपार होती याची नोंद ग्रीक इतिहासकार करायला विसरले नाहीत. ग्रीक इतिहासकार प्लुटार्क नोंदवतो कि नंदांकडे दोन लाखांचे पायदळ, ८० हजारांचे घोडदळ, ८ हजार रथदळ आणि सहा हजारांचे हत्तीदळ होते. यात काही आतिशयोक्ती जरी असली तरी लष्करीदृष्ट्या मगधाची शक्ती तत्कालीन जगात मोठी होती असे मान्य करावे लागेल. आणि एवढी शक्ती असूनही, पश्चिमोत्तर भागात आक्रमण झाले आहे हे माहित असूनही धनानंदाने आपले सैन्य पाठवले नाही ही बाब खटकणारी होती. त्यामुळे स्वत:च साम्राज्य स्थापन करण्याचा निर्णय चंद्रगुप्ताने घेतला. अर्थात हे कार्य नंदाचा पराभव केल्याशिवाय शक्य नव्हते. जसा ग्रीकांशी चंद्रगुप्ताने कसा लढा दिला याची नोंद भारतातील वैदिक धर्माश्रयी पुराणकारांनी ठेवली नाही तशीच नंदांशी चंद्रगुप्ताने कसा लढा दिला याचीही नीटशी नोंद नाही. दंतकथांतुन हाही इतिहास शोधावा लागतो. चंद्रगुप्ताने मगधाच्या सीमेवर हल्ले करत पाटलीपुत्रापर्यंत पोहोचायची आधी चाल खेळली. पण त्यात सुरुवातीला त्याला अपयशे आली. पण त्याने चिवटपणे लढा सुरु ठेवत, नंद साम्राज्याची राजधानी पाटलीपुत्रपर्यंत धडक मारली व राजधानीला वेढा घातला. नंद सेनेने शस्त्र खाली ठेवले.. धनानंदाने पराजय मान्य केला. आता त्याच्याकडे ना सैन्यही उरले होते कि बळ अथवा धनही. हरलेल्या शत्रुला मारण्याची तशीही भारतीय परंपरा नाही. धनानंद ठार मारावा असा दुष्टही नव्हता. माहिती मिळते ती अशी- धनानंदाला पाटलीपुत्रातुन निष्कासित करण्यात आले. त्याला सोबत त्याच्या दोन्ही पत्नी आणी त्याच्या रथात बसेल एवढे धन घेऊन जाण्याची परवानगी देण्यात आली. इसपू ३२१ मध्ये ही घटना घडली. त्यानंतर लगेच चंद्रगुप्ताने राज्याभिषेक करून स्वत:च्या नावाची द्वाही फिरवली.

राज्यकारभाराची नव्याने घडी बसवताच त्याने पश्चिमोत्तर भारतावर लक्ष केंद्रित केले. इसपू ३१६ मध्ये त्याने ग्रीक क्षत्रप युडेमस व पेथोनला सेनेसह भारत सोडायला भाग पाडले आणि पश्चिमोत्तर भारत मौर्य साम्राज्याच्या अधीन आणला. पोरसचा मृत्यू तत्पूर्वीच झाला होता कि चंद्रगुप्ताशी झालेल्या युद्धात याची मात्र इतिहासात नोंद नाही. असे असले तरी ग्रीक क्षत्रपाच्या माघारीमुळे सेल्युकस निकेटर चिंतेत पडणे स्वाभाविक होते कारण हे क्षत्रप आता त्याच्या अधिपत्याखाली भारतातील सत्ता सांभाळत होते. आपली सत्ता पुन्हा निर्माण करण्यासाठी तोही मोठी सेना घेऊन निघाला. चंद्रगुप्ताने त्याला सिंधू नदीच्या खो-यात अडवले. या धमासान युद्धात चंद्रगुप्ताचा विजय झाला. शरण आलेल्या सेल्युकसने पूर्व इराण (आजचा अफगाणिस्तान) मधील हिंदूकुश पर्वतापर्यंतचा विस्तीर्ण भाग चंद्रगुप्ताला गमावला. या तहाप्रीत्यर्थ चंद्रगुप्ताने पाचशे हत्ती सेल्युकसला दिले आणि त्याची कन्या हेलनशी विवाह करून सेल्युसिड साम्राज्याशी दूरदृष्टीने नातेसंबंधही जोडले. या विजयी तहाने पश्चीमोत्तर सीमा तर सुरक्षित झाल्याच पण भारतीय उपखंडात एकछत्री अंमल बसवण्याचा मार्गही मोकळा झाला. भारताबाहेर सीमा नेणारा आणि देशाला एक अखंड मानचित्र बहाल करणारा चंद्रगुप्त हा ज्ञात इतिहासातील पहिला सम्राट. अत्यंत सामान्य स्थितीतून आलेला पण कमालीची प्रतिभा आणि शौर्य असलेला हा सम्राट. या सीमा अजूनही पुढे वाढवल्या त्या सम्राट अशोकाने. चंद्रगुप्त हा जैन तर अशोक आधी जैन व नंतर बौद्ध. असे असूनही भारताचे शस्त्रतेज देशासाठी तळपत राहिले याचे काही लोकांना आश्चर्य वाटते. पण आक्रमकांविरुद्ध युद्ध करू नये अशी धर्माज्ञा ना जैनांची ना बौद्धांची. इतिहासातील खोडसाळ लोकांनी उठवलेली ही एक गप्प आहे. अलेक्झांडरच्या आक्रमणातून हा महानायक निर्माण झाला. विपरीत परिस्थिती इतिहासनिर्माते घडवण्यासाठी कसे कार्य करते याचे हे उदाहरण आहे.

ग्रीक आक्रमणाने भारतात ज्ञान व कलाक्षेत्रातही मोठी क्रांती झाली. पाश्चिमात्य तत्वज्ञान, खगोलशास्त्र व वास्तुशास्त्राशी परिचय झाला. त्याबद्दल अधिक पुढील लेखात.

-संजय सोनवणी 


गझनीचा मोहम्मद आणि मोहम्मद घोरी

    ललितादित्य मुक्तापिडाने अरबांना भारत व अफगाणिस्तानातून हुसकावून लावल्यानंतर जवळपास तीनशे वर्ष भारतावर कोणतेही नवे आक्रमण झाले नाही. अरब ...