Monday, January 22, 2024

Ramayana: An Analysis

 


Mahabharata is usually described as ‘Itihasa’, but Ramayana is always described as an epical poem (kavya). This most influential poem is thought to be written by a single poet, Valmiki, as the colophon explains. However, the present epic of seven cantos is surely the work of multiple poets and interpolators. It can be said that the main theme of the poem was extant either in the form of a ballad or folklore in various forms and was popular that was improvised, adding imaginary and real heroic events that already took place in the lives of now unknown heroes as well as marvelous and supernatural elements in a flow by dousing elements of religious morals and a religion-specific cultural values that were preferable to the poet (or interpolator) of the main body of the epic poem.

It is a matter of debate whether the story of the Ramayana is a historical narrative, an allegory, or fiction. The internal inconsistencies of the Valmiki Ramayana make us believe that the work of Ramayana has passed through many interpolations made by full hardy sectarians to propagate their religious ideologies through a popular story. This applies to the other religious versions such as Paumachariya by Vimal Suri, a Jain Ramayana. The Valmiki Ramayana has been used as a tool to force Aryan Vedic values over non-Aryans, whereas the Paumchariya is aimed at propagating Jainism through the Rama story.  

Let us examine the Ramayana in a new light to understand when it was originally written, what era of the story appears in the Ramayana, and the cultural ethos it represents, at least in the present versions. Also, let us examine the societies appearing in the text to understand to which era the poet might have belonged. And lastly, let us try to find out whether Rama and Sita were historical personalities or works of fiction.

The Ramayana is attributed to poet Valmiki, who is considered to be Adikavi by tradition, though he is not the first to narrate Rama's story. Let us try to understand this character who appears to be an active participant in major events in the Ramayana. The colophons claim that the Rama story is based on the Vedas and Smritis. It is claimed by Ananda Guruge that “by not refuting the authority of the Vedas, it ensures the appreciation of the orthodox sects.”  However, this seems like a lame explanation because the Ramayana is not only written to gain appreciation from the orthodox sects, but it also aggressively propagates the Vedic values and world views throughout the text, many times at irrelevant places. Though Macdonell states that in originality the text is secular, since the boundaries between original and present text have been blurred it cannot be said emphatically that this work is secular. Valmiki’s life story is also obscured by the myths. Agni Sharma, original name of Valmiki, was a Brahmin who on Narada’s guidance started to perform penance and chanted “Mara” (die) which in the course of repetitive chanting became Rama, a holy word. An anthill formed around Agni Sharma, and thus he acquired the name Valmiki.2   This story appears to be fictional and just an explanation for the name Valmiki.   Whenever Ramayana was first written there was no tradition of surnames in India, hence the name Agni Sharma also certainly is imaginary. To show such a great poet was from the Brahmin class this concocted story seems to have been created. There also are legends that Valmiki was a robber before he turned into a sage.3  The mythical accounts of Valmiki are fantastic. However, though we do not know the history of this legendary poet, we have to consider him real, with no historical account. The mythical stories created around him are an attempt to blur his original character and ethnicity, as is done in the main story of the Ramayana, to suit the narrative of the newly formulated Ramayana by some poet/s. The main storyline of the poem is thus loaded with Aryan (Vedic) and Vaishnavite elements, which in the original must have been absent because the cult of Vishnu has a very late origin. For example, considering Rama as the incarnation of the Vishnu theme is interpolation, as is proved by the scholars. The first and seventh cantos are later additions, and in these cantos, the supernatural element such as the divinity of Rama appears.4  

The stories in which Rama accompanied Sage Vishvamitra to defeat the Rakshasas to safeguard fire sacrifices appear in Balkanda, which are naturally also fictional but were created and annexed to the original Valmiki Ramayana to show Rama as protector of the Yajnas (fire sacrifices). Balakanda and Uttar Kanda, both the cantos differ in language and spirit from the rest of the Kandas.5 There are interpolations in the main body (five cantos) where Rama, during exile, is shown hopping from one hermitage to another. Before going into exile, he meets with Vishvamitra, a sage from the Rig Veda, or namesake. The hermitages Rama visits are shown to belong to Atri, Gautama, Bharadvaja, Agatsya, etc., which are the names that are borrowed from the Vedas to show the connection of Rama with the Veda. But since Rama does not appear anywhere in the Vedic corpus, we can conclude that these stories of seers being present in Rama’s time are clearly fictional. They seem to have been mentioned with high respect because the main objective of amplifying the Rama story in the form of the Ramayana was to propagate the Vedic religion.

There seems to have been no Vedic Aryan expansion in the east, extreme north, and south till the beginning of the Common Era. The early Vedic Aryans despised city life and preferred villages for residence. Apastamb Dharmasutra states, “Let us avoid going into towns.” (1.32,21). Bauddhayan Dharmasutra states, “No salvation to town dwellers” (2:3,6,33) and Gautama Dharmasutra clearly states, “Never recite sacred verses of Veda’s in the towns.” However, in contrast, Ayodhya appears to be a well-organized and planned city. Even if it is considered that after writing such commands in Sutra literature, after some duration, Vedic Aryans changed their stance towards urban life, and if the time of Sutra literature being the 8th to the 6th century BC, Rama or Sita does not appear in Jaina or Buddhist literature as a personality of recent past.

Rather, the names Viniya, Ikkhagu, or Saketa repeatedly occur in both of the religion’s canons, whereas the name Ayodhya starts appearing prominently only in the Gupta period, i.e. after the third century AD. This was the period when Vedic religion got royal patronage which Vedic Aryans used to spread their religion throughout the Gupta Empire. In Ramayana, we find a strange mixture of ancient and contemporary social elements. The poet had to jumble the Vedic principles with indigenous ideals which makes it very difficult to ascertain the exact time of Rama's story.

Almost every scholar has tried to connect the time of Ramayana to the Vedic Age, which itself is questionable. Though Ramayana is loaded with Vedic doctrine and social values, society in Ramayana appears as if non-existent. It is because relating the original social life of Ayodhya or to be precise Viniya or Ikkhagunagari with the newly characterized Rama would be a mismatch. This is why the poet/s seems to have deliberately avoided the description of people’s lives in detail; it provides just details of houses and palaces and not human life. Mostly it is because though urbanization was a fact even in the time when the Ramayana in its present form was composed; the city life had changed drastically from what it might have in the times of the original Rama story. Even rural life is not much depicted in detail. The life of the forest dwellers also appears as figments of imagination. The poet either was not familiar with forest life or it was not at all a major part of the original Rama story.

 Any theory that seeks to trace the story of Ramayana to the Vedic Age remains only conjecturalThe myth of the Vedic Age remains predominant and glorified in India, but there never was such an Age. The original story of Rama belongs to the pre-Vedic age as is evident from the left-out original traces of Rama's story. Urban life has existed since 3000 B.C. in Gangetic plains as various excavations conducted by ASI reveal. There also were villages and forests and the people delved into them using farming, hunting, and food gathering for their livelihood. The social statuses were already demarcated far before the Vedic Aryans stepped on Indian soil. It is a well-nourished myth that the Aryans brought civilized culture to India or from Veda began the religious history of India. The various excavations carried out throughout India do not agree with these preconceived false ideas.   

It is because except for the name traces of a few characters of Ramayana, there is nothing to be found in Vedic literature related to their stories. The same thing applies to the Mahabharata since neither a single character nor the battle of Mahabharata finds any place in the Vedic corpus. However, C.V. Vaidya argues that because the other contemporary or later literature does not mention such, it does not mean that the entire incident didn’t take place.6 However, we find many subtle wars and incidents mentioned in the Vedic literature, including the Battle of the Ten Kings; it is improbable that the Vedic literature wouldn’t have mentioned such celebrated wars like the Rama-Ravana war and the annihilative Bharata war.

However, surprisingly we can find numerous Vedic seers actively participating in the events taking place in the Ramayana and Mahabharata. The explanation that there could be schools run in the names of ancient sages is a lame answer because they appear in both works as original ones. If the geography of Rig Veda is considered, the seers mentioned in Ramayana couldn’t have been inhabitants of the Indian subcontinent.  Even if considered they were namesakes, their distribution of hermitages throughout India is improbable because the textual and archeological history doesn’t support it.

The Vedic Aryans entered India sometime between 1200 BC and 1000 BC. They spread gradually in the East and then the South India over a long period. Early Vedic Aryans were confined in the region of Aryavarta till the 2nd century BC as Manismriti and Patanjali’s Ashtadhyayi confirm. Having Vedic seers or namesakes hermitages in regions like Vindhya, Maharashtra, and southwards was impossible at the time when Rama's story was shaping. However, as per some scholars, the Rama story took place somewhere between the 8th to 6th century BC also is doubtful because Jain and Buddhist literature nowhere mention Rama being a personality of the recent past. This only means that the Rama story, whether historical or fictional, was more ancient than what is thought by modern scholars.

The ancient version of the Rama story appears in Sutta Pitaka, a canonical Buddhist scripture that was compiled fully in Sri Lanka before the first century B.C. In this Pitaka, Rama's story is narrated in the Khuddaka Nikaya, under the title of ‘Dasharath Jataka’. The Rama story here has taken a very different shape which is not traceable in the Rama story of the Pumchariya or Valmiki Ramayana.

The second most ancient version of the Rama story appears in Paumchariya, a Maharashtri Prakrit epic by Vimal Suri that belongs to the 1st century A.D. This story is primarily aimed at propagating Jainism; hence Rama's character in this epic is contrary to what is depicted by Valmiki, though major incidents are common in both the epics.

Valmiki Ramayana is the composition of the 4th to 5th century AD. It used ancient versions as a main plot. The seeds of the story must be lying in a remote past, before entry of the Vedic Aryans in India. The nucleus of the stories of Ramayana and Mahabharata are of non-Aryan origins, which can be proved from the main plot. Non-Aryan elements are scattered in the Ramayana and Mahabharata. Sending any prince in exile because of family intrigue is unknown to the Vedic literary world. No such parallel can be found in the Vedas, Smritis, or Sutras, let alone Brahmana literature where the religious principles are detailed. Had there been such examples, the commentary would have been expected in the literature where almost every ethical and moral question is discussed.

The family intrigue and banishing of the son because of the stepmother is a common theme floating throughout the world mythology and folklore. Most of the ancient poets have drawn germs of their themes from such stories. It cannot be said that the theme of the story was brought by the Vedic Aryans from their original home and when in India expanded the theme in the poetic form of Ramayana. The timeline doesn’t match because a question arises as to why Vedic Aryans could have taken so a long time to compose this epic. Why not a trace of Rama's story to be found in the Vedic corpus?

The answer lies in the circumstances which might have prompted Valmiki to compose Ramayana. It was not a poetic urge that we would like to assume. When Vedic Aryans entered India and started propagating their religion they needed to fictitiously establish local connections so that the indigenous people would not think the Vedic religion was alien.  They selected Rama and Krishna and they wove around their already popular stories the Vedic concepts of an ideal person. Connecting local heroes to the Vedic origin made their task of propagating their religion easy. Jainas and Buddhists already had done a similar exercise long before Valmiki wrote Ramayana. Sensing that no opposition came against them they boldly wrote Ramayana to promote Vedic religion. They highly succeeded in this mission as is apparent from the present euphoria erupted in the name of Rama.

Coming back to Valmiki Ramayana. The Ramayana’s five cantos which are considered to be mostly composed by Valmiki, clearly show its propagating nature in disguise of telling an ancient myth of a noble and heroic personality. The importance of the Vedas, fire sacrifices, and Aryan values predominantly are expressed throughout the text while depicting various indigenous clans like Rakshasas, Yakshas, and those all whom the considered Anaryas (Non-Aryans) as representatives of the substandard and aboriginal culture whose values are primordial. Their portrayal many times is as supernatural villains.

The geographical knowledge of the poet/s seems to be vague having no accuracy in any detail. Many geographical details, especially of South India, are vague and inaccurate. Due to the lack of positioning information, it appears that the place names are just fictional or based on hearsay. For example, in the first Canto, the travel of Dasharatha from Kosala to Anga region is mentioned which was to bring Rishyashringa seer is confined to just two stanzas where Dasharatha passes through the forest and crosses rivers. If the Anga state is considered to be the Anga Janapada of Magadha, it is evident that since Vedic civilization hadn’t reached those regions, there is no question of Seer Rishyashringa being present there. The distances and directions mentioned in Ramayana do not coincide with the various places, like Panchavati, Kishkindha, etc.9   

Five journeys are mentioned in Valmiki Ramayana. 1. Ayodhya to Mithila accompanied by Vishvamitra. 2. Ayodhya to Girivraja, 3. Girivraja to Ayodhya, trip of Bharata. 4. Wandering of Rama from Ayodhya to Lanka during exile. 5. By Air, from Lanka to Ayodhya.

Though the starting and end locations are somehow identifiable, the places where they halted are ambiguous. For example, during the journey with Vishvamitra from Ayodhya to Mithila, it is mentioned that they halted at Vidarbha and Sankasya. Sankasya has not been identified with any region or city. Vidarbha is located far south (in Maharashtra) so it is unlikely that the same Vidarbha is mentioned in Ramayana, as it could not fall on the way to Mithila from Ayodhya. The second journey mentioned also poses the same difficulties where the messengers had traveled from Ayodhya to Girivraja taking different paths while returning. The account of both to and from travels is divergent and not complimentary. The mention of the Drishadvati River poses more problems because no such river has been yet identified in north India, though attempts to locate Sarasvati and Drishadvati are being made. To show affinity with the Vedic Age, the composers of Ramayana artificially used these river names, when the rivers in question were absent in the Indian sub-continent.

When in exile Rama is said to be residing at Chitrakuta, a place three yojana away from Prayaga. We do not know what distance a yojana is covered. Various mountains have been attempted to identify with Mount Chitrakuta, but no conclusive agreement has been reached as yet. Dandakaranya also appears to be a fictional forest as the existence of a stretch of forest covering a vast area, from Chitrakuta in the north to Krishna River in the south is improbable. The archeological findings do not support this idea.

The mythical story of Danadaka and his kingdom being prosperous and as he ill-treated an ascetic, his curse destroyed the kingdom is created to establish that the Vedic ascetics should be honored or such calamity can befall. Panchapsara Lake, where Rama, Sita, and Laxmana lived for almost 9 or 10 years also as yet has not been identified, though it is believed to be in Ramgadh hills on account of probability. The location of Kishkindha is rather strange. CV Vaidya observes that “…the geography given in Kishkindha Kanda, strangely enough, takes for its center a point somewhere near Delhi.” 11 Vaidya tries to cover this anomaly by stating that this may be a mistake of a compiler. However, there is no uniformity or sequence, and the directions also are misquoted in all major three recessions of the Ramayana making it doubtful whether Kishkindha was situated in south India.  

The characters, such as Kabandha, Jatayu, and many others who meet Rama in the Dandaka forest are supernatural creatures. Sugriva, Vali, Hanumant, and other associates are portrayed as monkeys having human tendencies. Their culture is shown as primordial though they possess supernatural powers. Ravana, his siblings, and his people are portrayed as Yaksa and Raksasa (demigods and demons) while the father of Ravana is a Vedic sage and his mother is an Anarya, Raksasi. This seems to have been done purposefully because the marriage between Vedic Aryans and non-Aryans couldn’t have existed when the original story emerged. Even if considered that this had become an acceptable norm to assimilate both cultures, the character of Ravana is intriguing and therefore confusing. Possibly composers of Ramayana couldn’t distort the image of Ravana to the darkest extent, hence they artificially tried to imbibe Aryan elements in his character.

It would appear from careful analysis of Valmiki Ramayana that the original Rama story did not cover such a vast region. To show the Vedic spread, Valmiki had to expand the horizons of Rama’s travels when he was ignorant of the geographical details of the subcontinent. He mostly seems to have solely depended on the hear-say from the travelers and traders and applying his poetic imagination he wrote Rama’s sojourn which poses difficulties in determining the historicity and time of the original Rama story.

Even so, Valmiki has taken poetic pains to compose this epic (five cantos) only because he wanted to propagate religion and certainly, he was successful in these efforts. In Valmiki Ramayana, we find a clash of cultures throughout. Those who did not belong to or adhere to the Vedic principles are called Anaryas (non-Aryans). Anarya term is used in a derogatory form signifying their despicable race and customs.  The term Anarya is used for those Aryans also whose conduct was not according to the Vedic morals. Kaikeyi was reproached by Dasharatha and Bharata as ‘Anarya’. Interestingly, Indrajit, a Raksasa, blames his uncle Bibhishana as Anarya. The ambit of the term Arya was not limited to just the ethnicity of a person but it also necessitated the sense of being adherent of Vedic principles. The term Arya was used to show how Aryans were ethical and noble and those who deviated from those principles were also called Anaryas. Anarya term naturally got a derogatory sense, the way it happened with the terms Asura and Shudra. This was a purposeful cultural attack on the sovereignty of folk religion for which the Rama story was used and expanded though the composers of Ramayana knew very little of Indian society and its geography.

The original story of Ramayana, as we have seen, must have been shaped long before the advent of the Vedic Aryans. It was sung almost everywhere in different forms in local languages. The Vedic Aryans needed a hero to appropriate through whom they could propagate their religion, enforce their supremacist principles, and proclaim the indigenous culture backward. Through this amplified epic, the poet/s skillfully did the job though they lacked necessary geographical and historical details. The social conditions appearing in the Valmiki Ramayana cannot precede the 4th century BC and cannot be later than the second century AD, as described by Anand Guruge. 12 Even if considered that this timeframe is near the truth, it is clear from the descriptions of Ramayana that the poet was not familiar at all with the social conditions of north and south India, even during this time. He used the original story as a germ and constructed a fictional and flimsy narrative from it to propagate the Vedic religion. Various alterations and modifications have blurred even the original work of Valmiki.

This is why the Ramayana cannot be considered the mere imagination of a poet but a purposeful narrative that divides Indian societies into two categories, viz., Aryans and non-Aryans. Only those non-Aryans are considered to be characters of virtue who have offered some help to the Aryans or were humble to them. The principles of equality adhered to by the indigenous people are mocked and insulted. The story of Surpanakha, Ravana’s sister, is evidence of this. What Rama says to Sita when Ravana is vanquished and Rama goes to see Sita in Ashokvana for the first time after her abduction clearly shows the intoxicated pride of patriarchy and the subordinate position of Sita in Rama’s life.13

In short, the Ramayana that we have today was intended to glorify and enforce Vedic Aryan values and social systems on the indigenous people. The character of Rama, who appears in this version, is heavily criticized by scholars like Dr. Babasaheb Ambedkar and many others. However, it is not possible that Rama, in his original form, represented a patriarchal society and adhered to the Vedic value system.

-Sanjay Sonawani

Ref.:-

1. The Society of the Ramayana by Anand Guruge, Abhinav Publications, 1991, p. 2.

2. History of Ancient India (a New Version): From 7300 Bb to 4250 Bc. By JP Mittal, Atlantic Publishers & Dist. 2006.

3. The Skanda Purana, Part 17 (Ancient Indian Tradition and Mythological Series, Vol. LXV),     Motilal Banarsidass Publishers Pvt. Ltd. 2002, p. 506

4. The Penguin History of Early India: From the Origins to AD 1300, Romila Thapar, 2015

5.  The Society of the Ramayana by Anand Guruge, Abhinav Publications, 1991, p. 33.

6. The Mahabharata: A Criticism, CV Vaidya, JA Cambridge & Co., 1905, p. 94.

7. Greater Magadha: Studies in the Culture of Early India by Johannes Bronkhorst, Brill, 2007,    page 2

8. Epic India or India as Described in the Mahabharata and the Ramayana, by C. V. Vaidya, page 300

9. Geography of Ramayana by Jijith Nadumuri, Notion Press, 2023.

10. The Society of the Ramayana by Anand Guruge, Abhinav Publications, 1991, Page 64.

11. The Riddle of the Ramayana by C. V. Vaidya, p. 40.

12. The Society of the Ramayana by Anand Guruge, Abhinav Publications, 1991, page 49.

13. Valmiki Ramayana, Yuddhkand, Sarga-118, 16–24.

Sunday, January 21, 2024

रामायण आणि रामराज्य...



रामायण आणि महाभारत या महाकाव्यांचा भारतीय जनमानसावर प्रचंड प्रभाव आहे. किंबहुना भारतीयांचे नैतिक जीवन या महाकाव्यांमधील पात्रांच्या वर्तन व विचारांनी प्रभावित झालेले आहे असे आपल्याला दिसून येईल. अर्थात वाचक/श्रोत्यांनी या महाकाव्यांची मूळ आवृत्ती सहसा वाचलेली नसते. त्यांच्यावर प्रभाव असतो तो त्या त्या काळातील लोकप्रिय संस्करणाचा. सांगणा-याने पात्रांना आपपापल्या विचारानुरूप दिलेल्या रूपांचा. वाल्मिकी रामायणही मुळातून सहसा कोणी वाचलेले नसते. महाभारताचेही तसेच आहे. त्यामुळे रामायणातील राम-सीता तसेच रावण हे ऐकून माहित असले आणि त्यांच्या व्यक्तित्वाबाबत व त्यांनी नेमका काय नैतिक संदेश दिला याबाबत हिरीरीने चर्चा जरी होत असल्या तरी तत्कालीन समाजजीवन नेमके कसे होते व तत्कालीन समाज नेमके कोणते नैतिक आदर्शे मानत होता याबाबत मात्र सहसा चर्चा होत नाही. याचे कारण मुळातच रामायणात येणारे समाजचित्र अत्यंत अस्पष्ट असे आहे त्यामुळे त्यावरून निश्चित अंदाज बांधता येणे जवळपास अशक्य होऊन जाते. पण लोकस्मृतीतून चालत आलेल्या रामकथेचा मात्र विलक्षण पगडा समाजमनावर आहे असे आपल्या लक्षात येईल. तरीही संशोधकांनी रामकालीन समाजव्यवस्थेबाबत वाल्मिकी रामायणाच्या आधाराने आपापले विचार मांडले आहेत. वाल्मिकी रामायणाचे परिशीलन करतांना खालील बाबी लक्षात येतात.

महाभारताची जटिलता, व्यामिश्रता रामायणात नाही. राम हा दैवी अवतार तर रावण ही खलप्रवृत्तीची व्यक्तिरेखा यांच्यात झालेला संघर्ष याभोवती आजची मुख्य रामकथा फिरते. हीच कथा लोकप्रिय तर आहेच, पण विष्णूचा अवतार म्हणून रामाभोवती एक अद्भुत वलय निर्माण झालेले आहे. अद्भुताची, देवत्वाची रुची असणारे कोणत्याही समाजात कमी नसतात त्यामुळे रामकथा सुदूर कंबोडियापर्यंतही पोहोचू शकलेली आहे. किंबहुना राम हा भारताचा सांस्कृतिक राजदूत (किंवा देवदूत) बनून भारताबाहेर पसरला असेही आपल्याला म्हणता येईल. पण त्याच वेळेस रामायण ही भारतातील एका सांस्कृतिक संघर्षाची पायाभरणी करणारा ग्रंथ आहे असेही आपल्याला स्पष्ट दिसते.

वाल्मिकीला परंपरेने आदिकवी मानले आहे. पण रामकथा ही रामायण लिहिण्यापूर्वीच वीरगीत अथवा पोवाड्याच्या रूपाने भारतात लोकप्रिय होती. वाल्मिकीने रामायण लिहिण्यापूर्वीच पहिल्या शतकात विमल सुरी यांनी पउमचरिय (पद्मचरित) हे महाकाव्य प्राकृत भाषेत लिहिले होते पण त्याचा फारसा प्रभाव लोकांवर आज उरलेला नाही. प्राचीन पोवाडे तीन प्रकारचे होते असे मानले जाते. अयोध्या व राजपरिवारातील सावत्र आईमुळे निर्माण झालेला सत्ता संघर्ष व त्यातून रामाचा वनवास, सीताहरण व रामाचा सीताशोध, आणि रामाने रावणावर मिळवलेला विजय. या कथाबीजांना घेऊन रामायणाची संस्कृत भाषेत चवथ्या-पाचव्या शतकात रचना केली गेली. हे रामायणसुद्धा मुळात पाचच कांडांचे होते. पुढे अनेक शतकांनंतर मूळ संहितेला कोणा अनामिकाने लिहिलेले बालकांड आणि उत्तरकांड जोडण्यात आले. आधीच्या पाच कांडातही फेरफार करण्यात आले आणि रामायणाचे मूळ स्वरूप बदलले गेले. आपल्याकडे कालौघात पुरातन साहित्यात या ना त्या कारणाने घालघुसड करण्याची प्रवृत्ती असल्याने रामायणाची मूळ कथा नेमकी काय असावी याबाबत केवळ तर्क करावा लागतो. रावणाचे मुळ चारित्र्य व त्याच्या जन्माचा इतिहासही काय होता हे सुद्धा आपल्याला कष्टाने शोधावे लागते. रामाचा रावणावरील विजय हा गाभा एका संस्कृतीचा दुस-या संस्कृतीवर विजय अशा तत्वविचाराचे लेपण नंतरच्या कवींनी करत आजचे रामायण बनवले असल्याने रामायण हे एका गटाला प्रिय तर दुस-या गटाला तिरस्करणीय वाटणे स्वाभाविक आहे. किंबहुना आजचा सांस्कृतिक संघर्षाचे मूळ रामायणात आहे असे मानण्याची प्रवृत्ती अनेक संशोधकांची आहे. मुळात आज प्राकृतात लिहिले गेलेले प्राचीन पोवाडे उपलब्ध नाहीत. पण जनस्मृतीने मुळचे अवशेष जपून ठेवले असल्याने रामायण मुळातून वाचले नसले तरी रामाची कीर्ती उत्तरोत्तर वाढलेलीच आहे असे आपल्याला दिसून येईल

रामायणाची अनेक सांप्रदायिक व प्रादेशिक संस्करणे आहेत. त्यातील राम व रावण वेगळेच आहेत. जैन रामायणाची अनेक संस्करणे प्रसिद्ध असून यात राम जैनांतील विशेष शक्ती असलेला विद्याधर श्रेणीचा त्रिखंडावर राज्य करणारा प्रतापी राजा आहे. तो तापसी तर आहेच पण शाकाहारीसुद्धा आहे. या रामायणानुसार रावणाची हत्या रामाहातून नव्हे तर लक्ष्मणाहातून झाली. रामाला सहकार्य करणारे वानर प्राणी नव्हे तर सभ्य माणसेच होती तर वानरमुख हे त्यांचे ध्वजावरील चिन्ह होते. एकंदरीत रावणाचे एक वेगळेच सांप्रदायिक चित्रण जैन रामकथांत आलेले आहे.

याउलट दशरथ जातकात येणा-या बौद्ध रामकथेचे आहे. या कथेतील दशरथ हा अयोध्येचा नव्हे तर बनारसचा राजा होता. रामपंडित आणि लक्ष्मणपंडित यांना वनवासात पाठवले गेले ते हिमालयात. सीता ही रामाची बहीण आहे. या रामकथेत लंका नाही किंवा रावणही नाही. म्हणजेच सीताहरणही नाही.

एकाच भूमीत निर्माण झालेल्या या मुख्य तीन संस्करणात एवढे अंतर का असावे या प्रश्नावर विद्वानांनी बरीच चर्चा केलेली आहे. बहुतेकांनी रामकथेचा वापर आपापल्या धर्मप्रचारासाठी करायचा असल्याने मुळ कथेत सोयीस्कर बदल केले गेले असावेत असे एकंदरीत मत व्यक्त झालेले आहे. अर्थात या तीनही संस्करणामागे सांप्रदायिक भावना प्रेरित असल्या तरी या कथेमागे मुळचा असा कोणतातरी स्त्रोत असला पाहिजे हे निश्चित. तो प्राचीन काळापासून समाजात लोकप्रिय असणा-या वीरगीतांत आहे हे आपण पाहिलेच.

एवढेच नव्हे तर रामकथा मुळात भारतात घडली कि पूर्व इराणमध्ये, लंका म्हणजे आजची श्रीलंका कि रावणाची लंका छत्तीसगढ अथवा ओडीशात होती यावर रामायणाचाच आधार घेऊन विद्वानांत हिरिरीने चर्चा होत असते. रामकथा खरेच होऊन गेली असे मानणारे भाविक जसे आहेत तसेच ही कथा काल्पनिक आहे असे मानणारा वर्गही आहे. या कथेतून सांस्कृतिक इतिहास व संघर्ष शोधणारे विद्वानही कमी नाहीत. सध्याच्या रामायणातील राम-रावण संघर्ष हा आर्य आणि दक्षिणेतील अनार्यांमधील संघर्ष होय असे प्रतिपादित करणारा वर्ग जसा अस्तित्वात आहे तसाच रामाचे दक्षिणेत जाणे व रावणाशी युद्ध करणे म्हणजे आर्य संस्कृतीचे दक्षिणेतील द्रविड संकृतीवर झालेले आक्रमण असेही प्रतिपादित करणारे विद्वान आहेत. अनेक साहित्यिकसुद्धा अलीकडे रामायणातील पात्रांचे आपल्या आकलनानुसार नवे अन्वयार्थ लावत आहेत. रावण व मंदोदरीही राम-सीतेप्रमाणेच कादंबरीकारांचे आवडीचे मुख्य पात्र बनले असल्याचे आपल्या लक्षात येईल. रावणावर लिहिल्या गेलेल्या कादंब-या विक्रीचे उच्चांक मोडत आहेत. डॉ. वि. भि. कोलते यांनी तर पूर्वी महात्मा रावणहा ग्रंथ लिहून रावण हा रामापेक्षा कसा श्रेष्ठ होता हे वाल्मिकी रामायणाच्याच आधारे दाखवून दिले होते.

पण भाविकांच्या दृष्टीने पाहिले तर सृष्ट आणि दुष्ट शक्तीमधील संघर्ष म्हणजे रामायण. राम हा सृष्ट भावनांचे प्रतीक तर रावण हे दुष्ट भावनांचे प्रतीक. दस-याला रावण दहन केले जाते. सृष्टाचा दुष्टावरील विजयोत्सव साजरा केला जातो तो दुष्ट शक्तीचे रावण हे एक प्रतीक मानून. त्याच्याशी मुळ रावणाच्या चारित्र्याचा काही संबंध असेलच असे नाही. जनमानसासाठी हे ठीकही असेल कारण प्रकाश आणि अंधार, पवित्र आणि अपवित्र या द्वंद्वाने सर्वच मानवजातीला व्यापलेले असून मंगलाचाच विजय व्हावा अशी मानवी भावना असणे अस्वाभाविक मानता येणार नाही. किंबहुना रामकथा ही सृष्ट आणि दुष्ट यातील संघर्ष असल्याची भावना समाजात अधिक प्रबळ आहे. जनसामान्यांच्या कल्पनाविश्वाला ऐतिहासिक तथ्यांशी फारसे घेणे देणे नसते. त्याच्या भावानिकतेचे प्रक्षेपण तो काळ्या-पांढ-या छटात करतो आणि आपली जीवनाची आदर्शे ठरवतो.

सध्या उपलब्ध असलेले वाल्मिकी रामायण मात्र सांगितले गेलेय तेच वैदिक धर्माची महत्ता ठसवण्यासाठी. रामकथेच्या लोकप्रियतेचा फायदा घेत वैदिक नितीतत्वे व धर्मतत्वे जनमाणसावर ठसवण्यासाठी रामकथा वाल्मिकी रामायणाच्या माध्यमातून, मूळ कथेत सोयीस्कर फेरबदल करून लिहिली गेली असे मानायला पुष्कळ वाव आहे. रामकाळात नसलेला आर्य आणि अनार्य असा स्पष्ट भेद वाल्मिकी रामायणात आहे. राम यज्ञांचे रक्षण करतो आणि यज्ञविरोधी राक्षसांना मारतो अथवा पराजित करतो यावर रामायणाचा जास्त भर आहे. वाल्मिकी रामायणात पुरुषप्रधान संस्कृतीचे वर्चस्व दाखवण्यासाठी मूळ कथनात फेरफार करून अनेक क्लुप्त्या करण्यात आलेल्या असून स्त्रीमहत्तेचे अवमूल्यन केले आहे जो वैदिक संस्कृतीचा तात्विक गाभा आहे. असे असले तरी हा गोधळ लक्षात येतो कारण वैदिक महत्तेचे रोपण करतानाही अनवधानाने मुळचे भाग तसेच राहून गेलेले आहेत. त्यामुळे कवीला अगदी रावणाच्या चारित्र्याबद्दल नेमके काय म्हणायचे होते हे प्रश्न निर्माण होतात. एवढेच नव्हे तर वैदिक वर्णव्यवस्थेचे माहात्म्य या काव्यात ठायी ठायी दिसून येते. वैदिक संस्कृती विरुद्ध एतद्देशीय यक्ष-असुर-राक्षस संस्कृती एवढेच नव्हे तर उत्तर भारत विरुद्ध दक्षिण भारत अशी सांस्कृतिक-धार्मिक-वांशिक आणि प्रादेशिक संघर्षाची मुलभूमी म्हणजे आजचे रामायण असे म्हणावे लागेल एवढे टोक रामाच्या माध्यमातून साळसूदपणे गाठले गेलेले आहे. थोडक्यात वैदिक धर्मप्रचारासाठी लिहिले गेलेले हे काव्य आहे हे सहजपणे कोणाच्याही लक्षात येईल. या रामायणाला भारतीय संस्कृतीचा आद्य काव्यमय उद्गार म्हणता येईल असे वास्तव त्यात दिसून येत नाही.

रामकथा वेदकाळात किंवा नंतर लिहिली गेली असे मानले जाते, पण वास्तव तेही नाही. मुळची रामकथा मुळात भारतात वैदिक आर्य प्रवेशण्यापुर्वीच घडून गेली होती हे वास्तव लक्षात घेतले पाहिजे. याचे कारण म्हणजे खुद्द राम किंवा त्याच्या परिवारातील एकही सदस्य ऋग्वेद ते ब्राह्मणांसारख्या वैदिक साहित्यात अवतरत नाही आणि याबद्दल विद्वानांनी आश्चर्यही व्यक्त केलेले आहे. पण वैदिक वसिष्ठ, विश्वामित्र, अत्री, अगत्स्यसारखे वैदिक ऋषी व त्यांचे आश्रम मात्र रामायणात समकालीन असल्याप्रमाणे ठायीठायी दिसून येतात. खरे तर वेदांची रचनाही भारतात झालेली नाही. वेदांचा काळ हा इसपू १५०० असा साधारणपणे मानला जातो. हे वैदिक ऋषी रामायणात अवतरावेत पण राम मात्र वैदिक साहित्यात अवतरू नये याचा अर्थ एवढाच होतो कि वैदिक महत्ता ठसवण्यासाठी या पात्रांचे रामकथा नव्या स्वरूपात लिहिताना कल्पनेने पुनरावतरण केले गेले आहे.  विदेहाचा जनक तेवढा उपनिषदांत अवतरतो पण हा जनक म्हणजे सीतेचा पिता जनक नव्हे. तसा उल्लेखही मिळून येत नाही. रामाचाही उल्लेख प्राचीन उपनिषदांत मिळून येत नाही. याचाच अर्थ असा कि रामकथा ही मुळात वेगळ्या संस्कृतीत घडली, तीवर लोकभाषांत अनेक गीते-पवाडे लिहिले गेले. ती कथा लोकप्रिय झाल्यावर सर्वप्रथम जैन महाकाव्य निर्माण झाले. तिस-या-चवथ्या शतकात त्या कथेचा आधार घेत बौद्ध धर्मातही या कथेचा वेगळे रूप देत वापर करण्यात आला.  वैदिक धर्मियांनीही आपली धर्मतत्वे प्रचारित करण्यासाठी तिचा आधार घेत एक काव्य लिहिले गेले ते म्हणजे चवथ्या-पाचव्या शतकातील वाल्मिकी रामायण.

राम हा वेदपूर्व असावा हे सिद्ध होण्यासाठी अनेक प्रमाणे आहेत. भारतात नागरी संस्कृती स्थिरस्थावर झाली ती पाच हजार वर्षापूर्वी. नियोजनबद्ध नगरे हे या संस्कृतीचे वैशिष्ट्य होते. रामायणातील अयोध्याही नागरी जीवनाने समृद्ध असलेले नगर आहे. उलट वैदिक आर्यांना भारतात आल्यानंतरही नागरी जीवन पसंत तर  नव्हतेच, पण ते त्याचा तिरस्कार करीत. याचे उल्लेख सूत्र साहित्यात येतात. आपस्तंब धर्मसूत्र म्हणते, “नगरांत जाणे आपण टाळूयात...” (१.३२,२१). बौद्धायन धर्मसूत्र म्हणते, “नगरात राहणा-याला कधीही मोक्ष मिळू शकत नाही. (२:३,६,३३). गौतम धर्मसूत्र म्हणते, “नगरांत चुकुनही वेदपठण करू नये.” थोडक्यात वैदिक आर्यांचा नागरी जीवनाबद्दलचा दृष्टीकोन काय होता हे आपल्या लक्षात येईल. भारतात पुरातन काळापासून नागरी जीवन हे लोकांच्या अंगवळनी पडलेले होते. वैदिक आर्यांना मात्र ते जीवन पसंत नव्हते. अयोध्या मात्र संपन्न नगर तर होतेच पण लंकेसहित अन्य नगरांचेही विपुलतेने उल्लेख आलेले आहेत. इसपूच्या चवथ्या शतकात ग्रीक भारतात आले तेंव्हा त्यांनाही पश्चिमोत्तर भारतातच असंख्य नगरे दिसली असे डायोडोरससारख्या इतिहासकाराने नोंदवून ठेवलेले आहे. वैदिक आर्याना मात्र ग्राम्य जीवन पसंत होते. त्यांनी कोठेही सत्ता स्थापन केली असेही उल्लेख वैदिक साहित्यात मिळून येत नाहीत. तसेच रामायणात येणारी नगरांची वर्णने ही बव्हंशी ऐकीव असून अतिशयोक्त व पुनरावृत्ती करणारी आहेत. नागरजीवनाचा अनुभवच नसल्याने वाल्मिकीने नागरी जीवनाचे वर्णन टाळलेले आहे. इतकेच नव्हे तर रामायणात येणारा उत्तर व दक्षिण भारताचा भूगोलही ऐकीव आणि बराचसा चुकीचा आहे हे विद्वानांनी सिद्ध केलेले आहे. त्यामुळेच रावणाची लंका नेमकी कोठे होती याबाबत मतभेद आहेत. भारतात कृषी संस्कृती प्राचीन काळापासून रुजलेली असूनही वाल्मिकी रामायणात मात्र वैदिकांचे उपजीविकेचे साधन असणारे पशुधनच संपत्तीच्या रुपात अवतरते, कृषी नाही, हेही येथे उल्लेखनीय आहे. अर्थात हे मुळचे पशुपालक असणा-या वैदिकांसाठी स्वाभाविक म्हणता येईल.  रामकथेचा विशिष्ट हेतूंनी प्रेरित होऊन विस्तार करताना भूगोलाचे अज्ञान काव्यमय प्रसंगांनी झाकण्याचा प्रयत्न केला गेलेला आहे असे स्पष्ट दिसते. थोडक्यात राम जेव्हा  झाला तेंव्हा वैदिक आर्य भारतात आलेलेच नव्हते कारण तसे असते व खुद्द राम वैदिक संस्कृतीचा प्रसारक असता तर वैदिक साहित्यात रामाचे नाव आदराने आले असते. पण तसे झालेले नाही. एवतेव मुळची रामकथा ही वेदपूर्व काळात घडली असे म्हणणे भाग आहे. रामायणात नागरी किंवा ग्रामीण कृषीजीवनाचे प्रातिनिधिक चित्रण मिळत नाही ते त्यामुळेच. नंतरच्या काळात (इसवी सनाच्या चवथ्या शतकात) रामायण विस्तृत स्वरुपात लिहित असताना वैदिक आर्यांना गतकाळाचे पुरेसे आकलन नसल्याने या त्रुटी रामायणात राहून गेल्या असाव्यात असे म्हणता येईल.

त्यामुळे रामाने केलेले यज्ञांचे रक्षण, राक्षसांचा विनाश, वैदिक ऋषींचे समकालीन अस्तित्व व जेथेही वैदिक तत्वांचे उदात्तीकरण दिसते तो भाग मूळ रामकथेतील नाही हे समजावून घेऊनच रामकथा वाचली पाहिजे. मग राम हा विष्णूचा अवतार, शंबूक, सीताचारित्र्यावरील संशय, सीतात्याग व तिच्या दोन अग्नीपरीक्षा, शूर्पनखेचे राम-लक्ष्मणाने केलेले विदृपीकरण व वालीची कपटाने केलेली हत्या या बाबी आपसूक रद्दबातल ठरून जातात. यामुळे रामकथेच्या प्रभावावर कसलाही फरक पडत तर नाहीच पण रामाचे चारित्र्य मुळाबरहुकुम उतरण्यास मदत होते. रामाला या वरील प्रक्षेप केलेल्या गोष्टीमुळेच तत्वचिंतक आणि अभ्यासक  दोष देत असतात. पण मुळात रामकथा प्रक्षिप्त आहे व ते प्रक्षेप दूर केले पाहिजेत, अकारण रामाच्या विचारविश्वावर व स्त्रीविरोधी वर्तनावर शंका घेण्याचे कारण नाही हे लक्षात घेतले पाहिजे. रामावर चिरंजीवी प्रेम करणारे श्रद्धाळू अर्थात मूळ रामकथेशी प्रामाणिक राहून “राम-सीता” हे “शिव-शक्ती” प्रमाणेच समानतेच्या तत्वावरचे आदर्श दांपत्य असल्याचे मानतात व वाल्मिकीच्या प्रक्षेपाकडे दुर्लक्ष करतात हे आपल्या लक्षात येईल.

या पार्श्वभूमीवर मूळ रामकथा काय होती हे आपल्याला तपासून पहायचे आहे आणि मग रामराज्याची संकल्पना समजावून घ्यायची आहे. मूळ रामकथेत वनवासादरम्यान राम व रावण यांच्यात काही कारणांनी संघर्ष झाला, त्याची परिणती सीताहरणात झाली, रामाने मानवी सैन्य उभे करून त्याच्यावर स्वारी केली व पत्नीची वीरोचित सुटका केली एवढाच मुख्य गाभा मूळ रामकाव्याचा असला पाहिजे हे उघड आहे आणि तो उत्साहाने वीरकाव्याच्या रुपात गायला जात असला पाहिजे. हनुमान-वाली-सुग्रीव इ. हे वानर होते ही तर केवळ आर्यांना सुसंस्कृत दाखवण्याची वांशिक अहंकाराची क्लुप्ती आहे हेही उघड आहे. वीरकाव्य म्हणून रामकथा एवढी लोकप्रिय होती कि वाल्मिकी रामायणही तिची सर गाठू शकलेले नाही. वाल्मिकी रामायणानुसारचा राम खरेच तसा असता तर एवढी अपार लोकप्रियता त्याला प्राप्त झाली नसती.

रामराज्य ही संकल्पना समजावून घेताना आपल्याला वाल्मिकी रामायणाचा फारसा आधार घेता येत नाही. जैन व बौद्ध रामायण तसेच प्रादेशिक संस्करणात आणि लोककाव्यात अवतरणा-या रामालाही विचारात घेणे आपल्याला क्रमप्राप्त ठरते.

रामराज्य नेमके काय होते?

कल्याणकारी राज्य ही पाश्च्यात्य देशात संकल्पना अवतरली ती प्रबोधन काळात. शासनाची मुख्य कर्तव्ये काय कि ज्यायोगे प्रजेचे अधिकाधिक कल्याण होईल याभोवती ही संकल्पना फिरते. त्यामुळे अनेक नैतिक प्रश्नही निर्माण केले गेले असून “चांगले म्हणजे काय?” यापासून ते “चांगले कोणी ठरवायचे?”, “अधिकांचे अधिक सुख ही संकल्पना खरेच सुखमय ठरू शकते काय?” यासारखे गहन तात्विक प्रश्न निर्माण करून कल्याणकारी राज्याची दिशा नेमकी काय असावी यावर चिंतन केले गेले आहे. पण भारतात मात्र रामराज्य या संकल्पनेने गेली हजारो वर्ष राज्य केले आहे असे म्हणायला हरकत नाही.

रामायणात रामाच्या राज्याभिषेकानंतर भरताने वर्णन केल्यानुसार, रामराज्यात कधी दुष्काळ पडत नसे. लोक दीर्घायुषी असून बापाला कधी मुलाचे अंत्यसंस्कार करावे लागत नसत. राज्यात कोणी विधवाही नव्हती. सारे लोक वैभवात राहत असून आनंदी व समाधानी होते. चोर-दरोडेखोरांचा कोणासही उपद्रव नसून आजारपण अथवा शरीरव्यंग कोणासही भोगावे लागत नसे. अग्नी, हिंस्त्र पशु, अथवा नैसर्गिक आपत्तीचा धोका नसे. वैवाहिक जीवन सुखी असून लोक शिक्षित होते. अशा रीतीने रामकालीन जग हे सुख-समाधानाचे होते असे रामायणात म्हटले असले तरी यात राज्यव्यवस्थेचा काही सहभाग होता असे मात्र दर्शवलेले आढळत नाही. एका विशिष्ट दृष्टीकोनातील आदर्श समाजव्यवस्थेचे हे वर्णन आहे. पण लोकांना समजलेले रामराज्य मात्र खुद्द रामाने निर्माण केलेली आदर्श व्यवस्था अशा स्वरूपाचे होते. या आदर्श समाजव्यवस्थेला आधुनिक परिप्रेक्षात पाहत तशी व्यवस्था निर्माण करण्याची संकल्पना मांडण्याचे श्रेय नि:संशयपणे महात्मा गांधींना द्यावे लागते. “रामराज्य” हीच आदर्श संकल्पना मानून त्यानुसार स्वतंत्र भारत कशी वाटचाल करेल याचे विस्तृत दिशादर्शन त्यांनी करून ठेवले आहे.

रामराज्याची स्थापना हा आदर्श पुढे ठेवूनच महात्मा गांधींनी भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याचे असामान्य नेतृत्व केले. त्यांच्या दृष्टीतील रामराज्य हे विशाल मानवतावादाचे समग्र रूप होते. रामाला त्यांनी एक आदर्श राजा या रुपात पाहिले. त्याला कोणत्याही एका धर्माच्या चौकटीत बांधायचा प्रयत्न केला नाही. १९ सप्टेंबर, १९२९च्या 'यंग इंडिया'मध्ये महात्मा गांधी लिहितात, 'मी रामराज्याचा अर्थ हिंदू राज्य असा समजत नाही. रामराज्य हे देवाचे राज्य आहे, असे मी मानतो. माझ्यासाठी राम आणि रहीम हे दोन्हीही एक आणि सारखेच आहेत; सत्य आणि सद्गुणांव्यतिरिक्त मी दुसऱ्या कुठल्याही देवाला मानत नाही. माझ्या कल्पनेतील राम या पृथ्वीतलावर खरोखरच होऊन गेला का, हे मला माहिती नाही. परंतु, रामायण हे खऱ्या लोकशाहीचे असे उदाहरण आहे, जिथे लांबलचक आणि महागड्या प्रक्रियांना सामोरे न जातासुद्धा समाजातील शेवटच्या नागरिकाला न्याय मिळू शकतो.' २ ऑगस्ट, १९३४च्या 'आनंद बाजार पत्रिका'मध्ये गांधीजी लिहितात, 'माझ्या स्वप्नातील रामायणात राजपुत्र आणि रंक या दोघांनाही समान अधिकारांची खात्री दिली जाते.' २ जानेवारी, १९३७च्या 'हरिजन'मध्ये ते म्हणतात, 'राजकीय स्वातंत्र्य मिळवणे याचा अर्थ आपण ब्रिटिशांचे हाऊस ऑफ कॉमन्स, रशियन राज्यव्यवस्था, इटलीतील फॅसिस्ट अथवा जर्मनीतील नाझी शासन व्यवस्थेचे अनुकरण करावे, असा नाही. आपल्याला आपले, आपले वाटणारे राज्य हवे आणि त्यालाच मी रामराज्य म्हणतो. रामराज्य म्हणजेच नागरिकांच्या नैतिकतेवर आधारलेले राज्य.' गांधीजींच्या मते, रामराज्याची राजकीय व्याख्या, 'धर्म, शांतता, सौहार्द आणि लहान-मोठे, उच्च-नीच, सर्व प्राणिमात्र आणि पृथ्वीच्यासुद्धा आनंदाचा विचार करून वैश्विक जाणिवेवर आधारलेले राज्य' अशी करता येईल.

देशाला स्वातंत्र्य मिळण्याच्या दोन महिने आधी, १ जून १९४७ रोजी गांधीजींनी 'हरिजन'मध्ये लिहिले होते, 'ऐश्वर्यात लोळणारे काही लोक आणि पुरेसे अन्नही न मिळणारे सामान्य नागरिक अशा अन्यायकारक असमानतेच्या काळात रामराज्य अस्तित्वात येणे शक्य नाही.'

रामाबद्दलची आस्था महात्मा गांधींनी रामराज्याचे एक व्यापक स्वरूप मांडून व्यक्त केली. त्यांच्याच वरील विधानांवरून लक्षात येईल कि समता आणि न्याय हे रामराज्याचे महत्वाचे लक्षण होते आणि ते पुरातन भारतीय परंपरेला साजेसे होते. मूळ रामकथेतील राम गांधीजीना आकळला कसा होता हे येथे आपल्या लक्षात येईल. गांधीजींचे रामराज्य केवळ प्रादेशिक अथवा एखाद्या राष्ट्रापुरते सीमित नव्हते तर त्याला वैश्विकतेचे परिमाण होते. रामराज्य हे त्यांच्या मते पाश्चात्य राजकीय धारांचे अनुकरण नव्हे तर शुद्ध राष्ट्रीय विचारमंथनातून रामाच्या जीवनातून आकळलेले एक नवेच सामाजिक आणि राजकीय तत्वज्ञान होते जेथे मनुष्य कल्याण हाच शासनाचा प्रधान हेतू असणार होता. थोडक्यांचे हित व्हावे आणि बहुसंख्य लोक मात्र कोणत्याही सुखापासून वंचित रहावे अशी व्यवस्था म्हणजे रामराज्य नोहे हे त्यांनी स्पष्टपणे नमूद केले. लोकांच्या नैतिक धारणा हा त्यांनी रामराज्याचा पाया मानला. शासनामुळे समाज नैतिक होतो तसेच नैतिक लोकांमुळे शासकांना नैतिक व्हावेच लागते असा हा परस्परावलंबित समाज म्हणजे रामराज्य ही त्यांची व्याख्या होती.

सध्या उपलब्ध असलेल्या वाल्मिकी रामायणात आलेली वर्चस्वतावादी तत्वे मूळ रामकथेचा भाग नाहीत ही जाणीव त्यांना असंख्य भारतीयांप्रमाणे होती व त्या जाणीवेला चिंतनाचे अधिष्ठान देवून त्यांनी आधुनिक जगाला रामराज्य म्हणजे काय आणि ते कसे असले पाहिजे याचा मार्गदर्शक सिद्धांत दिला. आज जगाला अशा रामराज्याची आवश्यकता आहे हे कोणीही विचारी मनुष्य मान्य करील.

आज देशात अयोध्येला नव्या राममंदिराच्या रूपाने ते फक्त भावभक्तीचे आणि धार्मिक अहंकाराचे प्रतीक राहील कि खरेच रामराज्याच्या दिशेने पावले उचलण्याचे सुतोवाच होईल हे काळच ठरवेल. रामाचे उदात्त मानवहितैषु चारित्र्य सर्व भारतीय आदर्श मानतील कि भेदाभेदाच्या भिंती उभ्या करत हिंसेच्या तांडवात देशाला ढकलले जाईल हे सुजाण लोकांच्याच विचारक्षमतेवर अवलंबून राहील. राम आणि रामराज्य या संकल्पना जशा मुळच्या होत्या तशाच स्वीकारायच्या कि वर्चस्वतावादाने प्रदूषित झालेली संकल्पना स्वीकारून “रामराज्य” संकल्पनेचा बट्ट्याबोळ करायचा हे या देशातीलच नव्हे तर जागतिक नागरिकांनी ठरवायचे आहे.

-संजय सोनवणी

 

 

गझनीचा मोहम्मद आणि मोहम्मद घोरी

    ललितादित्य मुक्तापिडाने अरबांना भारत व अफगाणिस्तानातून हुसकावून लावल्यानंतर जवळपास तीनशे वर्ष भारतावर कोणतेही नवे आक्रमण झाले नाही. अरब ...