पुन्हा "कल्की"

 

मी लिहिलेली कल्की ही कादंबरी मराठीत प्रकाशित होऊन अनेक दशके झालीत. नंतरही खूप आवृत्त्या झाल्यात. मध्यप्रदेशात स्थायिक प्रसिद्ध लेखक व कवी विश्वनाथ शिरढोणकर यांनी या कादंबरीचा हिंदीत अनुवाद केला आणि तो २०२१ साली रवीना प्रकाशनाने प्रसिद्धही केला. मी या अनुवादाबद्दल कधी लिहिले नाही, कल्की कादंबरीचा इतिहासच तसा आहे.

ही कादंबरी मराठीत जेंव्हा प्रकाशित झाली त्यावेळेस सामना वृत्तपत्राने व सकाळने सिंगल कॉलम समिक्षणात त्यावर टीकेची झोड उठवली होती.

२००४ किंवा २००५ साली सुनील मोझर यांनी या कादंबरीचे नाट्य रुपांतर करून हे नाटक राज्य नाट्य स्पर्धेत सादर केले. कृपाल देशपांडे आणि अन्य कलाकारांनी हा प्रयोग स्पर्धेत सादर केला. भरत नाट्य मंदिर, पुणे येथे. कृपालसहित सर्व कलाकारांनी प्रयोगात जीव ओतला. मी हा प्रयोग पाहिला. आपल्या कादंबरीचे असे अफलातून नाट्यरुपांतर होऊ शकते यावर माझाच विश्वास बसला नव्हता. कृपालने तर अभिनयात कमाल केली होती.

प्रयोग झाल्यानंतर सामना पेपरमध्ये या नाटकाचे अर्धे पान परीक्षण आले. ते लिहिले होते मंगेश तेंडुलकर यांनी.

परिक्षण विरोधात होते हे ठीक आहे, पण गम्मत म्हणजे अवघ्या परीक्षणात तेंडुलकरानी त्या दोन हजार शब्दांच्या परीक्षणात ना लेखकाचे नाव लिहिले ना कलाकार-दिग्दर्शकाचे नाव लिहिले. असे कोणतेही परीक्षण आजतागायत माझ्या वाचनात आलेले नाही.

या नाटकाला कोंकणातील एका स्पर्धेत मात्र पारितोषिक मिळाले. तेवढेच दिग्दर्शक-कलावंतांना समाधान.

कल्की ही कादंबरी तथाकथित हिंदूच नव्हे तर सर्व धर्मियांना समूळ हादरवून टाकणारी होती. विश्वनाथ शिरढोणकरांना तिचा अनुवाद का करावा वाटला हे मी समजू शकतो. भविष्यात हिचे असंख्य भाषांत अनुवाद होतील ही अपेक्षा जरी असली तरी माझ्या मायभाषेत तिची अवहेलना केली गेली याचे शल्य कायम राहील. म्हणून मी या अनुवादाबद्दलही, तो उत्कृष्ठ आणि मुळाशी प्रामाणिक असूनही आजवर लिहिले नाही. आज वाटले म्हणून लिहिले एवढेच!

-संजय सोनवणी

 On your wrinkled face

Is dancing a moon beam

Trickled from a hole of our

Thatched roof

As if the Lord is caressing

Your pains,

Stored in every fold of your exhausted face…

O mother,

When shall your perpetual strife come to an end?

Working on the farms

And tending the cattle

Under the torrential rains or burning heat

With circumstances ravaging

Your mighty dreams

Those you have seen in me

And in your buried ambitions!

न्यायाच्या अन्याय्य बाजू!

 

न्यायाच्या बाजू अनेकदा दुर्बोध आणि त्यामागील कारणमीमांसा अनाकलनीय असते. न्याय हे सुडाचे प्रतिक बनून गेले असल्याचे आपल्याला मध्ययुगपूर्व कायद्यांतून दिसून येते. मग ते धार्मिक न्याय असोत कि राजसत्ता प्रवर्तित. अनेकदा दोन्हीही न्याय हे एकमेकांत बेमालूम मिसळले गेले असल्याचेही आपल्याला दिसून येईल. “हाताच्या बदल्यात हात आणि डोळ्याच्या बदल्यात डोळा” हे नैसर्गिक न्यायाचे तत्व प्रदीर्घ काळ मानवी जगावर राज्य करत असल्याचे आपल्याला त्याचमुळे दिसते. ईश्वरनिंदा हे घोर पातक मानून देहदंड देणे हा तर जगभरचा खुनाशी “न्याय” बनून गेला होता असेही आपल्याला इतिहासात डोकावून बघता लक्षात येते. यातली गम्मत अशी कि ईश्वर हेच मुळात पुराव्याने सिद्ध होऊ शकणारे तत्व नसता, ईश्वरनिंदा हा देहदंडप्राप्त गुन्हा व्हावा यामागे धार्मिक अभिनिवेश आणि पुरोहितसत्ता अनिर्बंध असल्याचे संकेत देतात. खुनासाठी सुळावर लटकावणे ते फाशी देणे या शिक्षा तर प्राचीन कालापासून आजतागायत वर्तमानातही कायम आहेत. अमेरिकेत जहरी इंजेक्शन देणे अथवा इलेक्ट्रिक चेअरवर बसवून शॉक देऊन ठार मारणे याही शिक्षा याच प्रकारात मोडणा-या. खुनामुळे सामाजिक अनीती पसरेल म्हणून तेवढीच कठोर शिक्षा दिली पाहिजे हे यामागचे “न्यायतत्व”. किंबहुना समाज टिकून रहावा यासाठी गुन्ह्याचे स्वरूप आणि दोषींना शिक्षा याची तरतूद केली गेली असल्याचे आपल्याला दिसते. पण यात मुलभूत तत्व हे सुटले आहे कि समाज म्हणजे काय, तो कोणत्या मुलतत्वावर टिकू शकतो याविषयीचे तात्विक भेद अद्याप मिटले आहेत असे दिसून येत नाही. यावर अद्याप सखोल चर्चा होण्याची आवश्यकता आहे हे नक्कीच.

पण खून किंवा तत्सम अपराधासाठी मृत्यूदंड देणे हे न्यायव्यवस्थेने घेतलेला सूड मानून मृत्युदंडाची शिक्षा रद्दबातल करणारेही अनेक देश आहेत. भारतातही अशी शिक्षा क्रूर असल्याचे मानून ती रद्द करण्यात यावी अशी मागणी अधून मधून होत असते. खुनाव्यतिरिक्तच्या दंडार्ह आरोपांतील दोषी व्यक्तीमध्ये सुधार कि शिक्षा या द्वंद्वाची तर जगभर रेलचेल आहे. शिक्षा देऊन व्यक्ती सुधारेल कि बिघडेल यावर मानसशास्त्रात्मक अभ्यासही खूप झालेले आहेत. शिवाय कोणत्या प्रकारच्या गुन्ह्यासाठी किती वर्ष शिक्षा हाही तात्विक प्रश्न उरतोच. खरे तर गुन्ह्यासाठी दिलेल्या शिक्षेच्या काळाबाबत कसलेही तारतम्य असल्याचे दिसत नाही. पण समाजापासून अशा गुन्हेगार व्यक्तीला काही काळ का होईना तोडणे हे मुलतत्व मात्र पाळले जाते. त्यामागे न्याय ही भावना असते कि सुडाची भावना असते याबाबत मात्र संभ्रम असतो.

या संदर्भात प्रख्यात तत्वज्ञ जेरेमी बेंथ्याम यांनी एक बाब फार छान सांगितली आहे. "माणूस कायदे कसे बनवतो? जे अपराध खरे समाजाचे नैतिक चारित्र्य ढासळवू शकतात त्या अपराधांना सर्वात कमी शिक्षा असते. उदा. भ्रष्टाचार. कारण तो अनैतिक व समाजस्वास्थ्य बिघडवणारा गुन्हा असला तरी सर्वांनाच तो हवाहवासा वाटतो. पण असे काही अपराध असतात जे अपराधी पुन्हा पुन्हा करण्याची शक्यता नसते त्याला मात्र कठोरात कठोर शिक्षा दिली जाते. उदा. खून. कारण बहुतेक खून हे भावनेच्या भरात व व्यक्तिगत सुडापोटी होत असतात. एकदाचे त्याचे सूडकर्म पार पडले कि तो सरसकट खून करण्याची शक्यता क्वचित असते. पण त्याला अधिक शिक्षा, कारण तसे आपल्याशी झालेले आपल्याला आवडनार नाही." याचा मतितार्थ एवढाच कि ज्यामुळे समाज अध:पतीत होतो अथवा होऊ शकतो त्याला आणि ज्यामुळे समाजाचे अध:पतन होण्याचे कारण नाही अशा अपराधांत मनुष्य सोयिस्कर फरक करत असतो व तशी नीतिमुल्ये बनवत असतो. कायद्याची नैतिक बाजू तपासायला गेलो तर आपल्याला त्यात अनैतीकतेचाच भाग अधिक असल्याचे दिसेल, कारण त्यात विसंगती तर असतेच पण कायद्याच्या आकलनाचा प्रश्नही असतोच.

मुळात न्याय म्हणजे काय आणि न्याय करण्याचा अधिकार नेमका कोणाचा हा प्रश्न प्राचीन काळापासून मनुष्यजातीसमोर यक्षप्रश्नासारखा ठाकलेला आहे. आधुनिक नितीतत्वज्ञही न्याय या शब्दाची काटेकोर व्याख्या करू शकलेले नाहीत. कारण एका अर्थाने ही एक संदिग्ध संकल्पना आहे. समाजाला जे हानिकारक वाटते ते ठार मारणे अथवा कमी दर्जाच्या गुन्हेगारांना समाजापासून शिक्षा देऊन तुरुंगबंद करून दूर हटवणे हे झाले वरकरणी न्यायाचे तत्व. पण समाजाला ‘हानिकारक’ म्हणजे काय? ते कोणी ठरवायचे? त्या हानीचे मापदंड नेमके काय? ते कोणत्या तत्वाने निर्दिष्ट होतील? त्याला नेमकी काय आणि किती शिक्षा असली पाहिजे? आणि शिक्षा दिली आणि भोगली तर ती दोषी व्यक्ती नेमक्या कोणत्या तत्वाने दोषमुक्त होते? दोषमुक्ततेचा अर्थ काय आणि त्याचे मोजमाप करण्याचे नेमके परिमाण काय? हे आणि असे अनेक प्रश्न या संदर्भात उपस्थित होतात आणि जगातील कायदेतद्न्य आणि नितीविद या संदर्भात एकमताने कसलेही विधान करू शकत नाहीत. कारण न्याय या तत्वामागे नेहमीच सामुहिक मानसशास्त्र मोजक्यांच्या प्रतीनिधीत्वातून राबवले जात असते. न्यायमंडळ जे अंतिम रीत्या ठरवते तेच शेवटी कायदे बनतात आणि ते अंमलबजावणी यंत्रणेमार्फत राबवले जात असतात. भारतात राज्यांनाही काही कायदे बनवण्याचे अधिकार असल्यामुळे एखाद्या राज्यातील गुन्हा ज्या कायद्यामुळे गंभीर बनतो तोच आणि त्याच प्रकारचा गुन्हा दुस-या राज्यात कमी गांभिर्याचा मानला जातो. अमेरिकेतही ब-यापैकी अनेक राज्यांत अशीच स्थिती आहे. पण एकाच प्रकारचा गुन्हा अमुक राज्यात गंभीर का आणि अन्य राज्यात का नाही याचे उत्तर केंद्रवर्ती न्यायसंस्थेकडे असतेच असे नाही. अपघातातील गुन्ह्यांबाबतही असाच प्रश्न विचारला जाऊ शकतो कारण यासंदर्भात कायद्यात नवे सुधार आणले गेले आणि ते समता या न्यायतत्वाचे पालन करणारे नाहीत असेही स्पष्ट दिसते.

कायदे मंडळ अनेक कायदे समाजाच्या दबावातून बनवते. राजकीय, आर्थिक किंवा समाजाच्याच दबावाने कायद्यातील काही कलमे एखाद्या आरोपीला लागू नसली तरी लागू केली जातात. अलीकडेच पुण्यात घडलेले एक प्रकरण. एका गर्भश्रीमंत बापाच्या अल्पवयीन मुलाने एका पबमध्ये पार्टी केली. त्यात तो मद्य प्याला. रात्री दोन-अडीच वाजता पोर्शे ही विनानोंदित महागडी कार बेफाम वेगाने चालवत त्याने एका मोटार सायकलला उडवले. त्यात मोटारसायकलवर बसलेले तरुण जोडपे ठार झाले. हे जोडपेही मद्य प्यायलेले होते. त्यामुळे अपघात नेमक्या कोणाच्या चुकीने झाला हे अद्याप समोर यायचे आहे. हा अपघात घडायला मोटारसायकल चालवणारे मद्यधुंद जोडपे नसेलच हे कोणालाही या क्षणी सांगता येणार नाही. तरीही सारी सहानुभूती त्या जोडप्याच्या बाजूने गेली. सत्य अनेकदा वेगळे असते याचे भान कोणाला राहिले नाही. आरोपी मुलगा अल्पवयीन असल्याने कायद्याप्रमाणे त्याला लगेच काही अटींवर जामीन मिळाला आणि यामुळे देशभर समाजमाध्यमांतून एक संतापाची लाट उसळली. त्याचा परिणाम असा झाला कि जेथे हा मुलगा मद्य प्यायला होता त्या पब-मालकांपासून ते आरोपीच्या पित्यापर्यंत सर्वांना अटक तर झालीच पण त्या मुलालाही जामीन रद्द करून त्याला बालसुधार केंद्रात पाठवले गेले. आता अल्पवयीन म्हणजे अठरा वर्षापेक्षा लहान ही व्याख्या बदलून सोळा वर्षापेक्षा लहान करावी अशी मागणी जोर धरत आहे. निर्भया प्रकरणातही असाच जनक्षोभ उसळल्यामुळे कायदे कडक केले गेले होते. आता याही प्रकरणात तसे होण्याची शक्यता नाकारता येत नाही.

या प्रकरणात आरोपी श्रीमंताचा मुलगा असल्याने ‘रईस बाप कि बिगडी औलाद’ अशीच असते हा भारतीय चित्रपट सृष्टीने रुजवलेला संदेश हा क्षोभ उठन्यामध्ये कारणीभूत ठरला नसेल असे काही म्हणता येत नाही. पोलीस अनेकदा पैसे खाऊन आणि राजकीय दबावाखाली आरोपीला झुकते माप देतात हेही तेवढेच सत्य. जनक्षोभामुळे पोलीसांना आधी घेतलेले सर्व निर्णय बदलायला तर लावलेच पण बालहक्क न्याय मंडळाने आधीचा निकाल रद्दबातल केला आणि मुलाची बालसुधार गृहात रवानगी केली. त्यांनी असे करताना कायद्याचे नेमके कोणते तत्व वापरले जे आधी वापरले नव्हते ही बाब गुलदस्त्यात आहे. कायदे हे आकलनाप्रमाणे वेगळे भासतात कि आकलन बदलायला भाग पाडले जाते असे प्रश्न या निमित्ताने उठतात.

या प्रकरणाचे पडसाद देशभर पडले. कायदा सर्वांसाठी समान आहे कि उत्पन्नश्रेणीनुसार कायद्याचे स्वरूप बदलते असे प्रश्नही कायदेतद्न्य विचारू लागले आहेत.

एखादी घटना घडली कि तिचे सामाजिक आकलन कसे होते आणि कोणत्या प्रकारची प्रतिक्रिया उठते यावरून जर कायद्याचे आकलन व अंमलबजावणी ठरत असेल तर कायद्याचे आणि न्यायाचे स्थान काय उरते हा खरा प्रश्न या निमित्ताने उभा राहतो.

न्यायाचे मानसशास्त्र विलक्षण असते. कायदा समाज नियंत्रित करतो कि नि:पक्ष विचार करणारे कायदेमंडळ कायद्याने कसे नियंत्रण ठेवावे हे निर्धारित करतो? भारतात एके काळी सतीची निघ्रूण पण समाजमान्य चाल होती. समाज सतीप्रथा चालू ठेवण्याच्या बाजूने होता. पण इंग्रजांनी बहुमताविरोधात जात ही चाल बंद केली. म्हणजेच बहुसंख्यांची कायदा आणि न्याय या शब्दाची व्याख्या कामाला येतेच असे नाही. अंधश्रद्धांविर्रुद्धच्या कायद्यांबाबतही असेच म्हणता येईल. पुन्हा त्यात एक तात्विक समस्या म्हणजे श्रद्धा आणि अंधश्रद्धा यात नेमक्या कोणत्या नियमाने फरक करायचा?

एके काळी धर्मांच्या प्रभावात न्यायात दैववादही आणला जात असे. त्यासाठी संशयिताला तप्त वस्तू उचलण्यासारखी दिव्ये करायला लावली जात. या दिव्यात हात भाजला नाही तर संशयित निर्दोष असे स्न्गान्यात येई, परंतू तप्त वस्तू कोणालाही भाजण्याचा प्रसाद देणारच. सीतेला करावे लागलेले अग्नीदिव्य तर सर्वांनी ऐकलेले आहे. अग्निदिव्य म्हणजे दुसरे-तिसरे काही नसून स्वत:ला जाळून घेऊन खाक होणे. याला अपवाद नाहीत. पण सीतेच्या अग्नीदिव्यामुळे दिव्य प्रकरणाला दैवी अधिष्ठान आले हे अमान्य करता येत नाही. अगदी मध्ययुगातही ही चाल सर्रास होती आणि ती अन्याय्य आहे असे कोण समाजधुरीणाला वाटल्याचे दिसून येत नाही.

कायदे आणि न्यायाचे तत्व राजसत्तेच्याच हाती असले पाहिजे, इतरांनी त्यात दाखल देत कायदे किंवा न्याय हातात घेऊ नये असे जगमान्य असलेले तत्व आधुनिक काळात पाळले जाते. पण समाज असे तत्व पाळतोच असे नाही. गुन्हेगारांना समाजानेच झुंडशाही करत ठेचून अथवा जाळून मारल्याची अनेक उदाहरणे आपल्या देशात आहेत. त्यात पुन्हा धार्मिक झुंड असेल तर न्यायाच्या चिंधड्या उडणे स्वाभाविक आहे. याबाबत “न्याय” या संकल्पनेची चर्चा गंभीरपणे झाल्याची उदाहरणे नाहीत. कारण हितसंबध जेथे जपले जाणार असतील किंवा आपल्या धार्मिक भावनेचा परिपोष होणार असेल साहजिकच चर्चा व्हावी अथवा न व्हावी हे ठरत असते.

आजकाल सोशल मिडीया एक महत्वाचा घटक बनला आहे. एखाद्याविरुद्ध रोष अथवा संताप उसळणे हे आपण अनेकदा पाहतो. या मिडीयात कार्यरत असलेले लोक सामान्य नागरिक असतात. त्यांना कायदा व न्याय या संकल्पनांची माहिती असणे सहसा शक्य नसते. पण त्यांचे व्यक्तिगत आकलन हे सहसा आरोपीची सामाजिक स्थिती, त्याची जात अथवा धर्म यावर आधारित असते. श्रीमंतांचा द्वेष हे यामागे एक अव्यवछेदक कारण असते. हा द्वेष निर्माण होण्याची अनेक कारणे श्रीमंतांनीच दिलेली असतात हेही खरे आहे. पोलीस आणि न्यायव्यवस्था भ्रष्ट असल्याचा अनुभव सामान्य माणसाला येत असतोच. त्यात राजकीय पुढारी कायदा आणि न्यायव्यवस्थेत स्वार्थी हस्तक्षेप करतात आणि आरोपीला सोडवायचे कि सडवायचे हे ठरत असते. आरोपी अथवा संशयित कोणत्या सामाजिक व आर्थिक वर्गातून आला आहे यानुसार न्यायाच्या व्याख्या बदलत असतील तर त्याला न्याय म्हणता येणार नाही असेही आपण म्हणू शकतो. याबाबत सामाजिक जाण आणि भान अत्यल्प असल्याने भावानोद्रेकाधारित यंत्रणा कामाला लागायचे कि ढिम्म बसायचे हे ठरवत असतील तर कायद्याचेही धिंडवडे निघणार हे उघड आहे.

त्यात वकील आणि न्यायाधीश यांचे कायद्याचे आकलन काय? त्यांची न्याय या संकल्पनेबाबत समजूत काय आणि तो कसा द्यावा याची कोणती पद्धत त्ते वापरतात यावरही “न्याय” या संकल्पनेचे प्रत्यक्ष अस्तित्व राहणार कि जाणार हे ठरत असते. सामाजिक दबावान्चा त्यांच्यावर परिणाम होणे अपरिहार्य असते. पण त्यांना बळी जायचे की नाही याची नैतिक जाण त्यांना असतेच असे नाही. त्यामुळे पुन्हा न्यायाचे तत्व दुषित होत जाते हे आपल्या लक्षात येईल.

न्याय म्हणजे सूडभावना नव्हे. शिक्षा म्हणजे समाजाने आरोपीवर उगवलेला सूड नव्हे. कायदे सर्वांना समान असले पाहिजेत. हे झाले न्यायाचे बहुमान्य तत्व. परंतु आजकाल विशिष्ट गुन्हे आणि गुन्हेगाराचे आर्थिक व सामाजिक स्थान यावरून ज्या वेगाने जनाक्रोश उठतात आणि कायदेमंडळाला कायदे बदलायला तर न्याय व्यवस्थेला न्याय बदलायला भाग पाडतात त्यावरून झुंडशाहीच्या सुडाचा न्याय अस्तित्वात आला आहे असे समजून चालण्यास हरकत नाही. यामुळे अंततोगत्वा संपूर्ण समाजाचेच नुकसान होणार आहे व अराजकाच्या दिशेने जावे लागणार आहे हे लक्षात घ्यावे लागेल.

मिडीया ट्रायल हा शब्द जसा प्रसिद्ध होता तसाच आता सोशल मिडीया ट्रायल हा अभिनव प्रकार भारतीय कायदा आणि न्यायव्यवस्थेला हानीकारक ठरतो आहे. शिवाय द्वेषाधारित अथवा मत्सराधारित आक्रोशातून कोणावर तरी न्याय नाही पण अन्यायच होणार आहे याचेही भान समाजाला येण्याची आवश्यकता आहे. न्यायव्यवस्थेत दोष आहेत हे मान्य असले तरी ते दूर करण्याची ही पद्धती समाजविघातक व म्हणून न्याय या बहुमोल तत्वाची विनाशक आहे हे पक्के समजून चालावे लागेल. झुंडीने केलेला किंवा करायला भाग पडलेल्या न्यायाला “न्याय” म्हणत नाहीत. जे कायदे बदलायला किंवा नवे निर्माण करायला लावण्याला कायदाही म्हणत नाहीत. कायदा आणि न्याय हा नि:पक्षपाती आणि समानतेच्या तत्वावर चालणारा असला पाहिजे आणि तशीच अपेक्षा व्यक्त करणे वेगळे आणि कोणालातरी आधीच गुन्हेगार ठरवून त्याच्या विरोधात रोष व्यक्त करणे वेगळे याचे भान आपल्याला एक सुसंस्कृत नागरिक म्हणून आले पहिजे.

न्याय ही सुडव्यवस्था नाही. नसली पाहिजे. मुळात अपराध म्हणजे काय, का होतात, का करावेसे वाटतात आणि त्याचे सामाजिक परिणाम काय होतात याचा सर्वांगीण विचार करून समाजव्यवस्थेतच आमुलाग्र बदल करत रहावा लागेल. सभ्य सुसंस्कृत समाज हा कायदे कमी असण्याच्या पक्षात असतो तर अनितीमान समाजच कायद्यात वाढ होत रहावी या पक्षात असतो. कमी कायदे म्हणजे शासनाचे कमी नियंत्रण, समाजाला अधिक स्वातंत्र्य. कायदे कडक केले म्हणजे अपराध कमी होत नाहीत हे सिद्ध झालेले तत्व आहे. समाजसुधारणाच गुन्ह्यांचे प्रमाण करू शकतात. पण हा मार्ग प्रदीर्घ असतो. कष्टाचा असतो. नीतीमूल्यांचा किती प्रसार झाला आहे त्यावर अवलंबून असतो. नीती म्हणजे काय यावर तात्विक वाद घालता आले तरी माझ्या कोनत्याही कृतीने अथवा लिहिण्या-बोलण्याने कोणाचेही शारीरिक अथवा मानसिक हानी होणार नाही ही जबाबदारी मात्र कोणी कधी बदलू शकत नाही. मानसिक रुग्णांना वेळीच मानसोपचार मिळाले तरी गुन्ह्यांची संख्या कमी होऊन जाईल. पण त्यासाठी समाजानेच जोर लावला पाहिजे आणि शासनव्यवस्थेनेही उचित साथ दिली पाहिजे. मग न्याय ही संकल्पना अधिक सुस्पष्ट आणि नैतिक होऊन जाईल आणि तसाच समाज आपल्याला हवा आहे. त्या दिशेने पावले टाकली पाहिजेत. भावनोद्रेक करून स्वत:ला न्यायाच्या बाजूचे आहोत असले काही दाखवण्याचा अट्टाहास करू नये. शेवटी न्याय स्वत:च्या वर्तनापासून आणि विचारांपासून सुरु होतो हे तत्व विसरू नये.

 

-संजय सोनवणी  

 

 

 

 

 

 

 

 

अलेक्झांडर भारतात!

 

पहिल्या दारियसने उभारलेल्या पर्शियन साम्राज्याचा अस्त तिस-या दारियस च्या काळात, म्हणजे इसपू ३३० मध्ये झाला. जवळपास दोनशे वर्ष टिकलेले हे साम्राज्य अलेक्झांडरने पादाक्रांत केले. तिस-या दारियसचा खून झाल्यानंतर त्याचा क्षत्रप बेस्ससने स्वत:ला सम्राट घोषित केले पण त्याचाही पराभव केला गेला. पुढे भारतातून परत येताना अलेक्झांडरने तिस-या दारियसच्या कन्येशी, स्टेटीराशी, सूसा येथे विवाहही केला. जिंकलेल्या पर्शियन प्रांतात (इजिप्त धरून) त्याने स्वत:च्या नावावर अलेक्झांड्रिया नावाची नगरेही स्थापन केली. सारे पर्शियन साम्राज्य काबीज करायचे असल्याने त्याचे लक्ष अकेमेनिड साम्राज्याचा भाग असलेल्या सिंध व पंजाब प्रांताकडे वळणे स्वाभाविक होते.

अलेक्झांडरचे अफगाणिस्तानात इसपू ३३० मध्ये आगमन झाले. दारियसच्या बल्ख, अरिया, अराकोशिया या आजच्या अफगाणिस्तानातील प्रांतांच्या छत्रपांच्या नेतृत्वाखाली तेथील लढाऊ टोळ्यांनी दग्दभू धोरण वापरून त्याच्या सैन्याला प्रचंड त्रस्त केले. त्याच्या सैन्यातही बंडाळीची समस्या उद्भवली. अलेक्झांडरच्या हत्येचा प्रयत्नही येथेच झाला. हा प्रयत्न करणा-या फिलोटस या बंडनेत्याला ठार मारण्यात आले. पण स्थिती हाताबाहेर जायला येथेच सुरुवात झाली. हेलमंड नदीच्या खो-यातील टोळ्यांनीही त्याला प्रचंड त्रस्त केले. त्यामुळे अलेक्झांडर अफगाणिस्तानच्या बिकट प्रदेश आणि लढाऊ लोकांबाबत म्हणतो कि, “ ...हा प्रदेश आत शिरायला सोपा पण त्यातून बाहेर पडणे अवघड...”

तक्षशिला आणि पंजाब प्रांतावर तेथे दारियसचा अंत होईपर्यंत अकेमेनिड साम्राज्याची सत्ता होती. स्थानिक राजे मांडलिक असले आणि त्यांना मर्यादित स्वातंत्र्य असले तरी अकेमेनिड सत्तेचे संचालन क्षत्रपांमार्फत केले जाई. सम्राटातर्फे करातील हिस्सा गोळा करणे, साम्राज्याला आवश्यकता असेल तेव्हा स्थानिक सैन्याची तरतूद करणे हे त्यांचे महत्वाचे काम असे. अकेमेनिड साम्राज्याचे सारे क्षत्रप हे सम्राटाचे नातेसंबंधी असत. पंजाब आणि सिंध प्रांतावर पर्शियन क्षत्रपांची नियुक्ती केली गेलेली होती. सम्राटाचा पराभव झाल्याचे वृत्त येताच स्थानिक सत्ता आणि हे क्षत्रप यांच्यात प्रचंड गोंधळ उडणे आणि अराजकाची स्थिती येणे स्वाभाविक होते.

अफगाणिस्तानमध्ये जम बसवल्यानंतर अलेक्झांडर गांधार प्रांताकडे वळाला. खैबर खिंडमार्गाने त्याची सेना सिंधमध्ये उतरली. तक्षशिलेचा तत्कालीन राजा होता अंभी. पर्शियन साम्राज्य जाऊन आता मेसेडोनियन साम्राज्य येणार याची जाणीव झालेल्या अंभीने अलेक्झांडरचे स्वागत केले. त्याला बहुमोल नजराणे अर्पण केले. अंभीचे हे कृत्य देशद्रोहाचे मानले जात असले तरी त्याला काहीही आधार नाही. दोनशे वर्ष अकेमेनिड साम्राज्याचे मांडलिक म्हणून घालवलेल्या तक्षशिलेसारख्या छोट्या राज्यासमोर दुसरा पर्यायही नव्हता. एक तर पंजाब-सिंध प्रांतात अनेक टोळीराज्ये होती. त्यांच्यात आपापसात ऐक्यही नव्हते. पर्शियन साम्राज्य नष्ट करणा-या अलेक्झांडरसमोर कोणी एखादा टिकेल याचीही शक्यता नव्हती.

पोरस हा हिंदू राजा असून त्याने अलेक्झांडरला अयशस्वी का होईना तोंड दिले याबद्दल आपल्याला गैरसमजातून आलेला अभिमान असतो. पण पोरस अथवा पुरू या राजाचा उल्लेख एकाही भारतीय साधनात आलेला नाही. येतो तो फक्त ग्रीक साधनांत. पर्शियन सम्राट पारशी धर्माचे अनुयायी होते. झरथुस्त्राच्या परिवारातील अथवा त्याच्या आश्रयदात्यांची नावे वापरली जाणे हे अन्य धर्मांप्रमाणे पारशी धर्मातही घडत होते. उदा. विश्ताश्प हे पहिल्या दारियसच्या पित्याचे नाव झरथुस्त्राला राजाश्रय देणा-या बल्खच्या राजाचे नाव होते. झरथुस्त्राच्या पित्याचे नाव पुरुशास्प्प असे होते. पंजाबमधील पोरस म्हणून उल्लेखला गेलेला पुरुशास्पचा ग्रीक अपभ्रंश आहे. त्याचा पुरू नावाच्या दाशराज्ञ युद्धात परभुत झालेल्या टोळीच्या एखाद्या वंशजाचा संबंध जुळवण्यात अर्थ नाही कारण ही टोळी भारतात कधीकाळी स्थायिक झाल्याचे उदाहरण नाही. पोरस हे ग्रीक नाव पुरुशास्प शब्दाचा अपभ्रंश असण्याचीच शक्यता सर्वाधिक आहे हे उघड आहे. म्हणजेच पोरस हा अकेमेनिड साम्राज्यातर्फे पंजाब प्रांतात सत्ता चालवणा-या छत्रपाचे नाव होते हे उघड आहे. तो अकेमेनिड सम्राटांचा नातेवाईक असल्याने त्याने अलेक्झांडरशी झुंज दिली हे विधान सत्याच्या जवळ जाणारे असू शकते.

भारतात घुसताना अलेक्झांडरला पोरस सोडला तर अन्य टोळी राज्यांनी फारसा विरोध केल्याचे दिसत नाही. मल्ल, सुद्द, अभीर वगैरे टोळीराज्यांनी त्याला प्रतिकार केला असला तरी तो टिकलेला दिसत नाही. त्या काळात ग्रीकांचे भूगोलाचे ज्ञान मर्यादित होते. भारत जेथे संपतो तेथेच जगाचा अंत होतो अशी अलेक्झांडरची समजूत होती. अलेक्झांडर या काळात पश्चिमोत्तर भारतातील समाजस्थितीशीही परिचित झाला. त्याच्या इतिहासकारांनी केलेल्या वर्णनानुसार त्या भागात अनेक तटबंदीयुक्त शहरे होती. कलानससारखे विवस्त्र आणि त्यागी विचारवंत जैन मुनीही त्या भागात होते. कलानसला तर तो परत जाताना सोबतच घेऊन गेला होता. त्याची ग्रीक इतिहासकारांनी दिलेली कथा पुढे पाहू..

भारतीय तलम वस्त्रावर पत्रलेखन करत असत असेही ग्रीक इतिहासकरांनी लिहून ठेवलेले आहे. म्हणजे लेखनकला ही तेव्हाही सुस्थापित होती. लेखनकला भारतीय शिकले ते अकेमेनिड साम्राज्याकडून हे खरे नाही कारण सिंधू संस्कृतीच्या काळापासून त्या भागात तरी लेखनकला प्रतिष्ठापित होती हे ऐतिहासिक वास्तव आहे. दुसरी बाब अशी कि त्या काळात संस्कृत भाषा अस्तित्वात होती असा एकही निर्देश ग्रीक इतिहासात मिळत नाही. प्रत्येक टोळीराज्यात गांधारी प्राकृत शैलीतील वेगळी बोली बोलली जात असल्याचे निर्देश मात्र मिळतात. अकेमेनिड साम्राज्य तेथे स्थापित असल्याने तेथील चलनी नाणी मात्र पर्शियन घाटाची होती. या सर्व भागात पारशी धर्माचे प्राबल्य होते असेही इतिहासकारांनी नोंदवून ठेवले आहे. तक्षशिलेत पारशी पद्धतीने अंतिम संस्कार केले जात असेही निरीक्षण नोंदवले गेले आहे. अर्थात अकेमेनिड साम्राज्याचा तो राजधर्मच असल्याने असे घडणे स्वाभाविक आहे.

पंजाबमधील झेलमच्या तीरावर भेरा येथे पोरसशी झालेले भयंकर युद्ध वगळता अलेक्झांडरला मोठा प्रतिकार सहन करावा लागला नाही. पोरसही त्याचा सन्माननीय मांडलिक झाला. पोरसचे राज्य ही अकेमेनिड साम्राज्याची सीमा होती. ते जिंकल्यानंतर त्याने अजून पूर्वेला जाण्याचे काही कारण नव्हते. नंद साम्राज्याच्या बलाढ्य सेनेशी प्रतिकार करावा लागेल या भितीने ग्रीक सैन्यानेच अलेक्झांडरला मागे फिरायला भाग पाडले गेले हे ग्रीक  इतिहासकारांचे लेखन ही सारवासारवी आहे हे उघड आहे. पर्शियन साम्राज्याच्या अजिंक्य फौजांना परास्त करणारा अलेक्झांडर नंद सेनेला घाबरून मागे फिरणे शक्य नव्हते. खरे तर पोरसला जिंकून अकेमेनिड साम्राज्य त्याने जिंकले होते. अधिक काही मिळवायची त्याची इच्छा नव्हती. आणि आधीच जिंकलेल्या भारतीय भागात एक विलक्षण स्थिती निर्माण झालेली होती., त्यावर नियंत्रण मिळवणे जास्त महत्वाचे होते. आणि ही स्थिती उत्पन्न केली होती चंद्रगुप्त मौर्याने. त्याला मागे फिरणे भाग होते.

-संजय सोनवणी

 

Classical Language Status: Marathi

 Why the Marathi language should get Classical Language Status?

 

The Marathi language has been spoken in Maharashtra and adjoining regions for the time immemorial. It is evidenced that this language has prominently been used for independent secular and religious literature since the last 2100 years. The Marathi language fulfills the criteria of classical languages as prescribed by the central government. The report prepared by the experts was submitted to the Central Government in the year 2013; however, the demand still is pending.

The following points will clarify the position of the Marathi language.

1.     Marathi has been evolved independently from local early primordial dialects and is not offshoot of any other language like Sanskrit. This has been proven beyond doubt by eminent linguistics like Pandit Hargovind T Seth, J. Bloch, Alfred Woolner and many others.

2.     The evidenced age of Marathi is calculated from the inscriptions. Earliest inscriptions in Marathi (called as Maharashtri Prakrit) belong to the first century BC.

3.     Grammar of Marathi (Maharashtri Prakrit) “paaad Lakkhan Sutta” was written in 2^nd century BC by famous grammarian Vararuchi.

4. The tradition of independent literature goes back to the first century BC. “Gaha Satsai”, a world-famous collection of anthology compiled by King Hal Satvahana belongs to this period.

5.     The first epic on Rama’s life “Paumchariya” was written in Maharashtri Prakrit (today known as Marathi) by Vimal Suri is dated to 4 AD.

6.     Marathi was the official language of the Satvahana dynasty. The subsequent rulers and dynasties like Yadavas and Shivaji Maharaj followed the tradition uninterruptedly.

7.     From the second century BC to this date Maharashtri Prakrit, like a living language, has flowed to the present times with adjusting with the time. In every century prominent and independent literary works have been written in the Maharashtri language that have attracted the attention of the global audience.

8.     The available literature belonging to every century since 2^nd century BC to this date shows the progressive nature of the Marathi language and its uninterrupted and independent tradition.

From above it will be clear the Marathi Language deserves to receive the status of the classical language for its being independent and proven to be having the rich literary tradition of 2200 years. 

अलेक्झांडर द ग्रेटचे भारतावरील आक्रमण!

 

अलेक्झांडरला जगज्जेता मानण्याची प्रथा आहे. “जी जिता वही सिकंदर” ही म्हण त्याने मिळवलेल्या विजयातूनच निर्माण झालेली आहे. अनेकदा इतिहास काही व्यक्तीवर खूप मेहरबान होतो. लोकही दंतकथात्मक भर घालत अशा नशीबवान व्यक्तींना भव्यदिव्य करून सोडतात. ही नेत्रदिपकता अनेकदा आभासात्मक असते. त्यात सर्वस्वी सत्याच्या भाग असतो असे नाही. उदाहणार्थ अलेक्झांडर हा जगज्जेता तर सोडा पण अर्धे जगही त्याला जिंकता आले नाही. ग्रीसपासून इजिप्तचा काही अकेमेनिड साम्राज्यात असलेला प्रदेश ते पंजाब एवढ्याच पट्ट्यात त्याचे साम्राज्य पसरले आणि त्याच्या मृत्यनंतर अल्पावधीत संपुष्टातही आले. बरे, त्याने जे विजय मिळवले ते सहजासहजी मिळालेले नाहीत. काही वेळा तर त्याच्यावर प्राण गमवायची वेळ आलेली होती. त्याने साम्राज्य टिकण्यासाठी पूर्वीच्या अकेमेनिड साम्राज्याची जी प्रशासकीय व्यवस्था होती तशी पर्यायी व्यवस्थाही देऊ शकला नाही. तरी तो सातत्याने तेरा वर्ष ग्रीसबाहेर सातत्याने युद्ध करत राहिला. जग जिंकण्याऐवजी अकेमेनिड साम्राज्याच्या अंतर्गत आणि त्याभोवती जेवढा प्रदेश होता तो सारा ताब्यात आणायची त्याची आकांक्षा होती असे दिसते.

त्याने पराभव केला त्या अकेमेनिड साम्राज्यात पंजाबपर्यंतचा प्रदेशही मोडत होता. त्यामुळे त्याचे आक्रमणही पंजाब पर्यंतच थांबले आणि तो परत फिरला आणि वाटेतच त्याचा मृत्यू झाला. अलेक्झांडरच्या या स्वा-यांचा इतिहास त्याने सोबत घेतलेल्या काही इतिहासकारांनी लिहून काढला असला तरी मूळ लेखन आज अप्राप्य आहे. पण त्यातील उद्घ्रुते मात्र एरियन, डायोडोरस व प्लूटार्कसारख्या लेखकांनी वापरत इतिहास लिहिलेला आहे. जगभरच्या दरबारी इतिहासकारांची प्रवृत्ती असते कि आपल्या बाजूचे यश हे भव्य-दिव्य करून दाखवायचे व अपयश आलेले असते तेथे मूक राहायचे किंवा कल्पोपकल्पित कथा ठोकून द्यायच्या ही प्रवृत्ती ग्रीक, रोमन, अरबी, भारतीय आणि चीनी इतिहासकर ते विशेषता: भारतातील शिलालेखात दिलेल्या माहितीत प्रकर्षाने दिसून येते. जेथे समकालीन अन्य माहिती देणारे सोर्स असतात तेथे किमान माहितीतील सत्यासत्यता पडताळून तरी पाहता येते, पण जेथे हे शक्य नाही तेथे मात्र तर्काने व लेखन शैलीत झालेल्या किंचित बदलातून तर्काने शोधावे लागते. अलेक्झांडरचा लिखित इतिहासही या दोषांपासून अलिप्त नाही. खरे तर कोणताही प्राचीन इतिहास तारताम्यानेच घ्यावा लागतो. अलेक्झांडरचा इतिहासही निकोपपणे पाहिला पाहिजे.

दुसरी बाब म्हणजे तेव्हा राष्ट्र या संकल्पनेचाच उदय झाला नसल्याने अशा युद्धांना कोण्या राष्ट्राचे दुस-या राष्ट्रावरील आक्रमण या अर्थानेही घेणे चुकीचे असते. राष्ट्र ही संकल्पना अवघ्या दोन-तीनशे वर्षांपूर्वी जन्माला आली. त्याआधी एकाच प्रदेशातील राजेही आपापसात धमासान युद्धे करत असत. लोकांना गुलाम बनवत असत. स्त्रियांवर अत्याचार करत असत. एकच धर्म असला तरी शत्रू राज्यातील प्रार्थनास्थळे तोडत असत. शत्रूला नामोहरम करणे हाच मुख्य उद्देश्य असल्याने हे सारे क्षम्यही मानले जाई. परंतु आजच्या राष्ट्रवादी विचारप्रवाहात आजचे राष्ट्र लक्षात घेऊन कोणते आक्रमण झाले आणि कोणते आक्रमण बाहेर केले यावरच राष्ट्रवादी इतिहासकाराचा जोर असतो. यात इतिहासाचेही नीट विश्लेषण होऊ शकत नाही हेही एक वास्तव आहे.

अलेक्झांडरचा जन्म इसपू जुलै २५६ मध्ये मेसेडोनियाची (ग्रीस) राजधानी पेल्ला येथे झाला. मेसेडोनियाचा राजा फिलीप आणि ऑलिम्पियाचा तो मुलगा. त्याच्या जन्माबाबत प्लूटार्कसारख्या इतिहासकारानेही अद्भुतरम्य कथा लिहिलेल्या आहेत. अगदी अलेक्झांडर हा साक्षात ग्रीक देवसम्राट झियसचा पुत्र आहे असेही त्याने म्हटले आहे. प्रसिद्ध व्यक्तींचे माहात्म्य वाढवण्यासाठी अशा अद्भुतरम्य दैवी कथा बनवणे ही प्रवृत्ती फक्त भारतीयांची नाही. ती सार्वत्रिक आहे. अनेक इतिहासकारांच्या मते या स्वत:बद्दलच्या या दैवी कथा राजा बनल्यावर स्वत: अलेक्झांडरनेच जन्माला घातल्या.

अलेक्झांडरचे शिक्षण ग्रीसचा थोर तत्वद्न्य अरिस्टोटलच्या अखत्यारीत पार पडले. याच काळात त्याचा परिचय पर्शियन साम्राज्यातून निर्वासित झालेल्या लोकांशी आला आणि त्याला पर्शियन साम्राज्याबद्दल आतील माहिती मिळाली. कदाचित या परिचयातूनच त्याला तत्कालीन बलाढ्य अकेमेनिड साम्राज्यासारखे साम्राज्य उभारण्याची प्रेरणा मिळालेली असू शकेल. सोळाव्या वर्षी शिक्षण संपल्यावर तो दरबारी व काही युद्धांचे नेतृत्व करण्याच्या जबाबदा-या घेऊन यशस्वीरीत्या पारही पाडू लागला. फिलीप त्यावेळीस थ्रेस आणि थिब्जशी संघर्षात व्यस्त होता. त्याला अलेक्झांडरही सामील झाल्यामुळे मेसेडोनियाला थिब्ज व अथेन्सवर मोठा विजय प्राप्त करता आला. पण त्यानंतर फिलीप क्लिओपात्रा युरीडीसी या तरुण स्त्रीच्या प्रेमात पडला आणि विवाहही केला. यामुळे आपला वारसाहक्क हिरावला जाईल म्हणून नाराज झालेल्या अलेक्झांडरने देश सोडला आणि जवळपास सहा महिने बाहेरच आश्रय घेऊन राहिला. पुढे बाप-लेकात दिलजमाईही झाली.

इसपू ३३६ मध्ये एका विवाहसमारंभात फिलिपची हत्या त्याच्या अंगरक्षकदलाच्या प्रमुखाने केली. याच वेळेस अलेक्झांडरची नियुक्ती राजपदावर केली गेली. त्याची सत्ताच मुळात आधी त्याच्या सिंहासनाला धोका पोचवू शकतील अशा विरोधकांचा काटा काढण्यातून झाली. त्याची आई ऑलिम्पियाने तिची सवत क्लिओपात्रा युरीडीसी आणि स्वत:ची फिलीपपासून झालेली मुलगी युरोपाला जिवंत जाळून ठार मारले. त्यानंतर अलेक्झांडरने आपल्या सीमा सुरक्षित करायला सुरुवात केली. थीब्ज तर त्याने पुरते उध्वस्त करून टाकले. त्याला प्रतिस्पर्धी नको होता.

मेसेडोनिया सुरक्षित केल्यानंतर त्याने आपले लक्ष तत्कालीन बलाढ्य महासत्ता अकेमेनिड साम्राज्याकडे वळवले. जवळपास पन्नास हजार पायदळ आणि सात हजार घोडदळ तसेच १२० जहाजांचा काफिला घेऊन तो आशिया खंडात प्रवेशला आणि पर्शियन साम्राज्याशी त्याने युद्धे सुरु केली. त्याला त्यात यशही मिळत गेले. इजिप्त, सिरीया, असिरिया इत्यादी अकेमेनिड साम्राज्यात असलेले प्रदेश झपाट्याने जिंकत तो पुढे सरकला. आणि शेवटी अकेमेनिड साम्राज्याच्या झाग्रोस पर्वतराजीत असलेल्या राजधानीवर, पर्सेपोलिसवर हल्ला करून ते जिंकून घेतले. अलेक्झांडरने आपल्या सैनिकांना राजधानी लुटायची खुली सूट  दिली. कैक दिवस ही लुट सुरु राहिली. शहराला आगही लावण्यात आली. सम्राट दारियस पळून गेलेला होता. त्याचा पाठलाग सुरु झाला. दारियसच्या प्रांतिक अधिका-यांनी अलेक्झांडरविरुद्ध उठावही सुरु केले तेही शमवायचे होते. शेवटी पार्थियात दारियसला जिवंत पकडले गेले, पण त्याचा बेस्सस नावाच्या त्याच्याच एका क्षत्रपाने खून केला. दारियसच्या खुनानंतर मृत्युनंतर त्याचे क्षत्रप स्वतंत्र होऊ पाहताहेत हे लक्षात येताच त्याने सारे उठाव चिरडत ते सारे प्रांत आपल्या ताब्यात घ्यायला सुरुवात केली. अकेमेनिड साम्राज्य पंजाबपर्यंत पसरले असल्याने आणि तेथीलही स्थानिक सत्ता स्वतंत्र होऊ लागल्या असल्याने त्यांना पुन्हा स्वत:च्या साम्राज्याशी जोडणे आवश्यक होते. त्याच्या भारतावरील आक्रमणाची ही पार्श्वभूमी आहे.

 

-संजय सोनवणी 

महाराष्ट्राच्या उज्ज्वल भविष्यासाठी

  

महाराष्ट्राच्या उज्ज्वल भविष्यासाठी

-संजय सोनवणी

 

आम्ही मराठी माणसे इतिहासात फार रमतो. बरे, ज्याही इतिहासात आम्ही रमतो तेवढ्या इतिहासाचेही आम्हाला सत्य माहिती नसते. आमच्या हातात असतात ती मिथके आणि आम्ही त्यावरच बेभान होऊन प्रेम करतो. आम्हाला इतिहास आहे. आम्हाला आमचा स्वतंत्र दैवत इतिहास आहे. आम्हाला आमचा आगळा-वेगळा वैशिष्ट्यपूर्ण भूगोल आहे. तापी-गोदावरी ते कृष्णा-कोयनेसारख्या महाराष्ट्राला समृद्ध करणा-या नद्याही महाराष्ट्राला लाभलेल्या आहेत. मानवजातीच्या या भूमीतील अस्तित्वाचे पुरावे लाखो वर्ष मागे जातात. पण आम्हाला आमचा इतिहास मध्ययुगाचाच माहित असतो आणि तोही मिथकांनी भरलेल्या तुकड्या तुकड्यात. आमच्या अस्मिताच मुळात मिथकांवर वालान्बून असल्याने इतिहासावरून महाराष्ट्रात जेवढे वाद झालेत तेवढे कोठेही झाले नसतील. आमचे इतिहासाबाबतचे आकलन हाच आमच्या प्रगतीतील अडथळा बनून बसला आहे कि काय असे वाटावे अशी स्थिती आहे. जोवर इतिहासकडे पाहण्याची डोळस दृष्टी आमच्याकडे येत नाही तोवर आमचा वर्तमान आणि भविष्यही “मिथक”मय असणार यात शंका नाही. इतिहासाचे मिथकमय भान घातक असते हे आमच्या लक्षात येत नाही. ते आता तरी यायला हवे. त्याशिवाय आज आमच्यात असलेल्या इतिहासविषयकच्या भ्रामक संघर्षांची धूळवड उडणे थांबणार नाही.

 

आमचा इतिहास सुरु होतो तो सातवाहनकालापासून. त्यापूर्वीचा इतिहास पुरातत्वीय अवशेषांतून मिळतो. सातवाहन ते पेशवाईकाळ हा इतिहास असंख्य चढउतारांनी भरलेला आहे. त्याचे नि:पक्ष अवगाहन आणि विश्लेषण अद्याप झालेले नाही. डाव्यांनी लिहिलेला इतिहास नाकारत असताना उजव्यांचा इतिहासही केवळ वैदिकश्रेष्ठत्वाने आणि सर्व काळ स्मृतींचा अंमल समाजावर होता हे कसलाही पुरावा न देता ठासून सांगत समाजरचनेचे आणि म्हणून संस्कृतीचेही यथातथ्य विश्लेषण करत नाही. महाराष्ट्र सरकारने प्रकाशित केलेल्या डॉ. अरुणचंद्र पाठक संपादित महाराष्ट्र ग्यझेटियर: इतिहास: प्राचीन काळ (खंड १) वाचले तरी हाही इतिहास कसा एकांगी आणि आपले धर्मश्रेष्ठत्व स्थापित करण्याच्या दृष्टीकोनातून लिहिला गेला आहे हे कोणाच्याही सहज लक्षात येईल. थोडक्यात आमचा इतिहास मिथ्याभिमानाने भरलेला आहे म्हणून तो त्याज्ज्य आहे. जातीसंस्थेच्या निर्मितीच्या इतिहासाबाबाबतही इतकी भ्रामक प्रमेये आहेत आणि ती बव्हंशी कोणाचा ना कोणाचा द्वेष निर्माण करण्यासाठीच निर्माण केली गेली आहेत. त्यामुळे सामाजिक संघर्ष कमी होण्याऐवजी वाढलेच असल्याचे आपल्याला दिसून येईल. इतिहास हीच आमची मुख्य समस्या बनून गेल्याचे चित्र आहे.

 

इतिहास हा कोणाच्या तुष्टीकारणासाठी अथवा अवमूल्यन करण्यासाठी नसतो. इतिहास लेखन हे भ्रमनिर्मितीचे कारखाने नाहीत याचे भान आमच्या मराठी इतिहासकारांना अद्याप आलेले नाही. आम्हाला जर निकोप वर्तमान आणि उज्ज्वल भविष्य हवे असेल तर आम्हाला इतिहासलेखनाचा नव्याने विचार करावा लागेल. इतिहास चांगला नसतो कि वाईट...तो बस असतो आणि त्याचे असलेपण समजावून घेत आपल्या मनावर पडलेली भ्रामक पटले हटवायला त्याचा चांगला उपयोग होईल. त्या दिशेने महाराष्ट्राने कोणत्याही सरकारी अनुदानाची अपेक्षा न करता नि:पक्ष इतिहास लेखकांकडून इतिहास लिहून घेतला तर यात काही सकारात्मक बदल घडू शकेल.

 

आमचा वर्तमान काय आहे हे आम्हाला माहीतच आहे कारण तो आम्ही जगतो आहोत. आमच्यासमोरील समस्या सांस्कृतीक जशा आहेत तशाच आर्थिकही आहेत. आर्थिक प्रबळ असलेल्या लोकांच्याच संस्कृतीही प्रबळ व अनुकरणीय होतात. एके काळी महाराष्ट्र कल्पक व उद्योगी लोकांचे राज्य होते. महाराष्ट्राचा व्यापार सुदूर रोमपर्यंत होत असे. महाराष्ट्रातून व्यापार आजही होतो. उत्पादनात तर महाराष्ट्र आघाडीचे राज्य आहे. असे असले तरी त्यात मराठी माणसाचा टक्का किती हा प्रश्न विचारला तर उत्तर समाधानकारक मिळणार नाही. मराठी माणसाची मानसिकताच नोकरीनुकुल बनलेली आहे. त्यात श्रमाला प्रतिष्ठा दिली न गेल्याने शारीरिक कष्ट जेथे आवश्यक भाग बनून जातात ते व्यवसाय अथवा अशा व्यवसायात शिकलेले तरुण नोकरी करण्यात उत्सुक नसतात. त्यांची जागा घ्यायला पारप्रांतीय येतात तर हे पुन्हा मराठीपणाचा फणा काढून परप्रांतीयांचा तिरस्कार करण्यात आघाडीवर असतात. त्याधारित राजकारणही महाराष्ट्रात गेली अनेक दशके होत आलेले आहे. अनेकदा दंगे उसळलेत आणि हिंसाही झालेली आहे.

 

खरे तर महाराष्ट्राला व्यावसायिक दिशा देणारे नेतृत्व अभावानेच मिळाले. असे नेतृत्व निर्माण व्हावे यासाठी जे प्रयत्न करावे लागतात त्यांचाही अभाव दिसून येतो. महाराष्ट्रात व्यापार आणि नव्या उद्योगांच्या संधी आहेत, त्यासाठी आवश्यक कच्चा माल ते खनिजे उपलब्ध आहेत. नाहीत फक्त संधी शोधणारे आणि औद्योगिक साम्राज्य उभे करू इच्छिणारे मराठी लोक. किर्लोस्कर, गरवारे यासारखे उद्योजक महाराष्ट्रातच उभे राहिले होते पण दुर्दैवाने काही पिढ्यातच ते विखुरले आणि नाममात्र उरले. डीएसकेसारखे धडाडीचे बिल्डर व व्यावसायिक अडचणीत सापडताच त्यांना लांडग्यासारखे घेरून पुरते बुडवणारे (आणि स्वत:लाही बुडवून घेणारे) मराठी लोकच. खरे तर व्यावसायिक व्यक्ती अडचणीत आली आहे हे दिसल्यावर त्याला मदत करण्याची प्रवृत्ती जोपासावी लागते तरच उद्योजक पुन्हा उभारी धरू शकतो,पण त्याचे भान मराठी माणसाला नाही. खरे तर प्रवृत्तीच अशी बनलेली आहे कि कोणी व्यवसाय –उद्योग सुरु करतो म्हटले तरी त्याला नाउमेद करणारे घरातूनच येतात. सुरक्षित नोकरी बरी ही मानसिकता एवढ्या टोकाला गेलेली आहे कि त्यामुळे समाज-मानसशास्त्रीय समस्यांचा उद्रेक झालेला आहे. महाराष्ट्राचे (आणि देशाचेही) मानसिक आरोग्य ढासळले असेल तर केवळ याच नोकरीप्रधान मानसिकतेमुळे. महाराष्ट्राला मराठी लोकांचे औद्योगिक साम्राज्य असलेले राज्य बनवायचे असेल तर व्यावसायिक वृत्ती कशी निर्माण करता येईल आणि सर्वच समाज या ध्येयाने झपाटून कसा कार्य करेल यासाठी दीर्घकालीन योजना राबवण्याची आवश्यकता आहे.

 

अर्थसत्तेचा मार्ग ज्ञानसत्तेतून जातो. युरोपने जी औद्योगिक क्रांती केली त्यामागे विविध ज्ञानशाखांचा झपाट्याने होत गेलेला विस्तार होता. आजही पाश्चात्य जग हे ज्ञान-विज्ञानाच्या क्षेत्रात अग्रेसर आहे. दोन अणुबॉम्ब पडून उध्वस्त झालेल्या जपाननेही झपाट्याने सावरत ज्ञानाच्या क्षेत्रात अचाट झेप घेतली. भारताला दुर्दैवाने हे कधी जमलेले नाही. ज्ञानाचा विकास अनावर जिज्ञासा आणि इहवादी विचारसरनीतून होतो. आपण बव्हंशी अध्यात्मवादी (परलोकवादी) असल्याने आणि ऐहिक सौख्य व श्रीमंतीला सहसा तिरस्करणीयच समजत असल्याने आपल्या जिज्ञासा मेलेल्या आहेत. तरीही आम्हाला सुख तर हवे आहे पण ते प्राप्त करण्यासाठी सुरक्षित मार्ग वापरण्याकडे आपला भर असतो. धोके पत्करण्यातील, धोक्यांवर स्वार होत यश मिळवण्याची जिजीविषा आमच्यात अभावानेच आढळते. ज्यांच्यात आहे त्यांचे पंख कापायला आमची समाजव्यवस्था व शासनव्यवस्था अत्यंत तत्पर असते. व्यवसाय म्हटले कि हॉटेल, ढाबे, सरकारी कंत्राटेसारख्या त्यातल्या त्यात कमी धोकेदायक आणि तंत्रद्न्यानाची  फारशी आवश्यकता नसलेली क्षेत्रे आम्हाला लागतात. याचे कारण म्हणजे आमची वृत्ती घाबरत बनलेली आहे, मग भलेही आम्ही कितीही स्वत:ला “शूर आम्ही सरदार” म्हणवत असू. पूर्वजांच्या पराक्रमाच्या गमजा येथे कामाला येत नाहीत. व्यवसायकौशल्याचे प्रशिक्षण आम्हाला शिकवणे आवश्यक झाले आहे. फक्त भांडवल आहे म्हणून व्यवसाय करता येत नाही याचेही भान चार पैसे गाठीला असलेल्या नव-व्यावसायिकाला समजत नाही. त्याचे अयशस्वी होणे स्वाभाविक होऊन जाते. आणि त्याच्या अपयशाने दहा अजून मनात व्यवसायाची इच्छा असलेले मागे सरकतात हे वेगळेच. ही रांगच लागते आणि समाजातील होकरू उद्योजान्कान्ना समाज मुकतो हेही आपण अनेकदा अनुभवत. आम्ही यशोगाथा वाचतो पण अपयशाचे विश्लेषण कधी करत नाही हा आमच्या सामुहिक स्वभावाचा मोठा दोष आहे. संयम म्हणजे काय हे शिकायचे असेल तर योगी होऊन उपयोग नाही, व्यवसायात पडावे लागते. संयम नसलेली व्यक्ती कधीही उत्तम व्यावसायिक बनू शकत नाही हे यशस्वी व्यवसायाचे मुलतत्व मराठी माणसाला अंगी बाणवावे लागेल.

 

महाराष्ट्रात उद्योगाच्या अनेक संधी आहेत. कृषिमाल प्रक्रिया हा महाराष्ट्राचा सर्वात मोठा उद्योग होऊ शकतो. लघु ते मध्यम प्रक्रिया उद्योगांची निर्मिती आणि वितरण साखळी निर्माण होऊ शकते. यातून प्रचंड प्रमाणात वाया जाणारा नाशवंत शेतमाल वाचू तर शकतोच पण रोजगार व उद्योगनिर्मितीही होऊ शकते. जागतिक बाजारपेठेत स्थान निर्माण करायला प्रक्रिया केलेला शेतमाल अधिक उपयुक्त होत असल्याने त्यावर भर देणे आवश्यक आहे. पण भारतात फक्त २% शेतमालावर प्रक्रिया होते आणि सरासरी ३०% शेतमाल साठवणूक, बाजारपेठ, वाहतूक व्यवस्था इ. पायाभूत सुविधाच नसल्याने वाया जातो. पण याकडे मराठी होतकरू उद्योजकांचे मुलीच लक्ष नाही असे म्हटले तरी चालेल.

 

याशिवाय विदर्भासारख्या खनिजसंपत्तीने श्रीमंत भागात स्थानिक प्रक्रिया उद्योग उभारण्यापेक्षा कच्ची खनिजे निर्यात करण्यावर भर आहे. लोहखनिजापासून लोहभुकटी ते स्पोंज आयर्नसारखे अर्ध-प्रक्रियाकृत उत्पादन घेऊन ते निर्यात करण्यावर भर असायला होता पण दुर्दैवाने तो नाही. देऊळगाव येथील लोहखानीतले खनिज तर रेल्वेच्या पटरीवर पसरवण्यात येणा-या खडीसाठी आजही वापरले जात असेल तर आम्ही राज्याच्या संपत्तीचा कसा विनाश करत आहोत हे आपल्या लक्षात येणार नाही. कोकण, खानदेशसारख्या भागातही खनिज संपत्ती आहे पण तिचे व्यावसायिक वापर केले जात नाहीत. बांधकामासाठी नदी-ओढ्यातील वाळूचा उपसा करण्यात मात्र आमचे मराठी लोक आघाडीवर आहेत. त्यातून “वाळूमाफिया” ही सद्न्या निर्माण व्हावी याची खरे तर मराठी माणसाला शरम वाटली पाहिजे. खरे तर कल्पकता हा उद्योजकासाठी अत्यावश्यक गुण. पण आज आम्ही कल्पनाशून्य झालो आहोत कि काय हा प्रश्न पडतो असेच वास्तव चित्र आहे.

 

आजही मराठी माणसाला (खरे तर सर्व भारतीय) कॉर्पोरेट संस्कृती म्हणजे नेमके काय असते हे समजलेले नाही, तसे शिक्षणही दिले जात नाही. आमच्या सर्व छोट्या-मोठ्या कंपन्याही एखाद-दुसरा अपवाद वगळता कौटुंबिक कॉर्पोरेटस आहेत. त्यात अदानी-अंबानीही आले. किर्लोस्कर-गरवारे ही मराठी उदाहरणे. संचालक पदावर त्यात्या क्षेत्रातले तद्न्य अनुभवी लोक बसवायचे कि आपली लायकी असो कि नसो, बायको, मुले-नातवंडे आणि नंतर पतवंडे हा घोळ आम्हाला आजही निस्तरता आलेला नाही त्यामुळे दोन-तीन पिढ्यातच उद्योग वाढत जाण्याऐवजी संकुचित होत जात नंतर संपतात हा अनुभव आहे. तरीही मराठी माणसाने त्यापासून धडा घेतलेला आहे असे नाही. कामाचे योग्य वितरण आणि त्यावर कुशल हेड (मग तो कोणीही असो) नियुक्त करण्यातच उद्योग-व्यवसायाचे हित असते हे आम्हाला आता तरी समजायला हवे. राजकीय घराणेशाहीबद्दल बोलतांना आम्ही थकत नाही, पण या औद्योगिक घराणेशाहीबद्दल आम्ही कधी तोंडही उघडत नाही. आम्हाला कॉर्पोरेट संस्कृती नीट अभ्यासून अंगी मुरवावी लागेल.

 

शेतीही कॉर्पोरेट पद्धतीने करता येणे सहज शक्य आहे. तुकडीकारणामुळे अनुत्पादक झालेली शेतीही नफ्यात आणता येणे कॉर्पोरेट पद्धतीने शक्य आहे. यासाठी सलग क्षेत्रातील शेतक-यांनी एकत्र येत कंपनी स्थापन करून, आपापल्या शेताला कसण्याच्या मोबदल्यात भाग-भांडवल घेऊन अनुभवी व ज्या-त्या कार्यात कुशल असलेल्या आपल्यातीलच लोकांना संचालक नेमून शेतीलाही किफायतशीर उद्योग बनवता येणे शक्य आहे. पण जातीयवाद, धर्म वाद, भाऊबंदकी आणि राजकीय पक्षांवरील अचाट प्रेम या विकृतीमुळे शेतकरी एकत्र येऊ शकत नाहीत आणि मग आत्महत्याग्रस्त शेतक-यांचे राज्य म्हणून या राज्याची ख्याती झाल्यास त्यात नवल कसले?

 

पर्यटन उद्योग हा महाराष्ट्राला आघाडीचे राज्य बनवू शकतो. महाराष्ट्रात ऐतिहासिक स्थळे, लेण्यांची व पुरातत्वीय अवशेषस्थळे, अभयारण्ये व विशाल समुद्रकिना-याचा अनमोल वारसा लाभला आहे. मॉरिशससारखा इवला देश आणि दोन-पाचशे मीटर लांबीचे बीचेस असलेला देश केवळ मार्केटिंगच्या बळावर जगात पर्यटनात आघाडीचा देश बनला आहे. येथे आम्हाला कैक किलोमीटर लांबीचे अनेक अद्भुत बीचेस आहेत, सागरी किल्ले आहेत आणि बेफाम सौंदर्याने नटलेला किनारा आहे. काहे पायाभूत सुविधा वाढल्या आणि मराठी माणसाला अगत्यशील वागण्याची जोड मिळाली व सुविधा पुरवण्यात तत्परता दाखवता आली आणि जरा स्वच्छता पाळता आली तर आजच आहे या स्थितीत कोकण पर्यटनाचा राजा होऊ शकेल. सह्याद्री, सातपुडा आणि विदर्भातील सौंदर्य दृष्टीसुख हवे असणा-यांना आकर्षित करू शकते, पण त्यासाठी हवे ते मार्केटिंग. सुविधांची उपलब्धता. आज समुद्र किनारे घाणेरडे झालेले आहेत. जेवण्या-खाण्याची धड व्यवस्था नाही., पर्याताकाशी धड वागणारा कोणी सहसा भेटत नाही. अरेरावी आणि उर्मटपणा आमचा घात करतो हे आमच्या लक्षात येत नाही. मग कशाला कोण तिकडे फिरकेल? शिवाय सर्वच गोष्टी सरकारने कराव्या अशी अपेक्षा आम्ही बाळगतो आणि हातावर हात धरून बेक्कार भटकत बसतो. आम्हालाही काही करावे लागते याचे भान मराठी माणसाला येणे आवश्यक आहे.

 

सरकारने एक गोष्ट करायला हवी होती आणि आजही करू शकेल अशी गोष्ट म्हणजे विकेंद्रीकरण. कोकण, खानदेश, मराठवाडा, विदर्भ आणि पश्चीम महाराश्र याचा समतोल विकास मनंही. पश्चिम महाराष्ट्र अतिविकासाने बकाल तर उर्वरीत महाराष्ट्र लोकांच्या रोजगाराच्या शोधात होब्ना-या विस्थापनामुळे बकाल अशी आमची आज दुहेरी बकालीची अवस्था झालेली आहे. जे उच्चशिक्षित होतात ते तर युरोप-अमेरिका-जपान गाठण्यासाठी एका पायावर तयार असतात याचेही कारण आमच्या असंतुलित विकासात आहे. पर्यावरणाची नासाडी व्हायला पुणे-मुंबईची अनैसर्गिक आणि अनियंत्रित वाढ कारण ठरलेली आहे. आम्हाला महाराष्ट्राच्या एकूण भूगोलाचा अभ्यास करून कोठे आणि किती उद्योग असले पाहिजेत याचे नियोजन करून तशा पायाभूत सुविधा उपलब्ध करून द्यायला हव्यात. हे काम सरकारचे (केंद्र आणि राज्य) होते आणि आहेही पण त्याकडे सरकारचे लक्ष आहे असे कधीच दिसले नाही आणि लोकांची तशी सहसा मागणीही नसल्याने कोणी लक्षही देत नाही. मुंबई-पुण्यातील गुन्हेगारीचा स्फोटही याच अनैसर्गिक वाढीमुळे आहे हे आमच्या लक्षात आलेले नाही. आणि आम्हीही स्थानिक संधी शोधून उद्योगउभारणीचे कधी प्रयत्न केलेले नाहीत. मग महाराष्ट्राचा विकास आहे पण मराठी माणसाचा नाहे असे चित्र निर्माण झाले असेल तर जबाबदार कोण?

 

१९९१ मध्ये जागतिकीकरण आले. त्याचे फायदेही मराठी मानासांबे घेतले असे असले तरी जागतिकीकरण म्हणजे नेमके काय याचा अंदाज मराठी माणसाला आलेला नाही. जागतिकीकरणात मनुष्याने वैश्विक व्हावे असे अभिप्रेत असते. आम्ही वैश्विक होण्याऐवजी जाती-पातीत एवढे गुरफटत गेलो कि जागतिकीकरण हे वरदान ठरण्याऐवजी मराठी माणसासाठी ते शाप बनून गेले आहे. आधुनिक साधने आमच्या हातात आली खरे पण त्यांचा उपयोग आम्ही सृजनात्मक पद्धतीने, ज्ञानात्मक कार्यासाठी करायला शिकलो नाही. आम्हाला तसे शिकवणारे भेटले नाही असे म्हणणे वेडगळपणाचे लक्षण आहे कारण आम्हाला निसर्गाने दिलेली बुद्धी स्वतंत्रपणे वापरायची असते हेच शोधता आले नसेल तर व्यवस्थेला दोष देण्यात काय अर्थ? प्रत्येक गोष्ट सरकारने करावी अशी आमची अपेक्षा असते पण नेतेच आमच्यापेक्षा जास्त अडाणी असतील तर ते तरी काय करणार? सरकारावलंबी मानसिकता आम्हाला सोडावी लागेल व स्वत:च्या प्रेरणा निर्माण कराव्या लागटेल, मग आपोआप नेतेही शहाणे होतील हे लक्षात घेतले गेले पाहिजे.

 

आज आपण एकविसाव्या शतकात आलो आहोत. अनेक क्षेत्रांत माणसाने अद्भुत अशी प्रगती केलेली आहे. असे असले तरी माणसासमोर हजारो वर्षांपुर्वी जे प्रश्न होते ते आजही नीटसे सुटले आहेत असे नाही. चुका सुधारत नव्या दुरुस्त्या तो अवश्य करत आला आहे, पण त्या दुरुस्त्यांनी प्रश्न सोडवले आहेत कि जटील केले आहेत हाही एक प्रश्नच आहे. खरे तर सामाजिक व म्हणुनच आर्थिक व राजकीय प्रश्न तर अधिकच जटिल बनलेले आपल्याला दिसतात. उदा. राज्यव्यवस्था नेमकी कशी असावी, अर्थव्यवस्थेचे नेमके प्रारूप कसे असावे, धर्माचे जीवनातील नेमके स्थान व आवश्यकता काय, राष्ट्रवादाची आवश्यकता आहे कि नाही, दहशतवादी प्रेरणा कोठून येतात, युद्धविहिन जागतिक व्यवस्था येऊ शकते काय, जातीसंस्थेचे अखेर काय होणार, गरीबीचे निर्मुलन शक्य आहे कि अशक्य, मानवी आरोग्याचे नेमके पुढे काय होणार, भविष्यात विविध क्षेत्रात कोणते नवे शोध लागून मानवी जीवन आमुलाग्र बदलू शकतील,  कला माध्यमांत अजुन कोणती नवी प्रारुपे येतील वगैरे असंख्य प्रश्न आज आपल्यासमोर आहेतच. यात मराठी माणूस म्हणून आपण समस्या सोडवण्यासाठी काही ज्ञानात्मक, संशोधनात्मक भर घालण्यासाठी झटतो की या समस्या अजुन वाढवत नेत त्या जटिल व गुंतागुंतीच्या करत नेतो हा महत्वाचा प्रश्न आहे. मुळात आम्ही आमचे सामाजिक मानसशास्त्र सुदृढ करण्यासाठी नेमके काय प्रयत्न करणार आहोत यावरच आपली पुढची दिशा ठरणार आहे व याची सुरुवात केवळ आणि केवळ बौद्धिकतेच्या संरचनेपासून सुरु होते. आणि आपली नेमकी हीच सुरुवात अद्यापही झालेली नाही हे नाईलाजाने म्हणावे लागते. काही भारतियांनी जी बौद्धिक उंची गाठली ती स्वप्रेरणेने, क्वचितच तिला आपली शिक्षण अथवा सामाजिक व्यवस्थेने हातभार लावल्याचे चित्र आहे. 

 

बदलता समाज आणि शिक्षण जाणीवा!

 

कोणताही समाज कोणत्या दिशेने जाणार आहे, तो भविष्यात कोठे आणि कसा असेल हे समजावून घ्यायचे असेल तर आजची पिढी नव्या पिढीला कशी घडवते हे आधी पहावे लागेल! सरकार आणेल ती शिक्षणपद्धती आणेल, पण मुळात काय शिकायचे हे आम्ही पाल्याला जोवर ठरवू देत नाही आणि त्याला मुक्त उड्डाण घेण्यासाठी प्रवृत्त करत नाही तोवर सर्व प्रकारचे शिक्षण हे निरर्थक असते. आणि यासाठी आपल्या पाल्याचे (आणि स्वत:चेही काही वाचन असले पाहिजे, विचार व्यापक होण्यासाठी ते जीवनावश्यक आहे हे मात्र आमच्या गावीही नसते. बारा कोटीच्या महाराष्ट्रात एखाद्या पुस्तकाच्या हजार प्रतीही वर्ष-पाच वर्षात विकल्या जाणार नसतील तर ही अनास्था केवढी समाजविघातक असेल? वाचनाने स्वप्नांचे पंख विस्तारत असतात, बुद्धीची प्रगल्भता वाढत असते, तर्कबुद्धी-विश्लेषणक्षमता वाढत असते हे आम्ही कधी लक्षात घेणार? साधे वृत्तपत्र वाचायची सवय ९५% मराठी माणसांना नाही ते कोणत्या जगाच्या आणि विकासाच्या गप्पा हाकत असतात हे “राम” जाने.

 

खरे तर पिढीमागून पिढी असा शृंखलाबद्ध प्रवास मानवी समाज करत असतो. आई-वडिल, शिक्षक, पुस्तके आणि समाज हे नव्या पिढीवर काहीना काही संस्कार करणारे घटक असतात. समाजाची वर्तमान स्थिती नवागत नागरिकाच्या समग्र व्यक्तिमत्वावर परिणाम करत असते. समाजाच्या निराशा, स्वप्ने व जगण्याच्या प्रेरणा नकळतपणे या नवांगत नागरिकाच्याही प्रेरणा बनतात व तो त्याच परिप्रेक्षात व परिघात स्वप्न पहायला लागतो. आहे त्या समाजव्यवस्थेत अडथळ्यांवर मात करत ती स्वप्ने पुर्ण करण्याचे प्रयत्न करू लागतो. अमेरिकेतील मुलगा जी स्वप्ने पाहिल ती स्वप्ने भारतातील मध्यमवर्गातील मुलगा पाहीलच असे नाही. किंबहुना अशीही स्वप्ने असू शकतात याची तो कल्पनाही करू शकणार नाही. शेवटी व्यवस्था स्वप्नांना वावही देते आणि ती बंदिस्तही करते.

 

याकडे आपल्याला अत्यंत व्यापकपणे व अनेक अंगांनी पहावे लागेल. नवीन पिढी घडवणारा महत्वाचा घटक असतो व तो म्हणजे शिक्षण! विद्यार्थ्याला साक्षर बनवत विविध ज्ञानशाखांशी परिचय करून देत भविष्यात त्याला कोणत्यातरी एक आवडीच्या ज्ञानशाखेत नवी भर घालण्यासाठी अथवा एखादी नवीच ज्ञानशाखा स्वप्रतिभेने निर्माण करण्यासाठी त्याला तयार करणे म्हणजे शिक्षण!  शिक्षण म्हणजे जुलमाचा रामराम नसते. प्रत्येक विद्यार्थी स्वत:तच एक स्वतंत्र विश्व असते, व्यक्तिमत्व असते. बाह्य प्रभाव जेवढे व्यक्तिमत्व घडवायला कारण घडतात त्याहीपेक्षा त्याच्या आंतरिक प्रेरणा महत्वाच्या ठरतात. या आंतरिक प्रेरणा लहानपणी सुप्तावस्थेत असल्या तरी व्यवस्था अशी असावी लागते कि वाढत्या वयाबरोबर त्या प्रेरणांचे सुयोग्य प्रस्फुटन होत सामाजिक संरचनेत महत्वाची भर घालणारा नागरिक तयार व्हावा. 

 

पण आपण आजच्या आपल्या व्यवस्थेकडे पाहिले तर जे चित्र दिसते ते अत्यंत निराशाजनक आहे असे म्हटले तरी वावगे ठरणार नाही. म्हणजे, आम्ही पालक मुळात मुलांना शिक्षणच देत नाही तर विद्यार्थ्याला केवळ साक्षर बनवण्यापलीकडे व एक बौद्धिक श्रमिक बनवण्यापलीकडे काहीही विशेष साध्य करत नाही हे आपल्या लक्षात येईल. आमच्या द्रुष्टीने ’सब घोडे बारा टक्के’ या पद्धतीने ठराविक विषय लादत, सर्वात पास होणे बंधनकारक करत, ज्याला अधिक मार्क तो हुशार अशी धारणा बनवून बसलो आहोत.  थोडक्यात मार्क हाच आमचा गुणवत्तेचा एकमेव निकष आहे. मेरिट अथवा गुणवत्ताही आम्ही त्यावरच मोजतो. "९७% मिळूनही प्रवेश नाही आणि ’त्यांना’ ५०% ला प्रवेश..." अशा प्रकारच्या सामाजिक रडगाण्यात तो अडकतो. ही एक वंचना आहे हे मात्र आपण मुळात समजावून घेतलेलेच नाही. मुळात ९७% मिळाले म्हणून त्याचे गुणवत्ता जास्त आणि ४०% मिळाले म्हणुन गुणवत्ताच कमी असे ठरवण्याचे साधनच अस्तित्वात नाही. ही पालकांनी आणि विद्यार्थ्यांनी करुन घेतलेली फसगत आहे. आणि आमची आजची संपुर्ण व्यवस्थाच या फसगतीवर उभी आहे. सामाजिक न्यूनगंड या चुकीच्या धारानेमुळे निर्माण झालेला आहे.

 

मुळात आपली शिक्षणव्यवस्था हीच मानवी प्रेरणांना विसंगत आहे. ’नैसर्गिक कल’ आणि त्यातच प्राविण्य मिळू देण्याच्या संध्या आम्ही नाकारलेल्या आहेत. थोडक्यात प्रगल्भ व्यक्तिमत्वाच्या भावी पिढ्या कशा घडणार नाहीत याचीच पुरेपूर काळजी आम्ही घेतली आहे. सर्वच प्रज्ञावंत होऊ शकत नाहीत हे सत्य मान्य केले तरी अशा बहुसंख्यांक विद्यार्थ्यांना जगण्याची कौशल्येसुद्धा शिकवण्यात आम्ही अजून खूप मागेच आहोत. पुन्हा वर आम्ही भावी विकासाच्या गप्पा मारतो ही तर मोठी विसंगती आहे. खरे म्हणजे आम्ही आमच्या शिक्षण पद्धतीतून मुलांना खुरटवणारी, संकुचित करणारी, त्यांचे कुतुहल व स्वप्ने छाटणारी, कौशल्याचा अभाव असणारी पिढी घडवत आहोत हे आमच्या लक्षात कधी आले नाही. या नव्या पिढ्याही मग तशाच पुढच्या साचेबंद पिढ्या घडवत जाणार यात शंका बाळगण्याचे कारण नाही.

 

आज आपण पाहिले तर कोणत्याही ज्ञानशाखेत नवी भर घालणारे विद्वान व शास्त्रज्ञ आम्ही घडवले नाहीत. विदेशात जाऊन जे भारतीय अगदी नोबेलप्राप्तही होऊ शकले त्यांची गणना यात करण्याचे कारण नाही. ते येथेच असते तर ते तसे घडू शकले नसते कारण आपली व्यवस्थाच मुळात प्रतिभेला फुलारू देणारी नाही हे कटू वास्तव त्यातुनच अधोरेखित होते. आमची सामाजिक मानसिकता यातील मोठा अडसर आहे. आमचा नव्या जगात ज्ञान-विज्ञानक्षेत्रात नेमका वाटा काय हे पहायला गेले तर निराशाजनक चित्र सामोरे येते ते यामुळेच!

 

मग आम्ही आमची नवीन पिढी सबल, सक्षम व प्रज्ञावंत बनवू शकलो नाही तर आमचे भविष्यही तेवढेच मरगळलेले राहणार यात शंका नाही. आम्ही सर्व प्रश्नांवर आंदोलने करत आलेलो आहे. पण आमच्याच भवितव्याचा कळीचा प्रश्न जो आहे त्याबाबत मात्र आम्ही थंडगार आहोत. इंग्रजी माध्यमांच्या इंटरन्यशनल म्हणवणा-या शाळांत भरमसाठ पैसे भरून मुलाला प्रवेश मिळवला कि आपण कृतकृत्य झालो असेच सर्व पालकांना वाटते. मुलांनी कोणत्या शाखेत प्रवेश घ्यावा, कशात करियर करावे हेही एकुणातला "बाजार-ट्रेंड" पाहून ठरवले जाते. पण ज्याला हे सारे करायचंय त्यालाच मात्र नेमके विचारात घेतले जात नाही. मतामतांच्या गलबल्यात तो दुर्लक्षितच राहतो व शेवटी मिळेल ती वाट चालू लागतो. एका अर्थाने आम्ही परिस्थितीशरण पिढी बनवत आहोत हे आपल्या लक्षात येत नाही.

 

आपल्या व्यवस्थेतच दोष आहेत हे मान्य करू. हा दोष आमच्या विचार करण्याच्या पद्धतीतील भरकटलेल्या दिशेमुळे निर्माण झाला आहे हेही आपण स्विकारू. पण चुका कधी ना कधी दुरुस्त कराव्याच लागतात. एका रात्रीत व्यवस्था बदलत नाही हे मान्य केले तरी व्यवस्था बदलासाठी मानसिकता बनवणे व पुढाकार घेणारे काहीजण तरी पुढे येणे महत्वाचे असते. आणि येथे तर पुढाकार पालकांना घ्यावा लागणार आहे. पण त्यासाठी पालकांनाच शिक्षण म्हणजे नेमके काय याची जाण व भान देणे आवश्यक आहे. वर्तमानाचेच ते आव्हान आहे. 

 

जागतिकीकरणाची प्रक्रिया आणि आमचा सहभाग

 

आज आपण जागतिकीकरणाच्या प्रक्रियेत आहोत. पण आम्ही जागतिक होण्याचा प्रयत्न तरी करतो आहोत काय हा खरा प्रश्न आहे. परदेशाचे आकर्षण आम्हाला वाटते ते उच्च पगाराच्या नोक-या मिळतील म्हणून. आमचे जागतिकीकरण संकुचित वृत्तीचे बनून गेले आहे आणि तेही जागतिकीकरणाच्या काळात हे एक दुर्दैवच आहे. आम्हाला आमची ही प्रवृत्ती बदलावे लागेल. जागतिकीकरण म्हणजे वैश्विक मानव होण्याकडे सुरु होणारा प्रवास. आम्ही अजूनही जगात कोठेही गेलो तरी परिवार व जातीच्या सीमांना ओलांडू शकत नाही. आमची स्वप्ने गेला बाजार इंग्लंड-अमेरिकेचे नागरिकत्व मिळण्याचा बाहेर जात नाहीत. आम्हाला जगावर राज्य करण्याची आकांक्षा ठेवणारे, तसे अथक प्रयत्न करणारे कल्पक मराठी तरुण हवे आहेत आणि ते तसे निर्माण होतील यासाठी तशी स्वप्ने पेरणारे नागरिक हवे आहेत. आणि ज्ञान हाच जीवनातील सर्व क्षेत्रातील प्रगतीचा पाया असतो हे बिंबवावे लागणार आहे.

 

समाज कसा असणार हे समाजात बुद्धीवंत, प्रज्ञावंत किती आहेत व ते कोणत्या दिशेने विचार करतात यावर जेवढे अवलंबुन असते तेवढेच ते अन्य राष्ट्रे कोणत्या दिशेने प्रगती करत जातात यावरही अवलंबुन असते. परकीय प्रभावाने समाजाची दिशा ठरणे अनेकदा अडचणीचे असते कारण मुळात त्यांच्या प्रगतीचा मुलगाभा न समजताच अनुकरणातुन ही दिशा नाइलाजाने स्विकारावी लागत असते. आपल्याला तसे होणे परवडणारे नाही हे आपण लक्षात घेतले पाहिजे.

 

कृत्रीम बुद्धिमत्ता, यंत्रमानवीकरणची आव्हाने

 

कृत्रिम बुद्धिमत्तेने जाच अनेकांच्या उरात धडकी भारावलेली आहे. असंख्य रोजगार जाऊही लागले आहेत. भविष्यात अजून कोणते “तंत्रज्ञानात्मक” संकट दडलेले आहे याचे भाकीत वर्तवता येणे शक्य नाही. जगातील सर्व प्रगत देश अधिकाधिक प्रगतीसाठी संशोधने करत आहे. आणि आम्ही काय करतोय? आमचा या नव्या तंत्रज्ञानाच्या विकासात काय हातभार आहे? आम्ही कृत्रिम बुद्धीमत्तेचा रोजच्या जीवनात वापरत करतोय. अनेक बाबी तर एवढ्या अंगवळणी पडल्यात की आपण वापरतोय ती कृत्रिम बुद्धीमत्ता आहे याचेही आम्हाला “ज्ञान” नसते. पण आजतागायत एका मराठी (आणि भारतीयही) कृत्रिम बुद्धिमत्तेवर आधारित लोकांच्या गरजांची आपुरती करण्यासाठी एकही टूल बनवलेले नाही. दुसरीकडे हाच वर्ग उद्या सर्वच उद्योगांनी यंत्रमानव वापरायला सुरुवात केली व पगारी नोकरांची गरजच संपवली तर काय हाहा:कार उडु शकेल याची धास्ती घेऊन झोपा उडवून बसले आहेत. आणि तसा हाहा:कार उडणार नाही असेही नाही पण मग पर्यायी व्यवस्था कशी आणता येईल यावर तरी आम्ही विचार सुरु तरी केला आहे काय याही प्रश्नाचे उत्तर नकारार्थी आहे. साधी गोष्ट घ्या. शेतात काम करायला मजूर मिळत नाही ही समस्या मराठी शेतकरी गेली अनेक वर्ष सोसतो आहे. मग आमच्या वीरांनी या क्षेत्रात रोबोटिक्स कसे आणता येईल यावर प्रयोग तरी सुरु केले आहेत काय? घरकामासाठी नोकर मिळणेही आज दुरापास्त आहे. मग त्यांची जागा घेणारे रोबोज बनवता येतील, भारतीय स्थितीत ते उपयुक्त ठरतील आणि तुलनेने स्वस्तही असतील अशी कल्पना घेऊन या निर्मितीच्या मागे लागता येणार नाही काय? लागता येईल, पण त्यासाठी ज्ञानाचा पाया भक्कम असावा लागेल आणि कल्पकतेची विलक्षण जोड लागेल. अशी एनेक क्षेत्रे आजही आहेत जेथे मराठी माणसाने पाय ठेवायचाही विचार केलेला नाही. ती क्षेत्रे शोधावी लागतील आणि त्यात अदम्य साहसाने उडी घ्यावी लागेल. मराठी माणसानेही जात-धर्माचा कसलाही विचार न करता अशा तरुणांना पूर्ण शक्तीनिशी मदत करणेही अभिप्रेत आहे. लग्नसमारंभात कोटीच्या कोटी खर्चाची उड्डाणे भरणारा हा मराठी माणूस मात्र ज्ञानात्मक, सर्जनात्मक कार्यापासून एवढा फटकून असतो, कि खर्च करणे सोडा, बरे म्हणायचीही दांत गमावून बसलेला आहे. आपल्याला ही प्रवृत्ती बदलावी लागेल.

 

 

आधुनिक तंत्रज्ञानाने एकीकडे काही क्षेत्रातील रोजगार कमी होतील हे जेवढे सत्य आहे तसेच दुसरीकडे या नव्या क्षेत्रांत मानवी रोजगारही वाढतील. पण त्या क्षेत्रांचा पाया हे त्या त्या क्षेत्रातील ज्ञान हाच असणार आहे. हमाली किंवा कारकुनी कामे करायलाच योग्य असणारे या नव्या जगात किंचितही टिकू शकणार नाहीत. त्यामुळे आपल्या व्यक्तुइत्वाचा आणि जगण्याच्या कौशल्याचा पाया काय असणार आहे हे आत्ताच समजाऊन घेत त्या दिशेने सर्व शक्तीनिशी धाव घेतली पाहिजे तरच काहीतरी सकारात्मक चित्र दिसण्याची आशा आहे.

 

काही लोक वरील बाबतीत नैतिकतेचा सिद्धांत चर्चेला आणतात. माणसाची जागा कृत्रिम रोबोटिक श्रमकौशल्ये व कृत्रीम बुद्धीमत्तेला घेऊ देणे हे नैतिक होणार नाही कारण त्यामुळे माणसांचीच गरज संपेल  व हे नैतिक व मानवीय होणार नाही असा त्यांचा युक्तिवाद. या युक्तिवादात काही तथ्य असले तरी  नैतिकतेचाच एकूण इतिहास पाहिला तर माणसाने आपल्या नीतितत्वांतही सोयीनुसार फरक केल्याचे आपल्या लक्षात येइल. काळाची अनीती आज सर्वमान्य नीती ठरू शकते. त्यामुळे नैतिकतेचा घोष काही कामाला येणार नाही. संगणक क्रांती येण्याआधी भारतात तिला नैतिकतेच्याच पातळीवर विरोध करणारे, अगदी विद्यमान सरकारात असलेल्या पक्षासहित, अनेक होते हे आपल्याला माहितच आहे. पण नीतिमुल्ये बदलतात. कायदेही बदलतात. त्यामुळे भविष्यात कायद्यांचे अथवा नैतिक मुल्यांचे संरक्षण राहीलच असे नाही. ते वेळ येताच जाऊ शकते याचे भान आम्हाला असले पाहिजे. कोणतीही नीतिमुल्ये ही स्थिर नसतात. भविष्यातील मुल्ये काय असतील याबाबतही आपल्याला विचार करावा लागणार आहे. प्रवाहाबरोबर नुसते दैवगती समजत वहात रहायचे कि प्रवाहालाच दिशा देणारे व्हायचे हे आमच्याच हाती आहे.

 

 

पुढारलेले विज्ञान व तंत्रज्ञान

 

अनेकदा असे म्हटले जाते कि आजकाल तंत्रज्ञानाचा वेग अचाट वाढला आहे. एक व्हर्जन येते न येते तोच त्याहीपेक्षा प्रगत व्हर्जन बाजारात हजरच असते. हे खरे आहे कि मानवी जीवनाला सुखद व्हावे यासाठी तंत्रज्ञाने नवनवीन संशोधन करत प्रगत होतात व त्यामुळे नवनवीन उत्पादने आपल्यासाठी आणत असतात. तंत्रज्ञानाचा वेग अधिक नसून ते शिकण्याचा आपला वेग कमी आहे हेही एक वास्तव आहे हे मात्र आम्ही विसरत असतो. शिवाय तंत्रज्ञानांची गरज कितपत आहे याचाही अंदाज आम्हाला कधीच येत नाही. कारण ते ठरवणारी साधने नेहमीच बाह्य असतात. आम्ही तंत्रज्ञान वापरू अथवा न वापरू, ती शिकण्यात आम्हाला रस असतो काय, तेवढी जिज्ञासा असते काय हा प्रश्न मात्र अवश्य असतो. कल्पक, जिज्ञासू , अभ्यासू व बौद्धिक मेहनत घेऊ शकणा-यांचीच फक्त भविष्यात गरज असेल काय हा प्रश्न आपल्यासमोर आजच उभा ठाकला आहे व तशी स्थिती निर्माण झालीच तर तिला कसे तोंड द्यायचे याचीही खबरबात आपल्याला नाही हे वास्तव आहे.

 

खरे म्हणजे मानवी गरजांचा वेग भागवायला तंत्रज्ञान मागुन पळत असते. किंवा अनेक गरजा कृत्रीमरित्याच अशा उत्पन्न केल्या जातात कि सगळ्यांना ती जणू आपली नैसर्गिक गरजच आहे असे वाटून ते गरजापूर्ती करण्यासाठी नव्या साधनांमागे पळू लागतात. या भविष्यातील आपल्या गरजा काय असतील याचा अंदाज घेणे, गरजा निर्माण करणे ही कौशल्येही मराठी माणसाला अंगवळणी पाडून घ्यावे लागणार आहे. कृतीत उतरवावे लागणार आहे तरच आजच्या गतिमान जगाशी जरा तरी स्पर्धा करण्यास आम्ही लायक होऊ. अन्यथा आमचे स्थान आहे तेही राहणार नाही, उलट भुकेकंगालाची अवस्था प्राप्त होईल. आपल्याला मुळात अंदाजच नाही. आपल्याला मोबाईलची एवढी गरज असेल असे जर कोणी २५ वर्षांपुर्वी सांगितले असते तर आपण त्याला वेड्यात काढले असते. पण आज भिका-याचेही मोबाईलशिवाय चालत नाही हे वास्तव आहे. म्हणजे कोनत्या गरजा आपल्यात निर्माण केल्या जातील हे आपल्याला माहित नसते किंवा आपण त्यावर विचारही करत नाही. प्रवाहात येईल त्या लाटेवर स्वार व्हायचे तेवढे आपल्याला माहित असते, पण लाट निर्माण करण्याची क्षमता विकसित करण्यासाठी जे वातावरण व बौद्धिक सामर्थ्य लागते ते आमच्यात निर्माण करण्यासाय्ठी आम्ही किती कष्ट घेणार हे मात्र आमच्या हातात आहे. ते नसेल तर आपल्या महान संस्कृती आणि परंपरांच्या वायफळ गप्पा हाकण्यात काही अर्थ नाही हे ओघाने आलेच. 

 

 

आर्थिक व सामाजिक प्रश्नांचा ताळमेळ

 

आर्थिक प्रश्न आणि सामाजिक प्रश्न यांचा निकटचा संबंध आहे हे समजावून घ्यायला हवे. दरीद्री लोक आपली जात हेच जगण्याचे शस्त्र बनवत इतरांचा द्वेष करू लागतात. किंबहुना वंचितता हे सामाजिक लढ्यांचे मुख्य भांदवल असते. हेच भांडवल साम्यवादी, नक्षलवादी वापरत आहेत व नव्या उद्रेकाच्या दिशेने देशाला नेत आहेत आणि हे पहात असुनही त्यावर  निरंतर सामाजिक चर्चेची आम्हाला गरजच भासत नाही यातच आमचा बौद्धिक सवंगपणा दिसून येतो. 

 

एकीकडे जग अत्याधुकतेकडून अतिअत्याधुनिकतेकडे वाटचाल करू पहात आहे. आमची वाटचाल भविष्याकडे कमी व गतकालीन आणि त्याही बव्हंशी काल्पनिक संघर्षांकडेच अधिक होत आहे. अर्थप्रेरणा विकसित करत त्यांना वाव देणारी व्यवस्था निर्माण करायची असेल तर आम्हाला आधी आमच्या ज्ञानप्रेरणा बदलाव्या लागतील हे आम्हाला समजाऊन घ्यावे लागेल. जगाच्या नुसत्या ज्ञानात भर घालण्याची कामगिरी आम्हाला करून चालणार नाही तर नव्या जगाला सुसंगत अर्थतत्वज्ञानही तयार करावे लागेल. ते उधार-उसणवारीने नव्हे तर स्वयंप्रेरणांनी. 

 

महाराष्ट्राचा जयजयकार म्हणजे मराठी माणसाचा जयजयकार. पण आम्ही अशा जयजयकारासाठी योग्य तेव्हाच होऊ जेव्हा आम्ही आमच्या सर्व प्रेरणा आधुनिक जगाशी सुसंगत करत त्यात आघाडी घेऊ. प्रत्येक मराठी माणसाने त्यावर आत्ताच चिंतन करत भविष्य घडवण्याच्या अनावर आकांक्षेने प्रेरित व्हायला हवे या भावनेसह महाराष्ट्र दिनाच्या शुभेच्छा!

 -संजय सोनवणी