शैव संस्कृतीची पुरातनता!

शैव धर्माचा पुरातन काळ आपण सिंधू संस्कृतीपासून प्रत्यक्ष पुराव्यांनिशी पाहू शकतो. उत्खननांत असंख्य लिंगरुप प्रस्तरखंड आणि योनीनिदर्शक शाळुंखा सापडलेल्या आहेत. शिवाच्या योगीस्वरुप ध्यानस्थ मुद्राही असंख्य मिळाल्या आहेत. साडेपाच हजार वर्षापुर्वीही भारतात शैव धर्म आणि संस्कृतीही सर्वत्र नांदत होती...जशी आजही नांदत आहे. आपली मुळे ओळखायला आपण शिकले पाहिजे.

कालिबंगन (राजस्थान) येथे सापडलेले इसपू २६०० मधील हे शिवलिंग. हडप्पा येथेही शिवलिंग मिळालेले आहे. शिव-शक्ती यांची संयुक्त स्वरुपात पुजा सुरु झाल्याचा हा पुरातन पुरावा.

शिव हा परंपरेने जसा योगी मानला गेला आहे तसाच तो शिकारीही (किरात) आहे. हरप्पा येथील पट्टीकेत शिवाची ही दोन्ही रुपे चित्रीत केली गेली आहेत. बारकाईने पहा, शिकारी शिवाच्या हातात त्रिशुळाचे आद्य रूप आहे (दोन फाळ वरच्या दिशेऐवजी खालच्या दिशेने आहेत) पुढे हीच टोके उलट फिरवून आजचा त्रिशुळ जन्माला आला. शिवाच्या मस्तकावर मात्र आजच्या त्रिशुळासारखीच तीन टोके आहेत. दैवतशास्त्र कसे विकसीत होत जाते हे आपण शिवाच्या आद्य रुपातून पाहू शकतो.

शिवाचे दुसरे महत्वाचे नामाभिमान म्हणजे पशुपती. सिंधु संस्क्रुतीच्या उत्खननात योगी आणि पशुंचा अधिपती या स्वरुपातील असंख्य मुद्रा मिळाल्या आहेत. नेपाळमधील जगप्रसिद्ध पशुपतीनाथ मंदिरास कोण विसरेल? पाशुपत संप्रदाय हा शैव धर्मातील पुरातन संप्रदाय मानला जातो. आताचा वीरशैव (लिंगायत) संप्रदाय पाशुमत मतावरच आधारीत आहे. पाशुपत मतातही जातीव्यवस्था व वर्णव्यवस्थेला स्थान नाही. भेदातीत जाण्याचे सामर्थ्य फक्त शैवांत होते व आजही आहे आणि हाच खरा हिंदू धर्म आहे. वैदिक व्यवस्थेला बळी पडुन विषमतेच्या भिषण अरण्यात भटकून जावू नये!

आदिशक्तीचे हे पुरातन रूप.

सिंधू संस्कृती नष्ट झाली असे दावे केले जातात ते धादांत खोटे आहेत हे आपल्या लक्षात येईल. त्यावेळी जशा नौका व बैलगाड्या वापरल्या जात होत्या तशाच्या तशा आजही सिंध प्रांतात वापरल्या जातात.

 कोनतीही संस्कृती नष्ट होत नसते तर तिचा प्रवाह वाहता असतो. शैव परंपरा आजही सर्वत्र जपल्या जातात. मुर्तीपूजा ही सर्वस्वी शैव आहे. विष्णू या मुर्तीपूजक संस्कृतीत उत्तरकालात...दुस-या शतकानंतर अवतरला. विष्णु या शब्दाचा तर्कतीर्थ लक्ष्मणशास्त्री जोशी यांनी दिलेला अर्थ आहे "विस्तारित होणारे लिंग." विष्णुच्या याच शिपिविष्ट रुपामुळे ऋग्वेदात त्याला स्थान अत्यल्प स्थान मिलाले असे तर्कतेर्थ म्हणतात. परंतु वैदिक विष्णु हा इंद्राचा दुय्यम सहाय्यक आहे. त्याची पत्नी लक्ष्मी नाही. तो सागरशयनीही नाही. त्यामुळे अवैदिकांचा विष्णु आणि वेदांतील विष्णुत केवळ नामसाधर्म्यामुळे  एकत्रीकरण केले गेले हे उघड आहे. तसाच प्रकार रुद्र व शिवात साधर्म्य करत अवैदिक देवतांचे अपहरण करण्याचे प्रयत्न केले गेलेत. प्रत्यक्षात वैदिक रुद्र व शिवात कसलेही साधर्म्य नाही. रुद्र या शब्दाचा अर्थच रडणे असा होतो. रुद्र म्हणजे अग्नी अथवा वादळ असाही एक अर्थ आहे. शिवलिंगावर शतरुद्र वा लघुरुद्र घालणारे चुकीचे आहेत.

एके कळी शैव ब्राह्मण व वैदिक ब्राह्मण अशी सुस्पष्ट सीमारेखा होती. उदा. रावण ब्राह्मण असला तरी तो शैव ब्राह्मण होता. आदि शंकराचार्यही शैव ब्राह्मण होते. त्यामुळे अवैदिक देवतांवर त्यांनी नितांतसुंदर स्तोत्रे लिहिली यात काहीच नवल नाही. परंतू ही सीमारेखा नंतर धुसर होत पुर्ण पुसली गेली. कालौघात सर्वच ब्राह्मण वैदिकाश्रयी झाले. त्यामुळे त्यांना वैदिक धर्मीय म्हनण्यास प्रत्यवाय नाही. त्यांचा धर्म व कर्मकांड सर्वस्वी वेगळे आहे जे वैदिकांपुरतेच सीमित आहे. मुर्तीपूजा करुन ते द्वैधर्मीपण दर्शवतात जे त्यांच्याही दृष्टीने चुकीचे आहे. पण ती त्यांची धार्मिक समस्या आहे. ती त्यांनी कशी दूर करावी ते ठरवावे.

Pls read this also:

http://sanjaysonawani.blogspot.in/2013/02/blog-post_4205.html

"सर्व जाती एकसमान"

वैदिक धर्म आणि शैवप्रधान हिंदू धर्म हे सारत: भिन्न आहेत हे आपण हिंदू धर्माच्या बाबतीत विवेचन करतांना पाहिले आहे. वैदिक धर्म हा उभ्या वर्णव्यवस्थेचे समर्थन करतो हेही उघड आहे. खरे तर वर्णव्यवस्था हेही मुळचे वैदिक धर्माचेही अंग नव्हते हे आपण पुरुषसुक्ताच्या संदर्भात चर्चा करतांना पाहिले आहे. परंतू नंतर कधीतरी ही व्यवस्था जन्माला आली आणि ती वैदिक धर्मियांनी स्वीकारली हेही खरे आहे.

आजच्या विषमतेचे मूळ या वर्णव्यवस्थेकडे जाते. वर्णव्यवस्था हीच मुलात वैदिक असल्याने जे अवैदिक आहेत, म्हणजे ज्यांचा गेली हजारो वर्ष वेदांशी संबंध आलाच नाही त्यांना ती लागू पडत नाही हेही तेवढेच खरे आहे. वेदोक्ताचा अधिकार असनारे आणि नसणारे हे सरळ उभे दोन तट भारतात पडलेले आहेत. वैदिक विरुद्ध अवैदिक हा संघर्ष, वैदिक धर्मियांना हिदू समजल्याने निर्माण झाला आहे व त्याचे निराकरण करणे आवश्यक आहे.

थोडक्यात वैदिक धर्मियांना हिंदू धर्मापासून वेगळे समजणे अत्यावश्यक बनलेले आहे. जेंव्हा वेदांचा जन्मही झाला नव्हता त्या काळात, म्हणजे सिंधुपुर्व काळातच लिंगपुजक धर्म अस्तित्वात आला होता. त्याचे भौतिक अवशेषही उपलब्ध आहेत. शैव तत्वज्ञान हे प्राय: लिंगपुजक, प्रतिमा-मुर्तीपूजक असून वैदिक अमूर्त इंद्र-वरुणादि देवतांचे यजन यज्ञातुन आहुती देत केले जात होते. मुर्तीपुजा वैदिक धर्म अस्तित्वात येण्यापुर्वीच्याच काळापासून केली जात होती. आजही ती सर्रास सुरु आहे. किंबहुना प्रचलित धर्म हा सर्वस्वी शैवप्रधान आहे. या धर्मात वर्णव्यवस्थेला कधीही स्थान नव्हते. जे काही अल्प-स्वल्प मिळाले ते वैदिकांच्या सहवासाने. परंतू वैदिक धर्मियांनी वर्णव्यवस्थेतील उच्च स्थान मात्र त्यागले नाही. त्यातुनच उच्च-नीचता सुरू झाली. अनुकरणातून आलेली ही उच्च-नीचता दूर करण्याचे प्रयत्न शैवांनी वारंवार केलेले आपल्याला दहाव्या शतकानंतरच्या इतिहासात दिसतात. पण त्यात अद्याप तरी यश आलेले नाही. याचे कारण म्हणजे वैदिक धर्मही आपल्याच धर्माचा भाग आहे ही भ्रामक समजुत!

परंतु ती समजूत ऐतिहासिक पुराव्यांच्या आधारावरच आपल्याला दूर करावी लागणार आहे. वेदमाहात्म्य-वेदमान्यता या गोष्टींचे अवदंबर गेली शतकानुशतके माजवले गेले आहे त्यातून बुद्धीभेद होणे स्वाभाविक होते. परंतू ज्या ९५% समाजाला वेदाधिकारच नाही तर ते वैदिक कसे हा प्रश्न समाजाला कधी पडला नाही. आणि जर ते वैदिक नव्हेत तर मग वेदआधारित वर्णव्यवस्था मान्य करण्याचे कारणच काय हाही प्रश्न कधी पडला नाही. प्रत्येक धर्माची आपापली व्यवस्था असते जशी ती वैदिक धर्मियांची होती. ती असूदेत. पण जे त्या धर्माचेच नव्हेत त्यांनी ती व्यवस्था मान्य करण्याचे व त्याआधारीत आपले समाजजीवन ठरवायचे कारण काय?

पहिली बाब म्हणजे शिव-गणपती, पार्वती ते मुर्ती रुपात अनेक देवतांचे जेही लोक पूजन करतात ते शैवप्रधान हिंदू होत. पुजा ही मुलात अवैदिक आहे. हा शब्द द्राविड भाषेतील आहे. धुप-दीपांनी पुजा केली जात असल्याचे अनेक पुरावे सिंधू संस्कृतीतील उत्खननांनी आता आपल्याला उपलब्ध करुन दिले आहेत. ते मी क्रमश: पुढील भागांत देणारच असल्याने त्याबद्दल येथे एवढेच.

जातीसंस्था ही शैवांची देणगी आहे जी दहाव्या शतकापर्यंत अत्यंत लवचीक होती, नव्या जाती बनत होत्या तर अनेक जाती नष्ट होत होत्या हे मी जातिसंस्थेच्या इतिहासात स्पष्ट केले आहे.  जातीबदल हा सहज होत होता. दहाव्या शतकानंतर आर्थिक, राजकीय संकटे कोसळल्याने क्रमश: जातीसम्स्था बंदिस्त होत गेली हेही मी त्या लेखमालिकेत स्पष्ट केले आहेच. जर जाती नष्ट होत होत्या, नव्या व्यवसायाधारित बनत होत्या तर याचा अर्थ एवढाच आहे कि जाती जशा बनू शकतात तशाच त्या नष्टही होत राहतात. आज पारंपारिक व्यवसाय जवळपास संपुष्टात आलेले आहेत. नवे असंख्य व्यवसाय जन्माला आलेले आहेत. त्यामुळे जन्माधारित जातिसंस्था विसर्जित करण्याची वेळही आलेली आहे. परंतू वर्णव्यवस्थेच्या पगड्यामुळे व सामाजिक सुरक्षेच्या कारणांमुळे लोकांना जात जपणे आवश्यक वाटते. जी गोष्ट आपल्या धर्माची नाही ती जपणे हाच मुळात अधर्म नव्हे काय? जातिसंस्था ही वर्णव्यवस्थेप[रमाणे उभी नसून आडवी संस्था आहे. म्हणजेच सर्व जाती या समान दर्जाच्या आहेत. वर्णव्यवस्था मात्र विषमतादर्शक आहे. ती जे लोक जपतात त्यांनी खुशाल जपावी. परंतू हिंदू धर्मात वैदिक धर्मीय बसत नसल्याने हिंदुंनी वर्णव्यवस्था त्यागली पाहिजे.

जे लोक वेद/ वेदोक्त कर्मकांड/संस्कार व वर्णव्यवस्थेवर विश्वास ठेवतात व आचरणही करतात ते वैदिक धर्मिय असून जे अवैदिक आहेत, मुर्ती/लिंगपुजक आहेत ते सर्वस्वी अवैदिक असून शैवप्रधान हिंदू धर्मीय आहेत...म्हनजेच एकार्थाने खरे हिंदू आहेत. या धर्मात घुसलेली वैदिक तत्वे अमान्य करणे निकडीचे असून समतेच्या मार्गातील मोठा अडथळा आहेत हे लक्षात घेणे गरजेचे आहे.

तसेच, आपले लग्न लावायला ज्याप्रमाणे मौलवी अथवा फादर आपण बोलावत नाही त्याच प्रमाने, वैदिक धर्मीय हे स्वतंत्र धर्माचे असल्याने, त्यांना बोलावू नये. गुरव-जंगम यांच्या मार्फत अथवा स्वता:च विवाह लावावेत...पुजा कराव्यात.

वैदिक धर्मात, आधीच सांगितल्याप्रमाणे, मुर्तीपुजेला स्थान नाही. काही वैदिक लोक तेही काम करतात...हा त्यांचा द्वै-धर्मीपणा आहे, जो खरे तर त्यांच्याही धर्माच्या दृष्टीने पाखंडीपणा आहे. हा गोंधळ त्यांचा त्यांनी हटवावा.

वैदिक धर्मीय हिंदू नव्हेत. हिंदू शब्द सिंधुवरुन आला आहे. सिंधू संस्कृती ही आपल्याच पुर्वजांनी निर्माण केली व प्राकृतीक धर्म वाढवला. त्या धर्माचे हजारो वर्ष आपण जतन जोपासना करत आलो आहोत. त्यात कालौघात काही वैदिक पुटे बसलीत पण ती सहज दूर करता येतील.

थोडक्यात वर्णव्यवस्था सर्वस्वी नाकारने व वैदिक पगडा झुगारुन देत आपला मुळचा समतेचा धर्म जोपासत "सर्व जाती एकसमान" हा मुळचा आदर्श जोपासावा.

शैव धर्माची पुरातनता पुढील लेखात देत आहे.
Pls read this also

http://sanjaysonawani.blogspot.in/2013/02/blog-post_22.html

मल्हाररावांचा "धोतरबडवी सल्ला" किती खरा?

 मल्हाररावांनी जनकोजी शिंद्यांना दिलेला "धोतरबडवी सल्ला" इतिहासात फार गाजलेला आहे.
 "सुभेदार थोरले मल्हारराव होळकर यांचें चरित्र" या १८९३ साली प्रकाशित झालेल्या मुरलीधर मल्हार अत्रे लिखित ग्रंथाची नवी आवृत्ती १७ मार्च रोजी प्रकाशित होत आहे. सदर ग्रंथाला माझी प्रस्तावना असून त्यातील धोतरबडवी प्रकरणाबद्दल विश्लेशन करणारा हा काही अंश... 

मल्हाररावांबाबतचा दुसरा आक्षेप म्हणजे मल्हाररावांचा जनकोजी व दत्ताजी शिंदे यांना दिलेला "धोतरबडवी सल्ला". हे प्रकरण जरा मुळातुन तपासून पाहिले पाहिजे. सर्वप्रथम ही बाब लक्षात घ्यायला हवी कि याबाबतची माहिती फक्त "भाउसाहेबांची बखर" मद्धे येते. जनकोजी व मल्हाररावांची भेट १० आगष्ट १७५८ रोजी राजपुतान्यात झाली. या भेटीचे बखरीतील वर्णन असे:
"...ते समयी जनकोजी शिंदे यांनी अर्ज केला कीं, "सुभेदार, तुम्ही आम्हांस वडील आहां, तुम्ही अटकेपावेतों मुलूख काबीज केला. आम्हास मोहिमेस असुदें (स्वतंत्र) कोणते?" तेंव्हा मल्हारराव यांनी उत्तर केले की, "तुम्हांस एक आहे. भागीरथीस पूल बांधुन अयोद्येवर जावे. सुजाउद्दौला यास तंबी पोंचवून पाहिजे ते रुपये मिळतील. रान असुदें आहे." जनकोजी यांनी उत्तर केलें की, "भागीरथीस पूल बांधने कसें घडेल?" तेंव्हा मल्हारराव यांनी सांगितले की, "नजीबखान रोहिला यास हाती धरून त्याचे हातून हे काम करुन घ्यावे." हे वचन ऐकतांच जनकोजी यांनी जाबसाल केला कीं, "नजीबखान रोहिला मात्रागमनी जन्मस्थानी लघुशंका करणार. गाजुदीखान याचे येथें वाढला त्याचें सार्थक केलें ! हें तुम्ही जाणतच आहां. त्यांत कार्यातुर होऊन काळावर नजर द्यावी तरी खावंदांचा द्रोहीं. त्यांनी आम्हांस मोहीम नजीबखान याजवरील नेमून दिली आहे, असें असता हें कर्म केलीयास श्रेष्ठ स्वामीद्रोही व्हावें. त्यांत आम्हांकडे केवळ शिलेदारी कर्म नाहीं. आम्ही सरकारचे पागेचे बारगीर असें आहे. आम्हांकडून हा विचार घडू नये. " असें म्हणताच मल्हारराव यांनी उत्तर केलें की, " बाबा, तुमचा मुल स्वभाव. अटकेपासून रामेश्वरपर्यंत एकछत्री राज्य जाहाले. हिंदुस्थानात एक नजीबखान मात्र मूळ राहीले आहे. त्याचे पारिपत्य केलिया पेशवे अटकेपासून जासुदा हातून पैसा आणवतील. मग तुम्ही आम्ही सहजच निर्माल्यवत जाहलों. मग कोणी पुसणार नाहीं. यास्तव एवढे खूळ रक्षून जें करणे तें करावें."
आता हीच बखर पुढे काय सांगते हे पाहुयात. जनकोजीनंतर मल्हारराव व दत्ताजीची भेट उज्जैन येथे झाली. या भेटीचा बखरीतील हा वृत्तांत:
 '..................उपरांतिक दत्ताजी शिंदे यांनी मल्हारराव यांस प्रश्न केला कीं, " सुभेदार तुम्ही अटकेपावेतो मुलुख काबीज केला. आतां आम्हांस मोहिमेस असूदे रान कोणते आहे ?"  तेव्हां मल्हारराव यांनी सांगितले कीं, " यावीशी सूचना जनकोजी शिंदे यांस सांगितली आहे आणि तुम्हांसही सांगतो कीं, नजीबखान रोहिला यास हाती धरून भागीरथीस पूल बांधोन पुलापलीकडे अयोध्या व ढाका व बंगाला व काऊर देश पावेतो मोहीम करावी. रानही असूदे आहे. पैसा पाहिजे तितका मिळेल. आणि सुजाउद्दौला यांस तंबी पोंचवून भागीरथी पलीकडील अर्धा मुलुख घ्यावा. त्यांत दहा - पांच किल्ले भारी असतील त्यांत ठाणी घालावी. म्हणजे चित्तास येईल तेव्हां श्वेतबंधासारिखे ( सेतूबंध ) जावयास यावयास येईल. हें न करिता तुम्ही नजीबखान याचे पारिपत्य कराल.  तर तुम्हांस पेशवे धोत्रे बडवावयास लावतील. "
सरदार विंचुरकरांशीही दत्ताजीचा वरीलप्रमाणेच संवाद झाला असेसुद्धा ही बखर सांगते.
आता जनकोजी व दत्ताजीशी झालेल्या संवादात किरकोळ फरक सोडले तर आशय एकच आहे. या संवादावरुन पेशवे आणि होळकरांत संशयाचे वातावरण होते असे नि:ष्कर्ष इतिहासकार अत्यंत आनंदाने काढतात व होळकरांच्या स्वार्थबुद्धीपायी दत्ताजी शुक्रतालावर अडकला आणि बळी गेला असेही म्हणतात.
निर्माण होणारे प्रश्न असे कि, उत्तरेत हयात घालवलेले दत्ताजी व जनकोजी एवढे मुर्ख होते काय कि स्वतंत्र मोहीम कोठे करावी हे त्यांना समजत नव्हते? परत वर एकीकडे हेच इतिहासकार सांगतात कि शिंदे व होळकरांत बेबनाव होता. मग याच इतिहासकारांना हा प्रश्न पडला नाही काय कि दत्ताजी व जनकोजी होळकरांचा सल्ला ऐकून कसे कोनतीही स्वतंत्र मोहीम ठरवतील? आणि एकाच आशयाच्या चर्चा जनकोजी, दत्ताजीशी कशा होतील? मग विंचुरकरांनीही तसाच सल्ला दिला असेही ही बखर म्हणते...त्यांचे काय? थोडक्यात ही "धोतरबडवी" मसलत साफ बनावट आहे. ती मल्हाररावांचा, विंचुरकरांचा व शिंदेंचाही साफ अवमान करणारी आहे.
खरे तर भाऊची बखर किती अविश्वासार्ह आहे हेच यातून साबीत होते. पानीपत युद्धानंतर सर्व पापे मल्हाररावांच्या माथी मारून टाकायच्या कटाचा हा भाग दिसतो.  यावरुन धोतर बडवी मसलत बनावट आहे हे तर सिद्ध होतेच.
मग शिंदेंनी सुजावरची मोहीम हाती का घेतली?
या प्रकरणाचा खरा सुत्रधार आहे नानासाहेब पेशवा. पेशव्याने अटखस्वारीच्या दरम्यान दादासाहेबास पत्र लिहिले कि, "तुम्ही आहा तेथे पैसा मिळण्यास जागा राहिलेली नाही, सबब बाजदबरसात पूर्वेकडे जावून पटणे प्रांत जरुर घ्यावा."
नानासाहेब पेशव्यांनी २ मे १७५९ रोजी दत्ताजीला पाठवलेल्या पत्रात दिलेला आदेश पहा: "... कदाचित तो करारात वाकडा वर्तत असला तर मात्र मातबर लाभ पुर्ता दृष्टीस पडला तरच सुजातद्दवलास हाती धरावे. परंतु काशी, प्रयाग हरतजविजेने साधावी. विशेष काय लिहिणे. कर्जाची चिंता दतबास असेलच. जाणिजे. लेखनसीमा."  ( संदर्भ :- मराठ्यांचा इतिहास : साधन परिचय = संपादक - अ.रा.कुलकर्णी )
राघोबादादा शहाणे होते, त्यांनी पेशव्याचे ऐकले नाही. ते पुण्याला निघून आले. पण दत्ताजी शिंदेंना मात्र सरकारच्या कर्जनिवारणाची चिंता होती, म्हणुन पुर्वेकडील कामगिरी त्यांनी पेशव्यांच्या इच्छेनुसार स्वीकारली. याशी मल्हाररावांचा काय संबंध?
दुसरे म्हणजे शुक्रताल येथे दत्ताजी शिंदे अडकून पडला असता मल्हाररावांनी तुकोजी होळकरांना सैन्यासह त्याच्या दिमतीला पाठवलेले होतेच. त्यामुळे होळकरांचा सल्ला ऐकून दत्ताजी फसला आणि त्याने पुर्वेकडची कामगिरी हाती घेतली म्हणुन त्याचा मृत्यू ओढवला या आरोपात काहीएक तथ्य नसल्याचे दिसून येईल.

Also read:
http://sanjaysonawani.blogspot.in/2013/02/blog-post_20.html

अगा जे घडलेची नाही....

पानिपत युद्धातून मल्हारराव होळकर दुपारीच निघून गेले असा एक अज्ञाधारित आरोप गेली अनेक वर्ष होतोय. "सुभेदार थोरले मल्हारराव होळकर यांचें चरित्र" या १८९३ साली प्रकाशित झालेल्या मुरलीधर मल्हार अत्रे लिखित ग्रंथाची नवी आवृत्ती १७ मार्च रोजी प्रकाशित होत आहे. सदर ग्रंथाला माझी प्रस्तावना असून त्यातील पानिपतसंबंधातील माहिती देणारा हा काही अंश... 

"आता आपण पानिपत युद्ध प्रकरणाकडे सरळ वळू. मल्हाररावांविषयी भाऊच्या मनात प्रथमपासून आकस होता व आपल्या मेहंदळेंसरख्या सरदारावर व इब्राहिमखान गारद्याच्या कवायती सैन्यावर अधिक विश्वास होता हे इतिहासकारांना मान्य आहे, त्यामुळे त्याबाबतच्या तपशीलात येथे जात नाही. पानिपत येथील मुक्कामाच्या काळात अब्दालीशी ज्या दोन मोठ्या चकमकी झाल्या त्या केवळ शिंदे आणि होळकरांमुळे जिंकल्या गेल्या याबाबतही कोनाचे दुमत नाही. दोघांना तात्काळ राखीव कुमकेचे मदत मिळाली असती तर मराठे तेंव्हाच जिंकले असते याबद्दलही इतिहासकारांना संशय नाही. २२ नोव्हेंबर १७६० रोजी वजीर शहावलीखानाशी झालेले युद्ध निर्णायक ठरले असते. शिंदे-होळकरांनी अफगानी फौज अक्षरश: कापुन काढली. सुजा व नजीबाने अधिकची कुमक पाठवुनही वजीराला व त्याच्या सैन्याला पळावे लागले. शिंदे-होळकरांच्या फौजांनी त्यांचा पार अब्दालीच्या छावणीपर्यंत पाठलाग केला. लष्कराची हे अवस्था पाहुन छावणीतील अफगान-रोहिल्यांनीही पळ काढायला सुरुवात केली. खरे तर या वेळीस लगोलग बळवंतराव मेहंदळे (जे काही अंतरावर ससैन्य उभे राहुन हा प्रकार पाहत होते) अथवा अन्य कोणी सरदाराची कुमक मिळाली असती तर...? असो.
१४ जानेवारी १७६१ रोजी मराठे जिंकु किंवा मरु या भावनेने अब्दालीच्या सेनेवर तुटुन पडले हे खरे नाही. सत्य सांगते ती आदल्या रात्रीची सर्वांची मसलत: "गिलच्यांचे बळ वाढत चालले. आपले लष्कर पडत चालले......तेंव्हा हा मुक्काम सोडुन बाहेर मोकळे रानी जावे...दिल्लीचा राबता सोडुन दुसरीकडे जाउ...पण झाडी मोठी मातब्बर....गिलचा जावू देणार नाही...यास्तव बंदोबस्ताने निघावे." म्हणजे निकराच्या युद्धाचा बेतच नव्हता. करायचे होते ते सुरक्षीत पलायन. आणि अशा सुरक्षीत पलायनासाठी इब्राहिमखान गारद्याने विलायती पद्धतीच्या गोलाची कल्पना सर्वांना समजावुन सांगीतली.
मल्हारराव होळकर त्याशी सहमत नव्हते. ज्या गनीमी काव्याने आजवर शेकडो लढाया ते लढले होते तोच याही वेळी कामास येईल असा त्यांचा विश्वास होता. पण भाउंचा गारद्यावरच सर्वाधिक विश्वास होता. उलट मल्हाररावांना "धनगरांना काय युद्ध कळते?" असा अवमानकारक सवाल केला गेला. हा संदर्भ जाटांच्या इतिहासातही मिळतो. त्यामुळे भाऊसाहेबाच्या मनात मल्हाररावांबद्दल केवढे किल्मिष होते हेही स्पष्ट दिसते.
शेवटी गोल करुन सुरक्षितपणे यमुनेच्या दिशेने जायचे ठरले. प्रत्येक सरदाराला आपली जागा नेमून दिली. गोलाच्या लढाईचे खालील नियम असतात व ते पाळले जातील अशी हमी भाऊने सर्वांच्या वतीने इब्राहिमखान गारद्याला दिली होती. ते नियम असे:
१. कोणत्याही सरदाराने कसल्याही स्थितीत गोल तोडायचा नाही, आपली नेमून दिलेली जागा सोडायची नाही.
२. शत्रु जर गोलातील सरदाराच्या गोटावर चालुन आलाच तर त्यानेच बाहेर पडायचे, हल्ला परतवायचा आणि पुन्हा आपली जागा घ्यायची. दुस-या सरदाराने त्याच्या मदतीला जायचे नाही...सबब कोनत्याही स्थितीत गोल मोडायचा नाही.
आता गोलाची भाऊने (गारद्याने) केलेली रचना पहा.

अब्दालीच्या गोटाच्या ईशाण्य बाजुला, म्हणजे गोलाच्या मधोमध, हुजुरात (भाऊचे सैन्य) आहे. भाऊच्या डाव्या बाजुला गारदी आहे तर उजवीकडे, म्हनजे बरोब्बर अब्दालीच्या सरळ दिशेत उत्तरेला होळकर आहेत. गोलाची मागची बाजु (मधे बुणगे) दुय्यम प्रतीच्या सरदारांनी व्यापलेली आहे. कारण हल्ला नैऋत्येकडील अब्दालीच्या छावणीच्याच बाजुने होणार हे उघड होते. त्यामुळे त्या बाजुला सामोरे असणारे सेनानीही तेवढेच प्रबळ असनार हे ओघानेच आले. तरीही काही लोक अपप्रचार करतात को होलकरांना मुद्दाम मागच्या बाजुला उभे करण्यात आले (अथवा होळकरांनी मुद्दाम ती जागा घेतली.) असा आरोप केला जातो तो किती खुळचट आहे हे वेगळे सांगण्याची गरज नाही. गोलाची अब्दालीच्या दिशेची बाजु हीच भाऊच्या सैन्याची आघाडी होती. होळकर, शिंदे, स्वत: भाऊ, पवार, गायकवाड, विंचुरकर, मानकेश्वर व गारदी हे सर्वच सरदार त्या अर्थाने आघाडीच सांभालत होते हे येथे लक्षात घ्यायला हवे.
अब्दालीचा हल्ला झालाच तर याच बाजुवर, डावीकडे, उजवीकडे अथवा मधोमध कोसळणार हे नक्कीच होते...नेमक्या कोणत्या बाजुने, कधी आणि कोणत्या सरदाराने हे अब्दाली ठरवणार होता...आमचे इतिहासकार नव्हेत.
असो.
१४ जानेवारीला गोल पुर्व दिशेने यमुनेकडे निघाला. सकाळी साडे अकराच्या सुमारास रोहिल्यांनी आधी धाव घेतल्यामुळे गारद्याच्या बाजुने युद्धाला तोंड लागले. तोवर अब्दालीलाही मराठे पळ काढत आहेत कि आपल्यावरच चालून येत आहेत याची कल्पना नव्हती. त्यामुळे त्याने सर्व शक्यता लक्षात घेउन आपले सैन्य रवाना केले. त्यावेळी मराठे व अब्दालीच्या सैन्याची रचना खालीलप्रमाणे झाली.

.
अब्दालीच्या सैन्याला गोल पुर्वेकडे निघालाय कि आपल्या दिशेने चाल करुन येत आहे याची कल्पना असणे शक्य नसल्याने त्याने आपल्या दिशेला दिसनारी गोलाची सर्व बाजु हीच मराठ्यांची आघाडी समजून सुरुवातीला तशीच आपली सैन्यरचना केली. त्यामुळे शिंदे होळकरांसमोर सुजा, जहानखान, नजीब व शहापसंदखान हे सरदार उभे ठाकले. हुजरातीसमोर शहावलीखान तर पवार-गायकवाडांसमोर हाफिज रहमत फैजुल्ला खान उभे ठाकले. गारद्याची बाजु अडवायला अमिरबेग व बर्कुर्दार खान आले. स्वत: अब्दाली मात्र राखीव सैन्यासह मागे थांबला. उलट गोलाच्या रचनेमुळे भाऊ स्वत: आघाडीवर अडकला.
युद्धाची सुरुवात गारद्याच्या अथवा विंचुरकर, पवार व गायकवाडांच्या बाजुने सुरु झाली. गोलाच्या नियमानुसार या तिघांनी रोहिल्यांना गोलाबाहेर पडुन पिटाळले व मागे येवून आपली जागा घेतली. अशाच रितीने मराठे युद्ध करत राहिले. निर्णायक युद्ध करण्याचा भाऊचा बेतच नसल्याने व युद्धाचे पारडे तरीही आपल्या बाजुने फिरत असल्याचे दिसत असुनही भाऊने गोलाचे नियम मोडण्याच्या आज्ञा देत सर्वच सरदारांना युद्धात उतरण्याचे आदेश न दिल्याने प्रत्येक सरदार, अगदी भाऊही आपापले युद्ध, समोरुन कोणी चालून आलाच तर, करत राहिले. म्हणजे या युद्धाला सर्वकश युद्धाचे रुप भाऊने देण्याचा एकही प्रयत्न केला नाही. सर्व सरदारांनी सेनापती या नात्याने भाऊने दिलेल्या आज्ञा पुरत्या पाळल्या. असो.
अशा रितीने हुजरात ते गारद्याची बाजू यांत चकमकी होत राहिल्या. इकडॆ शिंदे-होळकरांच्या बाजुने तोफा-जंबुरके, बंदुकांचे युद्ध सुरु होते. त्यांच्यात हातघाईचे युद्ध पेटले ते अब्दालीच्या आज्ञेने तीन-साडेतीनच्या दरम्यान. साडेचार वाजता विश्वासरावांच्या गोळी (अथवा तीर) लागून मृत्यू झाला. तोवर तरी मराठ्यांची एकंदरीत युद्धावर पकड असल्याचे दिसते. विश्वासरावाचा मृत्यू झाला त्याच दरम्यान गारद्यांचा निकाल अफगान-रोहिल्यांनी लावला होता. इब्राहिमखान गारदी कैद करुन नेला गेला. या दोन्ही घटना थोडक्या कालावधीने मागे-पुढे झाल्याने एकीकडे विश्वासरावाच्य मृत्युमुळे हुजुरातीत पसरलेली अस्वस्थता, भाऊवर स्वाभाविकपणे आलेली शोकमग्नता यामुळे हुजरात संकटात सापडणे स्वाभाविक होते.
याक्षणी (साडेचार ते पाच) असलेली परिस्थिती नीट समजावून घेणे गरजेचे आहे. विश्वासरावाचा मृत्यू झाल्याची खबर मल्हाररावांपर्यंत पाउने-पाच ते पाचच्या दरम्यान पोहोचली. तोवर विंचुरकर-पवार-गायकवाडांवर व हुजुरातीवर रोहिले, गिलचे व अफगान तुटुन पडलेले होते. शिंदे व मल्हाररावांचे नजीब, शहापसंदखान व सुजाशी युद्ध सुरु होते. तरीही हुजुरातीची अवस्था समजून मल्हाररावांनी खुद्द जनकोजी शिंदेंना व आपला सरदार संताजी वाघ यांसोबत काही सैन्य देवून भाऊच्या मदतीला पाठवले.
भाऊची हुजुरात व शिंदे-होळकरांची गोलातील जागा यात किमान तीन किलोमीटरचे अंतर होते. त्या धमासान युद्धातही हे दोघे भाऊच्या हुजुरातीपर्यंत साडॆपाच-सहा पर्यंत पोचले. तत्पुर्वीच विंचुरकरांनी कुंजपुरा युद्धात पदरी बाळगलेल्या दोन-तीन हजार रोहिले-अफगानांनी गारद्यांच्या बाजुचा पराभव होताच बुणग्यांत घुसून मराठे हरल्याच्या घोषणा देत बुणग्यांना मारत सुटले. त्यामुळे आघाडीच्या मागील बाजुचा घाबरुन पळ सुटला होता. बहुदा याच वेळीस यशवंतराव पवार मारला जावून त्याचीही फौज उधळली. एकंदरीत सर्वच स्थिती हाताबाहेर गेली.
साहजिकच भाऊ अधिकच अडचणीत सापडला. तोवर संताजी वाघ आणि जनकोजीची कुमक त्याला मिळाली खरी पण पराजय अटळ बनला होता. संताजी शौर्याने लढता-लढता ठार झाला. त्याच्या अंगावर चालीसपेक्षा अधिक जखमा होत्या, ज्या पाहून अब्दालीही गहिवरला. जनकोजी मात्र जीवंत पकडला गेला. भाऊचे खरे काय झाले हे रहस्य अद्याप उलगडायचे आहे.
ही स्थिती पाहता किमान साडेपाच वाजेपर्यंत तरी मल्हाररावांनी आपल्या आघाडीवर आलेल्या शत्रुला रोखुन धरले होते हे सिद्ध होते. त्यानंतर सर्वत्र जो पळ सुटला त्याची लागण त्यांच्या व शिंदेंच्याही सैन्याला होणे स्वाभाविक होते. जनकोजी भाऊच्या मदतीला गेला असला तरी महादजी शिंदे जनकोजीच्या जागी सैन्याचे नेतृत्व करायला थांबलेला होताच. सुजा, जहानखान, नजीबाच्या सैन्याशी युद्ध सुरुच होते. याच वेळीस हुजुरात हरल्याची खबर मल्हाररावांना मिळाली असावी. तोवर सुर्यास्तही (५.२० वाजता) होवुन गेला होता. त्यानंतर युद्ध पुढे रेटण्यात अर्थ नव्हता. गिलचे-रोहिले हुजुरातीला हरवून लुटीच्या मागे लागले होते. अशा स्थितीत ही सर्व कोंडी फोडुन निघून जाणे हिताचे होते. मल्हाररावांची बरीचशी फौज युद्धातच कामे आलेली होती.  ते मल्हारराव, महादजे शिंदे व तत्पुर्वीच विंचुरकरादि सरदारांनी केले.
दुसरे असे कि भाऊचा बालमित्र व हुजरातीच्याच जवळ तैनात केलेला सरदार नाना पुरंदरे होळकरांसोबतच निघाला असे त्याच्याच एका पत्रात लिहितो.(पुरंदरे दफ़्तर ३. ले. २०९) याचाच अर्थ असा कि होळकर युद्धात अखेरपर्यंत होते. जेंव्हा सर्व फौजा पराजित झाल्या व पळुन गेल्या तेंव्हाच दोघांनी रणांगण सोडले हेही सिद्ध होते.
तिसरे असे कि मल्हारराव या युद्धात आपल्या पंधरा हजार सैन्यानिशी उतरलेले होते. सटवोजी जाधवच्या १९ जानेवारीच्या पत्रानुसार पानिपत युद्धातुन बाहेर पडलेल्या मल्हाररावांसोबत फक्त हजार-दोन हजार फौज होती. म्हणजे बाकी सैन्य युद्धात कामी आले होते. एवढी मोठी हानी होवूनही "मल्हाररावांनी युद्ध केलेच नाही...ते दुपारीच पळुन गेले म्हणुन पानिपत युद्धात पराजय झाला." असे जे चित्र उभे केले गेले आहे ते किती धादांत खोटे आहे हे वरील विवेचनावरून लक्षात येईल. सर्व लोक ही बाब विसरतात कि जर खरेच मल्हारराव दुपारीच निघून गेले असते तर ती बाजू मोकळी पडुन भाऊचा पराभव सायंकाळी साडेपाचच्या आसपास झाला तो खूप आधीच झाला असता. आणि एकट्या मल्हाररावांना असे शत्रु कसा जावू देईल?
पण इतिहासकारांनी वास्तवाचा कसलाही विचार न करता, जे घडणे मुळात असंभाव्य होते, ते घडले असे दाखवायचा प्रयत्न का केला?
त्याचे उत्तर खरे तर प्रास्तविकाच्या सुरुवातीलाच दिलेल्या अहिल्यादेवींच्या पत्रात आहे, त्यामुळे त्यावर मी अधिक येथे विवेचन करत नाही.
मल्हाररावांवर पेशवे व सरदारांच्या कुटुंब-कबिल्याला युद्धात पराजय झाला तर सुखरुप परत नेण्याची एक जबाबदारी मल्हाररावांवर सोपवली होती असाही एक प्रवाद आहे आणि तो अनेकांना खराही वाटतो. असे प्रवाद निर्माण करणारे अक्कलशुण्य असले पाहिजेत यात शंका नाही. मल्हारराव दौलतीचे एकमेव सुभेदार आणि ज्येष्ठ सेनानी होते. पेशवे-सरदारांच्या बायका-पोरांच्या रक्षनाची दुययम जबाबदारी त्यांच्यावर टाकली जाइल आणि ते ती घेतील असे मुळात वाटतेच कसे? दुसरे म्हणजे त्या दिवशी सरवकश युद्ध करण्याची मुळात भाऊची जर योजनाच नव्हती तर पराजयाची गोष्टच कोठे येते? तिसरे असे कि प्रत्येक सरदाराचे स्वत:च्या कुटुंबियांचे रक्षण करण्यासाठे स्वतंत्र अंगरक्षकांचे पथक असे. अगदी नाना फदणीसाचेही होते. त्यामुळे अशी काहीएक जबाबदारी मल्हाररावांवर नव्हती हे येथे लक्षात घ्यायला हवे.
मल्हारराव व भाऊची पत्नी पार्वतीबाईची गाठ वाटेत पडली. त्यांची दुरवस्था पाहून मल्हाररावांनी तिला सुखरुपपणे पुढे नेले हेही येथे लक्षात घ्यायला हवे. (सटवोजी जाधवचे १९ जानेवारी ६१ चे पत्र.) मल्हारराव आधीच निघाले असते तर ही गाठभेट कशी झाली असती याबाबतही इतिहासकारांनी मौन पाळले आहे. आणी पार्वतीबाईने पानिपत अखेरचा घाला पडल्यानंतरच सोडले असल्याने ती निघाली व मागाहून आलेल्या मल्हाररावांशी त्यांची भेट झाली हेच यातून सिद्ध होते.
थोडक्यात मल्हाररावांवरचे सर्व आरोप बिनबुडाचे आणि केवळ बळीचा बकरा बनवण्यासाठी केले गेले आहेत एवढेच यावरुन सिद्ध होते. खरे तर १९९३ सालीच अत्रेंनी प्रस्तूत ग्रंथात तत्कालीन उपलब्ध असलेल्या पुराव्यांनीशी हे आरोप खोडले असले तरी त्यांच्या ग्रंथाचा पुढे कोणीही आधार घेतलेला दिसत नाही. अन्यथा आजवर हे सारे प्रवाद कधीच नष्ट झाले असते. पानिपतच्या पराभवाचे खापर कोणावर तरी फोडणे आवश्यक होते म्हणुन भाऊ व मल्हारराव हे त्यांना सोयिस्कर बकरे सापडले. भाऊ काही उत्तर द्यायला परत येणार नव्हता आणि किमान हयातीत तरी मल्हाररावांवर कोणी आरोप केला नसल्याने म,अल्हाररावांनाही उत्तर देण्याची गरज नव्हती.
मल्हाररावांनी काही दिवसांतच पुन्हा सैन्य उभारले, बंडाळ्या मोडुन काढत अल्पावधीत मराठ्यांची जरब पुन्हा उत्तरेत बसवली. नानासाहेब पेशव्याने अब्दालीबरोबरच्या तहाची जबाबदारी मल्हाररावांवरच टाकली. यावेळी मल्हाररावांचे वय ६६ वर्ष होते हेही येथे लक्षात घ्यावे लागते."

Read this also: http://sanjaysonawani.blogspot.in/2013/02/blog-post_14.html

"...न होत्याचें उजेडास येतें. दिवसच असें आहेत.’

"सुभेदार थोरले मल्हारराव होळकर यांचें चरित्र" या १८९३ साली प्रकाशित झालेल्या मुरलीधर मल्हार अत्रे लिखित ग्रंथाची नवी आवृत्ती १७ मार्च रोजी प्रकाशित होत आहे. सदर ग्रंथाला माझी प्रस्तावना असून त्यातील हा काही अंश
---------------..


 चैत्र व|| १४ स ( ३-५-१७८० ) इंग्रजांची गांठ होळकराचे फौजेशीं पडली. स्वतः तुकोजी हजर होते. लढाई चांगली झाली. कांहीं लोक पडले. सहा घटकांनीं पाटीलबावांकडील तोफा व सरंजाम आला. एक लढाई उत्तम प्रकारें इंग्रजांशीं करावी, मग छावणीस फिरावें असें सरदारांचें मानस आहे.’ वरील लढाईसंबंधी अहल्याबाई म्हणाली, ‘ आम्हांकडील लोकांचीं कामें चांगली होतात, परंतु उजेडांत आणणार कोणी नाहीं. न होत्याचें उजेडास येतें. दिवसच असें आहेत.’
( संदर्भ :- मराठी रियासत खंड ६, पान नंबर १९४ )

अहिल्यादेवींचे उपरोक्त उद्गार होळकर घराण्याबाबत सर्वांनाच लागु पडतात. इतिहासाने मल्हारराव, खंडॆराव, तुकोजीराजे, यशवंतराव, विठोजीराव, तुळसाबाइ, भिमाबाई ते अगदी तिसरे तुकोजीराव यांच्याबाबत वारंवार असत्य इतिहास प्रचलित करत अन्याय करत आपली कृपणताच दर्शवली आहे असे आपल्याला दिसून येईल. एवढेच नव्हे तर प्रस्तुत चरित्र मुरलीधर अत्रे यांनी परिश्रमपुर्वक लिहुन १८९३ मद्धेच मल्हाररावांवरील सर्व आक्षेप पुराव्यांनिशी खोडुन टाकले असले तरी ते चरित्र व चरित्रलेखककासही काळाच्या उदरात गडप करुन टाकले असल्याचे आपल्या लक्षात येईल. असे असले तरी सत्य  हे कधी ना कधी प्रकाशात येतच असते. मात्र सत्य स्विकारण्याची उदारता समाजाने दाखवायला हवी.

मराठीत ऐतिहासिक चरित्रे लिहिण्याची पद्धत इंग्रजांच्या अनुकरणाने आली. बखर आणि इतिहास यातील फरक एतद्देशीय विद्वानांच्या लक्षात येवू लागला. बखरी म्हणजे इतिहास व कल्पित याची भेसळ. त्यामुळे त्यातुन अन्य अस्सल पुरावे मिळाल्याखेरीज खरा इतिहास हाती लागण्याची शक्यता कमीच. विविध संदर्भसाधने धुंडाळत एकंदरीत घटनाक्रम कालानुक्रमनाने मांडत तटस्थ निरिक्षणे नोंदवत पुढे जाणे म्हनजे ऐतिहासिक चरित्र लेखन. चरित्र लेखन करत असतांना लेखकाला सर्वच संदर्भ साधने उपलब्ध होतातच असे नाही. अनेकदा संदर्भसाधनांतील माहितीचा अन्वयार्थ लेखक आपापल्या मगदुराप्रमाणे लावत असतो. अनेक चरित्रे ही अभिनेवेशापोटी लिहिली जात असतात. त्यामुळे परिपुर्ण चरित्र असे कितीही प्रयत्न केला तरी लिहिले जाईलच असे नाही. स्वजातीयांनी वा वंशजांनी लिहिलेली चरित्रे ही शक्यतो अविश्वसनीय बनतात हा अनुभव वाचकांना असतोच. या चरित्राचे विशेष म्हणजे हे चरित्र लिहिणारा लेखक दुरान्वयानेही होळकर घराण्याशी संबंधीत नाही वा धनगर समाजाशीही संबंधीत नाही. त्यामुळे या चरित्र ग्रंथात चरित्रनायकाचे अकारण उदातीकरण करण्याचा प्रकार आढळास येत नाही. मल्हाररावांचे गुण-दोष त्यांनी मोकळेपणाने चर्चीले आहेत ते त्यामुळेच.

हे चरित्र पुणे (बुधवार पेठ) येथील नवा किताबखाना या प्रकाशनसंस्थेने सन १८९३ साली प्रसिद्ध केले. म्हणजेच हा ग्रंथ लिहिण्याचे काम तत्पुर्वीच काही वर्ष आधीच सुरु झाले असले पाहिजे. येथे आपल्याला या काळात (पुर्वी व नंतर) कोणती चरित्रे प्रकाशित झाली होती याचा धावता आढावा घ्यायचा आहे. या शतकात अनेक चरित्रे ही काव्यमय असून गद्य चरित्रांची संख्या मात्र अत्यल्प अशी दिसते. छत्रपती शिवाजी महाराजांचे चरित्र सर्वप्रथम मांडण्याचे श्रेय महात्मा फुले यांच्याकडे जाते. त्यांनी लिहिलेला "शिवाजी महाराजांचा पवाडा" १८६८ मद्धेच प्रकाशित झाला असला तरी शिवाजी महाराजांचे केळुस्कर गुरुजी लिखित अभ्यासपुर्ण गद्य चरित्र प्रसिद्ध व्हायला १९०६ साल उजाडावे लागले. म. फुले यांच्यानंतर "शिवाजी चरित्र" हे शिवाजी महाराजांचे काव्यमय चरित्र लिहिले ते गणेशशास्त्री लेले यांनी. दक्षीणा प्राइझ कमिटीने शिवचरित्र काव्य स्पर्धेत या काव्याला पारितोषिक मिळाले व ते कमिटीनेच १८७३ साली प्रसिद्ध केले. दरम्यानच्या काळात बापु गोखले, भास्करराव दामोदर पलांडे यांची चरित्रे अनुक्रमे १८७७ व १८७८ साली प्रकाशित झाल्याच्या नोंदी मिळतात. त्याच्या प्रती मला उपलब्ध होवू शकल्या नाहीत परंतु ही गद्य चरित्रे होती एवढे मात्र निश्चयाने म्हणता येते. अजुनही काही गद्य चरित्रे प्रकाशित झाली पण त्यांची संख्या अत्यल्प होती. संशोधकीय शिस्त पाळत लिहिले गेलेले पहिले चरित्र म्हणुन प्रस्तुत "सुभेदार थोरले मल्हारराव होळकर यांचे चरित्र" याचा निर्देश करता येईल. या दृष्टीनेही या चरित्राचे मराठी सारस्वतात ऐतिहासिक महत्व आहे.

१८९३ नंतर प्रसिद्ध झालेले चरित्र म्हणजे गजानन देव लिखित "श्रीमंत अहिल्याबाई यांचे चरित्र". हे चरित्र १८९५ साली प्रकाशीत झाल्याची नोंद मिळते. अर्थात मुळ ग्रंथ आज उपलब्ध नाही. तो कोणत्या संस्थेने प्रकाशित केला होता याची माहितीही प्रयत्न करुनही मला उपलब्ध झालेली नाही.

बखरी या इतिहासाची अस्सल साधने होत कि नव्हेत याबाबत अनेक इतिहासकारांनी चर्चा केली आहे. वि. का. राजवाडे हे बखरींना कमास्सल साधन मानत असत व पत्रांना अस्सल साधने मानत असत. परंतु इतिहासातील अनेक पत्रे हीसुद्धा खोटी, दिशाभुल करणारी आहेत हे सिद्ध झाले असल्याने इतिहास हा शेवटी तारतम्यानेच शोधावा लागतो. असे असले तरी बखरींचे मोल कमी होत नाही. पण सर्वात महत्वाची बाब म्हणजे मराठी बखर लेखनाच्या ऐन भरात दोन अडिचशे बखरी लिहिल्या गेल्या असाव्यात असा अंदाज राजवाडे देतात. १९५७ साली कै. र. वि. हेरवाडकर यांच्या "मराठी बखर" या व्हीनस प्रकाशनाने प्रकाशित केलेल्या ग्रंथात सुमारे १४० बखरीच काय त्या उपलब्ध आहेत व त्यातील ऐतिहासिक म्हणता येतील अशा केवळ ७८ बखरीच काय त्या उपलब्ध आहेत असा अंदाज व्यक्त केला आहे. त्यातही अनेक बखरी त्रुटीत स्वरुपात उपलब्ध आहेत. त्यातीलही प्रक्षिप्त किती हे सांगणे दुरापास्त आहे एवढा विरोधाभास त्या-त्या बखरींत दिसुन येतो.

"काव्येतिहास संग्रह" हा मराठी इतिहासातील काशिनाथ नारायण साने यांनी पोटाला चिमटा काढुन केलेला उद्योग म्हनजे त्यांनी उपलब्ध होतील ती ऐतिहासिक पत्रे व बखरी प्रकाशित करण्याचा चंग बांधला. पुढे १८९७ मद्धे भारतवर्ष आणि ऐतिहासिक लेख संग्रहाच्या माध्यमातुन दत्तात्रेय पारसनिस आणि वासुदेवशास्त्री खरे यांनीही ऐतिहासिक साधने प्रसिद्ध करुन इतिहासाच्या लुप्त होवू पाहणा-या ठेव्यात मोलाची भर घातली.  त्यामुळे आज अनेक साधने आपल्याला उपलब्ध झाली असली तरी विपन्नावस्थेमुळे व मराठी माणसाच्या इतिहासाबाबतच्या अनास्थेमुळे काव्येतिहास संग्रहाच्या अनेक प्रती भेळी बांधण्याच्या कामी आल्या तर काही कसरीचे पोट भरत्या झाल्या. कै. र. वि. हेरवाडकरांनी आपल्या "मराठी बखर" या १९५७ साली प्रसिद्ध झालेल्या पुस्तकात ७८ बखरी ऐतिहासिक असल्याचे नोंदवले होते. परंतु पुढे शोध घेता त्यातील सुमारे २०% बखरीही आज दुष्प्राप्य झालेल्या आहेत.

तरीही आजही उपलब्ध असलेल्या शकावल्या, बखरी, पत्रे, पोवाडे इ. काही लाखांत भरणा-या कागदपत्रांपैकी फक्त १५ ते २० हजार कागदपत्रेच काय ती प्रकाशित झालेली आहेत. खरेच ही इतिहासाबद्दलची मराठी माणसाला शरम वाटावी अशी अनास्था आहे. त्यामुळेच  ज्या इतिहासकार/संकलकांनी पदरमोड करत आयुष्ये मराठ्यांचा इतिहास जतन करण्यासाठी, छापुन प्रसिद्ध करण्यासाठी घालवली त्यामुळे त्यांच्यातील काही स्वभावधर्म-दोषांकडे दुर्लक्ष करुनही आपणास त्यांचे ऋणी रहावे लागते.

मुरलीधर मल्हार अत्रे

दुर्दैवाने मला खूप प्रयत्न करुनही अत्रेंची कसलीही माहिती उपलब्ध होवू शकली नाही. इतिहासाने त्यांना जणु काही काळाच्या उदरात गडप करुन टाकले आहे. प्रस्तुत चरित्र ग्रंथाची मुद्रित प्रतही उपलब्ध नाही. या चरित्राची पुन्हा कोणीही आवृत्तीही काढलेली नाही. टोरोंटो विद्यापीठाने डिजिटल स्वरुपात हे चरित्र माहितीजालावर उपलब्ध करुन दिले आहे. याबद्दल या विद्यापीठाचे मानावेत तेवढे आभार कमीच आहेत. मराठी चरित्र एका अमेरिकन विद्यापीठाने उपलब्ध करुन द्यावे, मात्र मराठी वाचकांना व कथित इतिहासप्रेमींना असे चरित्र मराठीत होते हेही माहित नसावे यातच आपण आपल्या उदासीन मनोवृत्तीची कल्पना करु शकतो.

प्रस्तुत चरित्र ग्रंथाचा उल्लेख विश्वास पाटील यांच्या "पानिपत" या कादंबरीच्या संदर्भ सुचीत येतो परंतु त्यांनी लेखकाचे नांव फक्त "अत्रे" एवढेच छापले आहे. याचा अर्थ त्यांनी हे चरित्र वाचले नसुन ऐकीव माहितीच्या आधाराने असेच ठोकुन दिले आहे असे दिसते. जर त्यांनी हे चरित्र खरेच वाचले असते तर त्यांनीही मल्हाररावांवरील पानिपतसंदर्भातील आरोपांचे खंडन केले असते. असो. बनचुकव्या इतिहासकारांची व ऐतिहासिक कादंबरी लेखकांची आपल्याकडे कमतरता नाही.

चरित्रग्रंथातील एकूनातील भाषाशैली पाहता अत्रे हे अत्यंत व्यासंगी पण नम्र व्यक्तिमत्वाचे गृहस्थ होते असे म्हणता येते. त्यांना त्याकाळी मल्हाररावांबद्दल जेवढी माहिती उपलब्ध झाली तिचा त्यांनी आधार तर घेतलाच आहे परंतु अनेक जुन्या-जाणत्या व्यक्तींना भेटुन काही माहिती मिळवली आहे. अत्रेंचा ग्रंथलेखनाचा हा पहिलाच आणि बहुदा शेवटचा प्रयत्न. या ग्रंथानंतर त्यांनी अन्य ग्रंथ लिहिल्याची माहिती नाही. आपल्या लेखनात न्यून राहु नये म्हणुन अत्रेंनी रावबहादुर नीळकंठ जनार्दन कीर्तने,, गोपाळ गणेश आगरकर व काव्येतिहास संग्रहाचे काशिनाथ साने अशा तत्कालीन दिग्गजांना हस्तलिखित दाखवून त्यांनी केलेल्या सुचनांचा विनम्रतापुर्वक स्वीकार केलेला दिसतो. अत्रे हे पुणेकरच असावेत असा अंदाज बांधता येतो तो त्यांना लाभलेल्या या दिग्गजांच्या सहवासावरुन. तरीही अत्रेंबाबत अन्य कसलीही माहिती मिळु नये ही दुर्दैवी बाब आहे. अर्थात भविष्यात कोणीतरी...किमान अत्रेंचा वंशज पुढे येवून अत्रेंच्या जीवनाबाबत सांगु शकेल अशी आशा आहे.

अत्रेंनी संशोधकीय शिस्त पाळत ज्या पद्धतीने या ग्रंथाची रचना केली आहे त्याला तोड नाही. आपल्या मताविरुद्ध जात असलेली मतेही त्यांनी तळटीपांत दिलेली आहेत. काव्येतिहास संग्रहात प्रसिद्ध झालेल्या बखरी, दस्तावेज आणि पत्रांचा तर त्यांनी या चरित्र लेखनासाठी संदर्भसाधने म्हणुन उपयोग केलाच आहे परंतु अन्य इंग्रजी व मराठी अशा १५ ग्रंथांचाही संदर्भासाठी उपयोग केला आहे.

* * *


शाहु महाराजांची कैदेतुन सुटका हा तत्कालीन परिस्थितीत परिस्थितीत मोगलांनी टाकलेला अत्यंत मुत्सद्दी आणि यशस्वी झालेला डावपेच होता. औरंगजेबाचा मृत्य़ु (फ़ेब्रुवारी १७०७) झाल्यानंतर उत्तरेतही पातशाहीसाठी गृहयुद्ध होणार हे जवळपास नक्कीच झाले होते कारण मुअज्जम हा लाहोरला असलेला राजपुत्रही तख्तावर हक्क सांगण्यासाठी आग्र्याकडे निघाला होताच. तख्तावर कोण बसणार हे युद्धच ठरवणार होते. अशा स्थितीत रणरागिणी ताराबाई परिस्थितीच फायदा घेवून आपल्या सीमा वाढवेल यात शंकाच नव्हती. त्यामुळे सेनापती झुल्फिकार खान व राजपुत सरदारांनी शाहजादा आझमला शाहुची सुटका करण्यास सुचवले. आझमला तो सल्ला मानण्यावाचून गत्यंतर नव्हते. शाहुच्या सुटकेमुळे मराठ्यांत सत्तास्पर्धा निर्माण होवून दोन तट पडतील व ते आपापसात लढत बसतील हा मोगली होरा मराठ्यांनी खरा ठरवला.

मोगल सत्तेशी आणि तख्ताशी इमानदार राहणे या अटींवर शाहु महाराजांना १८ मे १७०७ रोजी दोराहा (भोपाळ पासून ३२ किमी) येथे मुक्त करण्यात आले. मोगली सत्तेने शाहुंनाच स्वराज्याचा वारस म्हणुन अधिकृत मान्यता दिली. दक्षीणेतील सहा सुभ्यांची सरदेशमुखी आणि चौथाईचे अधिकारही शाहुंना बहाल केले. यामुळे शाहु महाराजांचे मनोबल वाढले, तशीच महत्वाकांक्षाही. शाहुंना मुक्त करुन आझम उत्तरेकेडे तातडीने आपल्या भावाचा सामना करायला निघुन गेला. अर्थात आझमने शाहूंना मुक्त केले असले तरी त्यांच्या दोन्ही पत्नी (सावित्रीबाई आणि अंबिकाबाई), येसूबाई आणि शाहुंचा सावत्रभावाला मात्र ओलीस म्हणुन आपल्याजवळच कैदेतच ठेवून घेतले.
अंबिकाबाई पुढे मोगली कैदेतच वारली. पुढे बाळाजी विश्वनाथाने सावित्रीबाई, येसुबाई व इतरांची सुटका मार्च १७१९ मद्धे करुन घेतली. असो.

शाहुंची सुटका झाल्याची खबर वणव्यासारखी महाराष्ट्रभर पसरली. मराठा सरदार अर्थातच द्विधेत पडले. जे गुजराथ व माळव्याच्या सीमावर्ती प्रदेशांत स्वतंत्र सैन्य उभारुन माळवा व गुजराथवर हल्ले चढवत लुट करणारे सरदार होते त्यांना ही मोठी संधी वाटली. सर्वात प्रथम सामील झाला तो बिजागढचा मोहन सिंग रावळ. तापीच्या तीरावर आला असता शाहुंना अमृतराव कदम बाडेही सामील झाला. परसोजी भोसलेनीही तीच वाट पकडली. अशा रितीने एकामागुन एक सरदार शाहुंभोवती जमायला लागले. थोडक्यात गृहयुद्धाची नांदी झाली. ताराराणीच्या सा-या राजकीय योजना आता शाहुंचे काय करायचे या प्रश्नाशी येवून थांबल्या. युद्धाखेरीज पर्याय नव्हता. ताराराणी या रणमर्दानी व मुत्सद्दी ख-या, पण बाळाजी विश्वनाथाच्या चाली जास्त धूर्त ठरल्या. धनाजी जाधवातर्फे हा शाहु खरा कि तोतया हे तपासायला बाळाजी विश्वनाथ गेला व शाहुंशी स्नेह जुळवून बसला. धनाजीला त्याने खात्री दिली कि हा शाहु खराच आहे, तोतया नाही. खेड (आता राजगुरुनगर) येथे शाहु व ताराराणीत युद्ध झाले. हे युद्ध लुटुपुटुचेच झाले. युद्ध ऐन भरात असतांना धनाजीने युद्ध थांबवले व शाहुच्या गोटात अधिकृतपणे प्रवेश केला. ताराराणीचा पराभव झाला. तरीही ग्रुहयुद्ध पुढे बराच काळ चालले. कोल्हापुर गादीसाठीही ताराराणी आणि राजसबाईत वाद पेटला. हा वाद निर्माण करण्याचे काम बाळाजी विश्वनाथानेच करुन शाहुंना जरा उसंत दिली असे जसवंतलाल मेहता आपल्या Advanced Study in the History of Modern India 1707-1813 या ग्रंथात म्हनतात.


इकडे उत्तरेतही भाऊबंदकी माजलेली होतीच. शाहजादा आजम व मुअज्जम याच्यात युद्ध झाले. त्यात आझम ठार झाला. मुअज्जम बहादुरशहा नांव धारण करत तख्तावर बसला. तरी त्याला अजुन कामबक्ष या आपल्या धाकट्या भावाचा काटा काढायचा होता. कामबक्ष तेंव्हा हैदराबाद येथे होता. शाहुंना आझमने दिलेली चौथाई आणि सरदेशमुखीची सनद त्याच्या मृत्युबरोबरच बाद झाली होती. त्यामुळे शाहुंनी बालाजीच्या सल्ल्याने प्राप्त स्थितीचा फायदा घ्यायचे ठरवले. नेमाजी शिंदेच्या नेतृत्वाखाली शाहुंनी नव्या बादशहाच्या मदतीसाठी कुमक पाठवली. मोगल व कामबक्षात झालेल्या युद्धात कामबक्षचा अपेक्षेप्रमाणे पराभव झाला. कामबक्ष जखमी अवस्थेत पकडला गेला व नंतर त्याचाही मृत्यु झाला. बहादुरशहा शाहुंना चौथाई आणि सरदेशमुखी द्यायला जवळपास तयार झाला होता, पण ताराराणीचा वकीलही तेथे येवुन ठेपल्याने सारा मामला बिघडला. बहादुरशहाने झुल्फिकार खान व मुनिमखान या आपल्या मंत्र्यांचेच ऐकले व उभयपक्षांना सांगितले कि आधी तुमच्यातले वाद मिटवून कोण अधिकृत वारस आहे हे ठरवा...त्यानंतरच सनदा दिल्या जातील. मोगलांनी येथेही आपल्या राजकीय मुत्सद्दीपनाची चुणुक दाखवली. ही घटना १७०९ मद्धे घडली.

अर्थात या धामधुमीमुळे कोणाचा पायपोस कोणाच्या पायात राहिला नव्हता. मयत धनाजी जाधवचा मुलगा सेनापती चंद्रसेन जाधव हा अकार्यक्षम असल्याचे दिसल्याने शाहुंनी बाळाजी विश्वनाथाची "सेनाकर्ते" पदीही नेमणुक केली. (ही पदवी म्हणजे आताच्या क्वर्टर मास्टर जनरल या पदासारखी होती.) याची परिणती अशी झाली कि चंद्रसेन सरळ ताराराणीला जावून मिळाला. (१७११). शाहुंनी मग त्याचा धाकटा भाऊ संताजी जाधवला सेनापती बनवले. तोही असाच चंचल असल्याने सरदार नाराज होवू लागले आणि अनेक पुन्हा ताराराणीच्या गोटात जावू लागले. बाळाजीने मग स्वत:च्या जबाबदारीवर महादजी कृष्ण नाईकांसारख्या सावकारांकडुन कर्ज उचलले, स्वतंत्र सैन्य उभारले आणि शाहूंच्या शत्रुंवर तुटुन पडला व त्यांची गादी शाबुत ठेवली..

शाहु महाराजांना बाळाजीची अनमोल मदत झाली नसती तर शाहु सत्ता प्राप्त करु शकले नसते असेच एकंदरीत घटनाक्रम पाहता म्हणता येते. बाळाजीने शाहुंसाठी रस्त्यातील अनेक काटे साफ केले. अनेक शत्रुंना शाहुंच्या बाजुने वळवले. स्वत:ही जीवावरची संकटे झेलली. राजसबाईला हाताशी धरुन ताराराणीला शेवटी पन्हाळ्यावर नजर कैदेत ठेवण्यात आले.आंग्रेंनाही त्याने ताराराणींकडुन खेचुन शाहुंच्या गोटात आणले होतेच. अशा रितीने शाहुंना शिवाजी महाराजांच्या स्वराज्याचा अधिकृत वारस म्हणुन जनमान्यता व बव्हंशी सरदार मान्यताही लाभली. बाळाजी विश्वनाथ हा शाहुंचा अत्यंत मुत्सद्दी आणि विश्वासु सहकारी बनला तो त्याने शाहुंना केलेल्या अनमोल मदतीने. याचीच परिणती बाळाजील पेशवेपद मिळण्यात झाली.( १७ मे १७१३)  बहुतेक सर्व प्रशासकीय स्वातंत्र्य बाळाजीच्या हवाली करुन सातारा येथे शाहु महाराज निश्चिंतीने राहू शकले.

थोडक्यात हा सर्वच काळ अत्यंत अंदाधुंदीचा व अविश्वासाचा होता. सरदार कोणतीही बाजु घेवोत, त्यांचा भर हा स्वत:ची संपत्ती वाढवणे यावरच होता. अशा वेळीस माळवा व गुजरातेच्या सीमेवरील सरदारांची नेमकी काय भुमिका होती हे पाहिले पाहिजे तरच आपल्याला मल्हारराव होळकरांच्या उदयाची कारणमिमांसा करता येईल.

मल्हारराव पेशव्यांना सामील होईपर्यंत नेमके काय करत होते हेही येथे आपल्याला तपासुन पहायला पाहिजे.

मामांकडे असतांना मल्हारराव मेंढपाळी करत करत होते याबाबत सर्वच इतिहासकारांचे एकमत आहे. भोजराज बारगळ हे कदमबांड्यांच्या फौजेत एका पथकानिशी मोहिमांवर जात. १७०७ पर्यंत त्रिंबकराव कदमबांडे हयात होते हे त्यांनी घेतलेल्या शाहु भेटीवरुन सिद्ध होते. या भेटीनंतर कदम बांड्यांनी कितपत शाहुंचे प्रत्यक्ष सेवा केली याची माहिती उपलब्ध नाही. माल्कम सांगतो कि कदम बांडे मोगलाई सेवेत होता. त्यात अशक्य काही नाही कारण जेथे फायदा होईल तिकडे जाणे ही त्या काळची पद्धतच होती. कधी दाभाडेंबरोबर गुजराथ स्वा-या तर कधी संताजी जाधवाबरोबर माळवा स्वा-या कदमबांडे करत होते एवढे नक्की. एकार्थाने ते स्वतंत्र सरदार होते. कोणाला बांधील नव्हते. महाराष्ट्रातील यादवीमुळे तसाही कोणाचा कोणावर अंकुश नव्हता हे आपण वर पाहिले आहेच.

माळव्यावरील हल्ले अशा स्वतंत्र सरदारांनी सुरु केले तेच १६९० सालापासुन हेही येथे लक्षात घ्यायला पाहिजे. औरंगजेब दक्खनेत उतरल्यानंतर तसेही उत्तरेत अनागोंदीच माजलेली होती. त्यात गुजराथ व माळवा तसे संपन्न मुलुख. त्यामुळे या स्वतंत्र सरदारांची दृष्टी या प्रांतांकडे वळाली नसती तरच नवल. दाभाडे, कदमबांडे हे कधी एकत्र तर कधी स्वतंत्रपणे या प्रांतांवर हल्ले करत असत. त्रिंबकराव कदमबांडॆंचा मृत्यु नेमका कधीचा याचा तपशील उपलब्ध नाही, पण १७०९ च्या आसपास कंठाजे कदम बांडे सरदार बनला असावा असा तर्क करण्यास वाव आहे. या समयी मल्हाररावांचे वय १५ वर्षांचे होते. अत्रे देतात त्या माहितीनुसार बारगीर म्हणुन मल्हारराव बांड्यांच्या चाकरीस लागले. खरे तर त्यांचे मामाही बांड्यांचे पथके असतांना मल्हाररावांनी बारगळांच्या सैन्यात असनेच संयुक्तिक होते. आणि तेच उपलब्ध पुराव्यांवरुन स्पष्ट होते, कारण बाजीरावाने मल्हाररावांस आपल्या सेवेत मागून घेतले ते बारगळांकडे, बांड्यांकडे नव्हे हा या चरित्रात आलेला इतिहासही येथे लक्षात घ्यायला हवा.

थोडक्यात मल्हाररावांचे सैनिकी जीवन बारगळांच्या हाताखालीच सुरु झाले व बारगळ बांड्यांचे सरदार असल्याने अप्रत्यक्षपणे  मल्हारराव बारगळांचे अनुयायी ठरतात. पण येथे हे लक्षात घ्यायला हवे कि फारसे पगारी सैनिक कोणी सरदार पदरी ठेवत नसे तर स्वारीच्या वेळीस सोबत घेत जी काही लुट मिळेल ती घ्यायची मुभा देत असत. मल्हाररावांनीही आपले शे-दिडशे स्वारांचे स्वतंत्र पथक बनवले होते. मल्हाररावांच्या माळव्यावर १७१८ पुर्वीपासुनच स्वतंत्र स्वा-या होत असत. मल्हाररावांचा इंदोरच्या नंदलाल मंडलोई या जमीनदाराशी झालेला पत्रव्यवहार उपलब्श आहे. बाजीराव पेशव्याने पुढे मल्हाररावांस आपल्याकडे वळवले ते केवळ माळव्यात मल्हाररावांनी आधीच बसवलेल्या बस्तानामुळे असे स्पष्ट दिसते. उत्तरेत स्वराज्याचा विस्तार करायचा असेल तर मल्हाररावासारख्या दूरदृष्टीच्या मुत्सद्दी-सेनानीचा मोठ उपयोग होइल अन्यथा स्वत: मल्हाररावच उत्तरेत स्वतंत्र बस्तान बसवेल असे बाजीरावाला वाटणे स्वाभाविक होते.

अत्रेंनी बाळाजी विश्वनाथाच्या उत्तर स्वारीत मल्हारराव स्वतंत्र पथके म्हणुन सामील झाले होते हा जो इतिहास दिला आहे तो बरोबर दिसतो. मल्हाररावाचे आधी बाजीरावाशी झालेले भांडण व नंतरचे मैत्रही ऐतिहासिक दृष्ट्या बरोबर आहे.

* * *


१. नजीबखानास जीवंत सोडले म्हणुन पानिपत झाले हा महत्वाचा आरोप मल्हाररावांवर केला जातो. खरे तर असा आरोप केला जावा हे राजकरण आणि इतिहास न समजल्याची लक्षणे आहेत. मल्हाररावांनी जनकोजी व दत्ताजीला दिलेला "धोतरबडवी" सल्ल्याबाबतही असेच म्हणता येते. आपला समाज हा मुळ इतिहास न वाचता इतिहासाविषयीची आपली मते कादंब-या वाचुन बनवत असल्याने असे घडत असावे. आणि खोटे सातत्याने रेटत राहिल्याने तेच सर्वसामान्य लोकांन खरे वाटू लागते हेही खरे आहे. असो.
  १७५४ मद्ध्ये इंतिजामौद्दौल्ला हा बादशहाचा वजीर होता तर गाजीउद्दीन मीरबक्षी होता. गाजीउदीन हा मराठ्यांच्या पक्षाचा व अत्यंत महत्वाकांक्षी होता. गाजीउद्दीन आणि बादशहात विकोपाचा संघर्ष होता. इतका कि गाजेउद्दीनने बादशहाच्याच राहत्या वाड्याभोवती चौक्या उभारुन आतील लोकांची उपासमार चालवली होती. दोआबातील सिकंदराबादसह अनेक शहरे लुटली. इंतिजामौद्दौल्लाने बादशहाला मे महिन्यात जनान्यासह बाहेर काढुन सिकंदराबादला छावणीत नेले. मे महिन्यातच होळकरांकडुन बादशाही छावणी लुटण्याची घटना घडली. राजपुतांना, जे कुंभेरी प्रकरणामुळेव मराठ्यांचे शत्रु बनले होते त्यांनाच बादशहा मदत करत असल्याने हा प्रकार घडला. प्रस्तूत पुस्तकात या प्रकरणाची सविस्तर माहिती आहेच.
 होळकरांनी बादशहाकडॆ पत्राद्वारे काही मागण्या मान्य केल्या, त्या इंतिजामौद्दौल्यास पसंत नव्हत्या. त्यांनी लढण्याची तयारी केली, पण तोवर होळकरांनी दिल्लीच्या बाहेरचा बराचसा भाग लुटुन फस्त केला होता. तेंव्हा बादशहाने मराठ्यांचा मागण्या मान्य केल्या. १ जुनला गाजीउद्दीनला अहमदशहाने वजीर बनवले. गाजीउद्दीनने या उपकाराची परतफेड अशी केली कि दुस-याच दिवशी, म्हणजे २ जून १७५४  रोजी गाजीउद्दिनने बहादुरशहाचा नातू अजीजुउद्दौला आलमगीर (दुसरा) असे नामकरण करुन बादशाही तख्तावर बसवले व अहमदशहास तख्तावरून काढून त्याची ऊधमाबाईसह तुरुंगात टाकले. ता. २४ जून रोजी अहमदशहा व त्याची आई ऊधमाबाई यांचे डोळे फोडून नंतर त्यांची हत्या केली.  या विश्वासघातकी आणि कृतघ्न कृत्यामुळे गाजीउद्दीन व त्याला पाठिंबा देणारे मराठे आपसुक बदनाम झाले.
 यानंतर अब्दालीची चवथी हिंदुस्तान स्वारी होऊन गेली. दिल्ली व अंतर्वेदीवर नजीबखानाचा अंमल बसला. गाजीउद्दीनला नजीबखान दिल्लीच्या राजकारणात असणे पसंत नव्हते. १७५७ मद्ध्ये दादासाहेब पेशवे यांच्याकडे नजीबखानाहातून दिल्ली काढुन आपल्याकडे सोपवावी यासाठी गाजीउद्दीनने मदत मागितली व मराठ्यांच्या आश्रयास गेला. इकडे पातशहाने नजीबाहाती सर्वाधिकार सोपवले. गाजीउद्दीनपेक्षा नजीब बरा अशी बादशहाची समजूत असल्यास ते चुकीचे नव्हते. नजीबाने गाजीउद्दीनचे हवेली लुटुन त्याचा बायका-पोरांना हाकलून दिले. वजीराच्या जनान्याची एवढी अप्रतिष्ठा पुर्वी कधीही झाली नसली तरीही कोणालाही वाईट वाटले नाही. कारण गाजीउद्दीन आधीच आपल्या दुष्कृत्यांमुळे पुरेपुर बदनाम झाला होता.
 या पार्श्वभुमीवर नजीब व गाजीउद्दीन यांचे वैर लक्षात घेता, नजीबाला ठार मारले असते तर गाजीउद्दीनला आवरणारा अथवा अंकुश ठेवू शकनारा एकही दिल्लीत उरला नसता. नजीबाला ठार मारुन मराठ्यांचा काहीएक वरकड फायदा नव्हता. जो मिळणार होता, तो नजीबाला जीवंत ठेवुनही मिळालाच. नजीबाला मारुन गाजीउद्दीनला मोकळे रान मिळाले असते व मराठ्यांनाच डोकेदुखी होणार होती. अशा स्थितीत नजीबाला जीवंत ठेवणे हेच मुत्सद्दीपनाचे लक्षण होते. ते मल्हाररावांनी दाखवले.
 नजीबाला जीवंत ठेवल्याने त्याने अब्दालीला निमंत्रण धाडले व म्हणुणच पानिपत घडले असा सूर आमचे इतिहासकार व "पानिपतकार" ही लावतात. याचाही निरास करायला हवा.
 पहिली बाब म्हणजे दिल्ली येथून नजीब आणि त्याच्या सेनेला जायला मराठयांनी वाट दिली ती ६ सप्टेंबर १७५७ रोजी. नजीबाला मुळात पकडले गेलेले नव्हतेच. बरे, पानिपत त्यानंतर घडले १७६१ साली. त्यावेळी पानिपत घडणार हे स्वप्न कोणाला पडले होते कि काय? राजकारणात परिस्थित्या बदलत असतात आणि तदनुरुप निर्णय घ्यावे लागतात. नजीब पुढे मराठ्यांच्या कामी एकदा तरी आला...पण त्याचा फायदा पेशव्यांना घेता आला नाही तो दोष मल्हाररावांचा कि काय? असो. त्याबद्दल पुढे.
 अब्दालीला नजीबाने बोलावले म्हणुन अब्दाली आला असे जे मत मांडले जाते ते धादांत खोटे आहे. अब्दालीला निमंत्रण धाडण्यात पहिला असामी होता तो म्हणजे खुद्द पातशहा आलमगीर, मल्लिका जमानी व दरबारातील मुत्सद्दी. याहुन महत्वाचे म्हणजे जयपुरच्या रजपुत राजा माधोसिंगही अब्दालीला निमंत्रण देना-यांत होता याकडे का दुर्लक्ष केले जाते? पातशहाची अब्दालीला दिल्लीला येण्यासाठी विनवणारी पत्रे गाजीउद्दीनच्या हाती पडल्यावर त्याने संतापून पातशहा व अन्य तीन मुत्सद्द्यांचा शिरच्छेद करुन हत्या केली. (२९ नोव्हेंबर १७५९) मलिका जमानी तर अब्दालीला भेटायला पंजाबला जावून धडकली होती.
 हे वरील वास्तव पाहता केवळ नजीबाच्या निमंत्रणामुळे अब्दाली भारतात आला या मताला काहीएक अर्थ नाही असे स्पष्ट दिसते. अब्दालीचे भारतात येणे हे तत्कालीन राजकारण व परस्पर अविश्वासाची एकुणातील परिणती होती, एवढेच म्हणता येते. तरीही होळकरांचे नजीबाला जीवदान आणि म्हणुन पानिपत हा हेका लावणा-यांची कीव केली पाहिजे. अब्दाली तत्पुर्वीही चार वेळा येवून लुटालूट करुन गेला होता...तेंव्हा त्यात नजीबाचा काय संबंध होता? तेंव्हा आरोपकर्त्यांनी तारतम्य बाळगायला हवे.

Lost..!

"what an epic vision. reading throughout, all i could think of was, how stupid is this man? you described his damnation in such a way as to stand for the damnation of all who oppose the flow of time and destiny, and who dwell upon moments of life best left behind. he could have moved on, had a wonderful life still, and yet he refused to do so, despite all indicators that this reliatonship between his ex-woman and this man was written in the stars. you described it excellently, and the end was very good! surprising and very satisfying. good work!" 
-Mark Rockeymoore

Though Rama had tried hard to erase that humiliating incident from his memory, people wouldn’t let him forget it. The moment he would be on the street, passerby would stop him and would try to sympathize with him. He hated the villagers. He hated even living in that rouge of village where he had lost his honor. In few days he preferred to be confined to his hut that situated beneath a barren hill. His ailing mother was his only company. She was no console either who all the time would curse the gods and parents of the would-be-bride of Rama, Laxmi, and that monster Dasaru who had dared to abduct Laxmi from the marriage pavilion before the final rituals were performed.
It wasn’t abduction, really. As if one of the guests Dasaru had entered the pavilion. Parents of Laxmi were panicked at the sight of Dasaru and had tried their best to prevent him to step on the platform where a sacred fire was lit and final marriage ritual was being performed. Dasaru was known as a notorious man in the vicinity. It wasn’t easy to stop him. He had shoved back the bride’s parents and concerned relatives to stride at the platform unobstructed when marrying couple was taking last round about the sacred fire to declare they were married.
But before the last round would be complete, Dasaru had roared, “Laxmi, stop!”
Laxmi had stopped where she was. Rama was startled. Laxmi untied the knots of her cloth those were bound to Rama’s in vehemence and had leapt at Dasaru. Rama hadn’t realized what was going on. He stupidly had watched Dasaru taking his bride away from the pavilion with no one daring to stop him. The gathering had stood stunned. Women had started crying and cursing. Mother of Rama, who was so frolicsome and buoyant today, fell unconscious. The young men in the gathering swore and shouted angry slogans and said they won’t leave that bastard. But by then Dasaru and Laxmi had gone.
When Rama had realized that nothing could be done and that he was deceived his anger knew no bounds. He abused the parents and relatives of Laxmi for being swindlers. Then suddenly he started weeping. Elders tried to console him but in vain. His dreams of wedded life had shattered before his own eyes. The image that he had nourished in his heart of his bride since the day he had seen her and had agreed to marry her was at tatters. It was arranged marriage any way! Had he forced her to marry him? No. Then why this deception?
He knew not what wrong he had done. Wouldn’t he make her a happy wife?
Why she had to abandon him?
That too in a gathering…where sacred marriage rituals were being performed?
When he had thought over and over again on the predicament, he had realized, it must be an old affair, between Dasaru and Laxmi. It was why she had leapt at that monster on his call to join him.
His heart had gone on fires. Humiliation, insult and loss of dignity had made him crazy. But what he could do? His bride had abandoned him before he could claim her as his lawful wife. The consolations like hot iron needles had pierced his dumbfounded mind.
The night of his marriage had proved to be a worst nightmare.
There was no ceremonious retreat to his ancient hut. There were no enthusiastic relatives dancing on his way back on the rhythm of the drums. It was a dark night. All over a stupid silence prevailed. Everything seemed mocking at him. No matter what wrath for Dasaru and Laxmi exploded in his mind, he knew he was helpless.
Night was not the night but a realm of horrendous dreams. And he was stark awake. His mother had lost all her courage. She was sick. Her only dream to see her son had a family had went to ruins. The woman that till today had upheld honor of the family was defeated.


Next day there were many visitors. They sympathetically as well as vehemently had tried to tell him that at first instance his choice to marry Laxmi was wrong. Didn’t he hear the rumors or the gossips about her illicit relations with Dasaru? How could he be so stupid enough to agree to marry her? Was it only because she was only beautiful woman in the village? How could Rama forget that had she been virgin she would have preferred to marry richer man but him? Rama was pauper, wasn’t he? How could he dare to ask her hand in first case?
The accusations were many under the disguise of the consolations. Rama hated them than ever. He started to avoid them. For him all had collaborated to torture him. He would walk uphill in the morning and wherever he would find a solitary place he would spend the day thinking of his misfortune. When the night would descend he would come back to his hut and before entering his hut would spend his time with the cows and bulls he adored. He would sit beside them, would caress them and would tell the story of his ruins.
When finished with this he would walk up to the hut and would prepare some food, for his mother was in no position to get up and do the things for her son.
Taste of the life had suddenly became so sore!


A month passed by. Rama needed to buy merchandise. He needed to till his farm, as monsoon was becoming upbeat. He was not a rich man. What he had was just four acres of the land on the plateau. Long ago his father was died of the stroke of lightening when he was tilling the farm. Since then it was Rama who had shouldered the responsibility of his family. He was a very young boy then. When he had to go to the provision store in the village people still would look at him sympathetically and would ask him how he was coping up. Rama in the beginning wouldn’t tell them anything but would try to divert the matter that would be hurting him. But when he came across the people, who enjoyed knocking his wounds, on one fine day he grabbed by throat a curious one and created a show. Entire village had gathered at the scene to entertain them.
“You were eunuch, this is why Laxmi had to run away with that manly man!”
This remark was disastrous for him. He wanted to wail. He wanted to kill each and one those had heard that bastard. But he felt limp. He fell on the road as if all life force was drained out of him. The sympathetic people rushed to help him. The sky exploded. A heavy rush of the rains shrouded the scene. People ran to the shelters. Rama got up on his own to walk back to his closet.


The night was demonic. He could not sleep. He knew Laxmi was openly living with Dasaru. She obviously was a shameless woman. Dasaru was a condemned man. He was known for robbery and violence. Villagers were afraid of him. Laxmi must have thought Dasaru was a hero. I must kill the hero. Only then shall rest my soul in peace. He started scheming. He knew where Dasaru resided. He knew what path Dasaru would take to reach the village to impress his arrogance.
“I must kill him!”
He vowed when the dawn was breaking out behind the shield of the clouds.


He found the sickle he used to cut the crops. He sat in the den sharpening it for an hour. When satisfied, he dressed himself and under the showers of the rains made his distance stealthily through the farms towards the hamlet where Dasaru resided. He waited like a patient hunter behind a shrub. Dasaru didn’t materialize that day. When evening met with the final dark, he returned with a vow.
He started early morning next day.
He was lucky.
He saw Dasaru walking confidently by the pathway. A mist gathered in his eyes. He cautioned himself, be patient, let him enter my range…
Clear the fog….
Dasaru was now ten feet away.
From behind the bush he leapt in vehemence, abusing and swearing…
Before he could plunge his sickle in Dasaru’s stomach, Dasaru kicked him, casually, as if he knew what danger was lurking in.
Rama fell faltering on the muddy slope.
He was raised by throat to receive another blow over his head.
“You motherfucker, try this bloody game again and you are dead.”
With this Rama was hurled away in the crops.
His body ached. His ego cracked. His mind wept. He cursed. He swore. Dasaru laughed and strode away in his own confidence.
After long a time of agonies, Rama managed to get to his feet.
He followed the same pathway.
In lost confidence.
He came about a swelling stream where women were busy washing the cloth and in gossiping.
Laxmi was one among them
One Teeth-less old woman saw him and giggled.
“See, here comes your hero…”
“If there is hero, it is Dasaru…!”
Said Laxmi looking at the weakling Rama through her seductive gaze.
Rama thought, could there be another moment to die?
He even then squinted at Laxmi.
She was as beautiful as ever.
“Cant you take pity on me and come back to me?” he wanted to ask her. He could not for now he had become a fun point for the ladies on the stream. He could listen to the muffled mocking sounds, remarks and piteous looks.
Like a wounded man he turned his back, with his heart sinking, he somehow managed to disappear from the scene.
When he thought he was out of sight of those vicious women and enchanting Laxmi, he sat on a boulder. His body ached. The sky thundered. Suddenly there were torrential showers. He was drenched. His muddy cloth was getting cleansed. His tears mingled with the heavy downpour. He looked up. Muttered, “why me?”
He bent his head. Nodded vehemently. His body shuddered.
The rain showered like a perpetual curse.


Something must be done.
He knew.
For life was becoming a curse.
He now knew, unless he killed that bastard Dasaru, his soul never will be at rest.
The village where his forefathers had lived seemed to him a hell.
He could not put his heart in farming though monsoon was ticking by. The sight of healthy crops in nearby farms wont lit the fire of jealousy in him. He was unmindful towards the losses he might have to bear for his negligence. He was on fire of his personal disaster. His mother was still not well. He had started cursing her too for agreeing to his decision to marry Laxmi, when she could have advised him to check on her character. When entire vicinity knew about her secret affair, why his relatives or so-called friends never cautioned him? He felt deceived. He felt cheated.
He must kill Dasaru who had crushed his ego, pride and life.
Now he knew on his own he never ever could kill him.
He had an ego-shattering experience in an attempt of killing him.
He, no matter how he felt ashamed, had realized he could not withstand the agility of Dasaru had he waged another physical battle against him.
And yet he must achieve what he craved for!


When he heard someone talking of a notorious contract killer, Kallu, whose whereabouts were too difficult to find and who was most wanted by the law, another idea popped up in his mind.
Why not he can hire Kallu to kill Dasaru?
Idea suddenly grabbed him by his mind. His new mission was to locate Kallu and give him an offer. He didn’t know how much he would charge. He sold ancestral ornaments to collect handsome sum of Rs. fifty thousand. He knew no one could refuse that amount of money to kill a villain. He started wandering about the villages, took note of every piece of information that he heard from gossiping people and finally found where to find Kallu.
That was moment of rejoicing. But he couldn’t. At least till the moment the man who had robbed him of his honor was dead. Till the woman, who had abandoned him for the sake of her secret lover, had been punished. His soul couldn’t be at rest. How could it?


He made the distance through dark of the night drenched by drizzle and sound of nocturnal insects and rushing streams towards a hill that was crowned by woods.
He heard the muffled sounds of human species and his heart leapt to his throat. He almost ran. He faltered. Unmindful to his injuries he finally made his destination.
In a ruined temple, in torchlight sat a gang. The man, most feared, Kallu, sat on the step, with his laughter roaring. On his intrusion the sound fell. Ghastly silence took charge of the situation. Their practiced hands swiftly produced firearms and aimed at Rama.
Rama raised his hands, he was sweating, he yelled, “I am here to seek your help, please don’t kill me…”
They silently took stock of Rama.
The frightening moments were killing Rama.
He fell on his knees.
Feeling that the intruder was harmless, the gang roared in to laughter.
The firearms disappeared.
“Who are you?” roared the sound of Kallu.
Rama explained, almost in babble, as to who he was and why he had come to seek help of Kallu, the great man, savior of losers.
“Do you have money?” Asked Kallu in a suspicious voice.
“Yes. I have fifty thousand rupees to offer you. You just have to kill my sworn enemy.”
Kallu took his time to swallow the uttered sum he was being offered. It was a big amount of money that could help his gang to survive for months.
“And who is it that you want to kill at my hands?”
Kallu asked in a hoarse voice.
“It is Dasaru…the bastard who abducted my wife…Laxmi.”
“You are talking of same Dasaru who live in hamlet of village Warude and he is…”
“I am talking about the same man…”
Said Rama vehemently without noticing changed color of Kallu’s voice.
The silence fell again to give way to the natures profound sound.
Why they are silent? Why they can not rejoice over the hefty amount being offered, wondered Rama.
“Kid, you have come to wrong person. It was Dasaru who had saved me from life imprisonment. I owe him to the extent that I can kick billions of rupees offered to me to take his life. I must caution you, do not again try to raise your ugly eyes at Dasaru or it will be me to destroy you. Forget Laxmi, Dasaru deserved her and when she is happy with him who you are to get forcibly her back by killing Dasaru?”
Rama felt as if he had a punch in his stomach.
He tried to protest.
Then he heard Kallu ordering his men, “ take money from this bastard and throw him out of this place!"
And he till date he can not ever remember how he managed to reach his hut to find his mother was dead and neighbors were desperately waiting on him to perform funeral rituals.


Life of Rama was thrown in an abyss of misery since then. He didn’t know what to do. He had lost his appetite, no matter how neighbors tried to force food upon him he wouldn’t eat. Sleep had abandoned him. He hardly would bath and wear clean cloth unless someone forced for it. He had forgotten his mother whom he had loved so deeply. The hut meant nothing to him in which his forefathers had lived for generations. The farm wouldn’t attract him in which sweat and blood of his past generations had been sown. The hillock on which sitting by dusk the dreams he had nourished seemed worst enemy to him. The stream, where as a kid, he had swam and prayed to the river goddess seemed to him as if it was abductor of his soul. As monsoon receded and days of winter cleansed the cloudy sky to give way to the serenity of nature, the village had become festive. The crops had benefited each and one, except Rama. The sounds of the drums started resonating village temple in the nights with heat rending prayers dedicated to the all-merciful Lord. While sitting on a boulder, unmindful of the celebration of faithful people, Rama would be scheming on destruction of Dasaru who had looted his life from him. The crashing cold breezes wouldn’t bother him, no matter he was half-naked. In fact he was reduced to a skeleton. And yet that blooming face of Laxmi and her indifferent laughter for him would infuriate an infinite anger in him.
But so helpless he was. He had tried to punish the man who had abducted his wife and it was he who was finally defeated.
The world was not the same. It was an eternal curse. And yet, he knew, somehow, he had to avenge his enemy. Only then he could see the woman who could have become his wife, weeping and cursing him on loss of her love, Dasaru.
For whom she had dared to humiliate him before the gathering.
But how he could do it?
He was straining his mind. And yet no answer would benedict him.
And unless he finds the answer, how could he come back to his sanity?



The crackers knocked divine peace of the night. Days of Diwali festival were ripe. The huts and houses that surrounded his hamlet were lit with sacred lamps. It was only his hut, which had drowned in the ugly marsh of dark. He was sitting on step of his hut looking wildly at the celebration that was on in the village.
Laxmi too must be celebrating this festivity with that bastard. Holding her tender hand, he must be helping her light the lamp and cracking a firecracker. She must be holding his arm in her grip in an apprehension and love and deep desire. The thought made him wilder. He suddenly got up. I must kill that bastard!
New moons night of Diwali couldn’t offer him any consolation. He roamed around the village like a vagabond in distress and there was no one now to offer him even food. Who wanted bad omen anyway, of a crazy man, when they were in festive mood?
He sat, when he felt he couldn’t lift his burden anymore, on a stone beside shrunken stream to observe stars dancing on rushing waves.
He was startled when he heard someone stepping in the water. He tried to look carefully, but greasy dark wouldn’t allow him to see who could be it.
Still, curious, he watched the stream and slowly a slender figure of a human being he could see on the backdrop of dark.
The firecrackers exploded in rapid succession somewhere in the village shattering calm of the night.
He leaned forward and in immense curiosity watched the man in the waters. What he could be doing in the water at this time of night, he thought.
As the sound of explosions receded he could hear the man in the waters chanting verses, so aloud that he was startled.
He understood the man was a black magician who, mostly on new moons night, would perform their secret rituals with skull in hand to gain supernatural powers.
He observed the scene without fear as a ray of hope sprouted through his bereaved mind.
This was only way to get rid of Dasaru…



The Tantrik (black magician) lived on a hill in a hut surrounded by wild shrubs and creepers. The scene in itself was horrible as he saw the skeletons of dead scattered around with heads missing. The sun was about to set. Only living animal, a black dog, wailed as he saw the intruder. Tantrik appeared from the tiny door of the hut and shot his gaze at Rama.
“What are you looking for?”
Rama met the distance, bowed his head as he stood before terrifying figure of tantrik and said in humble voice,
“I’ve heard you can destroy enemies if you are paid handsomely, with your supernatural powers?”
The Tantrik, an old man in his late fifties, gave a raucous smile.
“You have heard right, young man, what can I do for you? Who you want to die vomiting blood? Tell me, I command!”
Rama took his time to tell as to whom he wanted to be perished.
The old man stood silent. His red eyes pierced in Rama for long a time.
“I will charge you five hundred rupees, is it understood?”
Rama nodded.
“Next new moons night will be okay to do the things. Get me money five days before so that I can buy necessary provisions.”
Rama nodded.
“Will he die?”
“No one has ever escaped my powers. I can rise one from dead or can take life if I have to. I can read from your face you are too desperate to have your enemy killed. Go home son and arrange for money, okay?”
Rama felt euphoric on this promise. He nodded, thanked the Tantrik and left for his home.
He descended the hill, made his way through the glen where cattle still grazed. First ever in those ugly months a vicious smile appeared over his face. He patted a cow as he made his way through the herd and laughed.
“Now you can’t get away off me, you son of the bitch!” he muttered. Face of buoyant Laxmi appeared before his eyes and he spat. “You are a whore…I will destroy you!” He spat again.
He crossed the stream. He felt light. He approached his hut. It was dusk by then. He sat on the steps and watched the people who now had practiced to neglect him. He wasn’t bothered. What difference now it could make when he already was so humiliated? But now, you motherfuckers, will realize, I never give up! I am going to destroy that bastard who had destroyed me.
Money!
What to do about it? He didn’t know. He had sold all his possessions and had lost the money to Kallu. He looked back. What worth this hut could be? But he dismissed the thought as he wanted a place to reside where he could keep Laxmi to abuse her till she begged and wept.
Farm was his only alternative to raise money. He knew a moneylender who could lend him money on mortgage. His eyes twinkled as the solution came forward.
He couldn’t sleep that night. Just dreamt how mysteriously Dasaru will be vomiting blood to die on the mystic charm of the Tantrik.


The night of new moon was that all he waited for. He had paid money to the tantrik and had promised to be present when rituals were to be performed. He walked through the greasy dark through glen to ascend the hill. The chill was terrible and yet it couldn’t bother him. His heart was aflame with a desire to have his enemy killed. He neglected the sound of nocturnal birds and insects and even a snake that crossed him in a speed. Now he was on the hilltop. He could see a fire lit in front of the hut and could hear faint sound of chanting of tantrik. His pace grew faster. He was almost breathless when he reached the hut.
The tantrik had drawn various mysterious circles, had put several lemons in the circles those were pierced by needles and drenched with red powder. Before the fire sat tantrik holding a skull and chanting vehemently.
“I know you have come. Sit in the circle and do exactly what I tell you. I have aroused the ghosts with my spell and they will follow my command, they will take him…” Said the tantrik without opening his eyes.
Rama watched him stupidly not knowing what he had heard. He was stupefied. His faith in tantrik had grown immensely. He sat in the circle trying not to disturb arranged circle of lemons. He tried to focus his gaze on the leaping fire tongues. The sound of chanting grew louder. He was mesmerized. Tantrik would command him to get up, put some grams and flesh in the fire and again would ask him to sit down. He followed the commands mechanically. It was tantrik now who had got up. He spread his hands and commanded some powers that he couldn’t see. The tantrik threw some ash in the air, turned around, said something in strange language. His voice was threatening. Queer sort of anger exploded in his voice. The mist surrounded him. He now couldn’t see the tantrik or the fire. Where everything has disappeared? The question appeared in his mind though there was no place for the question, or anything but an apprehension that emerges when the moment of finality approaches.
Tantrik still stood chanting verses throat high. His body was now in momentum. As if he was talking to invisible souls those were his slaves.
The spell was broken, the mist was shattered as he saw the tantrik having a blow in his chest. Tantrik bowed letting out agonized moan and a streak of the blood trickled down his mouth.
Rama was startled. Fear groped him. He wanted to get up and run away. But as if he was rooted to the earth. Tantrik was weeping, asking forgiveness from some invisible deity.
Suddenly he stopped. Raised his finger, pointed at terrified Rama and shrieked,
“Desert this place you stupid fool! Who you wanted to be perished is blessed son of deity whom I worship! The powers I’d sent to kill him has returned back with a vow to get me and then you. Run….Run I say….”
Rama, taking hint, though to terrified even to know what direction he was running, darted. He faltered, he fell, and bruised as he was with the wild run he had taken.
He was breathless and he just could not lift his leg. He fell. He grabbed the grass and wept incessantly. Then he turned his body. The eternal show of stardust was on. The chilling wind crashed against his frail body. He closed his eyes.
He knew that he had lost!

माझ्या लेखनाला प्रतिसाद देणा-यां.....

माझ्या लेखनाला प्रतिसाद देणा-यांना बव्हंशींना एकच विचारायचे आहे कि तुम्ही कोणत्या विचाराचे आहात? समजा माझा विचार पटत नाही तर तुम्ही समर्थपणे तुमचे विचार का मांडत नाहीत?  ठाम प्रतिवाद का करत नाहीत?
आणी हेही कारायचे नाही तर, मला एक गोष्ट कळत नाही ती ही कि लोक कशाला आपल्या (नसलेल्या) डोक्याला त्रास करुन घेतात? मी हे का लिहिलं ते का लिहिलं...याच भाषेत का लिहिलं...अमूक विषयावर मी का लिहित नाही...यावर आपला वेळ आणि उर्जा खर्च करून का टंकत बसतात? साधं उत्तर आहे...लेको वाचुच नका ना...कोणी जबरदस्ती केलीय काय? माझ्या ब्लोगला ०% वाचक असले म्हणुन मी काही लिहायचे थांबणार नाही. मी तुमच्या नव्हे, माझ्या बौद्धिक मनोरंजनासाठी लिहित असतो.  आता यावरही तुम्हाला कोटी करता येईल...करा...पण तुमचे बौद्धिक दारिद्र्य वारंवार का दाखवता? तुम्हाला भाषा कळत नाही...तुम्हाला जागतिक मित्थकथा समजत नाहीत, तुम्हाला तुमचेच दैनंदिन प्रोब्लेम समजत नाहीत...मला विचारायचेय...मग लेको तुम्ही जगताच कशाला? नळाखालच्या थारोळ्यात डुबकी मारत आपला जीवनोद्धार का करत नाही?
मला कल्पना आहे, हे लोक कोण आहेत. त्यांची लायकी दाखवण्याची नालायकी मला करायची नाहिहे. दोन-चार लोक शतश: होत आपापले वर्तन येथे दाखवत आहेत. त्यांना मला एकच सांगायचे आहे ते हे कि तुम्ही एकतर विचारार्थ विचार, भाषार्थ म्हणुन भाषा व जात्यर्थ म्हणुन जाती दर्शवू शकता, पण ना इकडचे ना तिकडचे असे बांडगुळ म्हणुन माती ओकत बसाल तर भविष्य तुम्हाला क्षमा करणार नाही. मी एकाचीही प्रतिक्रिया माझ्या हातात असतांनाही वगळत का नाही त्याचे उत्तर हे आहे. तुमची लायकी काळच ठरवेल....मी नाही कि तुम्ही नाही. सर्वांना मन:पुर्वक धन्यवाद.

O Helen!

"Marvellous story, who'd anyway thought what Helen felt when she was being herded back? Great skills of author are to peep in to the human heart and psyche. Wonderful piece of writing."

- Mark Evans 

Helen looked intensely at the leaping tongues of fire. The euphoric and intoxicated soldiers were dancing around the fire while singing ancient ballads. Menelues was sitting on the high rock, lost in the marsh of his own tragedies, as if the biting cold didn't bother him. Helen had wrapped a sheepskin around her body. The sound of songs and clapping was resounding in the vales and ravines. The crescent moon was rising above the trees, pouring its mysterious silver upon the dazed world. Abundant treasure of stars was scattered across the sky. The Stiks river in the sky was flowing in its ancient pace. What kind of world was this… So known at yet unknown! Meneleus was wondering whether he ever belonged to this world…. or was it an illusion!
Helen, listening to the ballads of past glory, was lost in herself, as if she was attempting to fathom the depth of her inner self.
Every thing seemed filled up with a demonic darkness. There was a bottomless world all around ready to swallow her. As if lost she felt terrified. She asked herself, where am I? Life is so scattered as if struck by a mighty gale. The castle of life has been ruined already, leaving nothing intact. Where that mighty Paris has gone? Where are those intoxicated nights of abundant love gone? Where is that great warrior, Hectar? Where is Troy which used to be ceremonious with the fall of every night? Where…where is my father…my home? What kind of life is this that I am living?
I am homeless now. I am alive only physically … that’s it. In a way I lived a satisfied life…by avenging …by enjoying every moment of beauty and realisation in the company of Paris. I enjoyed a thrill by fleeing away with Paris, knowing what calamity my act may invite. I didn’t care. I did what my heart asked me to do. I never bothered what world thought of me. I just believed in myself.
I avenged in my own way…
But now why everything appears so hollow?
But…but…
Did I really want to avenge at the cost of the lives of thousands? What did I earn after all? A curse now I've become for the Greeks and they spit upon my name and rejoice over my misfortune. Did I always carry a worm of destruction within me?
Her mind was getting muddled. She thought something was missing… something terribly wrong that has happened and she was missing.
Things were never the same the way I had thought. Why did then I glorify my avenging mission?
If at all I'd to avenge I could have killed Meneleus and Agamemnon…catching them unaware.
Revenge would have been exacted.
But…but…
Was it all for revenge what I did?
No… not, now when I come to think of it. I never lived for revenge. The fact is I could not control the fatal temptations. This tragedy has befallen because of my subtle temptations. It never was a part of revenge that I would flee with someone to insult them. In fact I have deceived myself with false justifications. When Paris came to Sparta, as a guest, never did I have in mind that I was going to use him for my revenge. I was lured by his attractive personality. I felt, in his company my nights would bloom with intoxication. I was merely a prey of lust. I crossed precincts of a host and dutilessly responded to his seductive call. He too forgot what calamity he was inviting upon him and his people by seducing a beauty of fame.
And I left Sparta with him to drown in the ocean of evil lust… so enchanted I felt at that time and justified that I was avenging. What kind of revenge that was? So emboldened I felt over my spitting on the pride of the Greeks that in my stupid acts I sown the seeds of annihilation.
I caused this calamity… I invited it… the destruction of Troy and deaths of millions.
Why I can remain detached while justifying my acts under the garb of revenge?
Her mind was overwhelmed with repentance. She felt she never ever knew how to live. How then I could forget the world I am blaming for its cruelty that was an integral part of my being too? Who had allowed me to behave irresponsibly? What right did I have to act on my silly impulses and instincts?
Loneliness had begun haunting her. She felt as if she was floating alone over the vast ocean of hatred. Memories of past forming heinous shapes, kept on pouring upon her. She wanted to scream… to stop them from crashing against her. But so weak she felt.

The cracking fire was about to extinguish. The soldiers, now tired, were busy to feast upon roasted sheep. She sat still like a frozen shadow of misery with a heavy heart.
Meneleus didn't know what he was supposed to do. He was still in dilemma. Listening to the songs of past glory he too had become a pregnant cloud, wanting to pour his feelings somewhere. He looked at the moon and let out a sigh. Where could I empty the ocean of raging emotions? With whom could I share them? Why I feel so heavy and choked?
Helen… was so away from him. What sat on a rock was a corpse of Helen. She couldn’t be the real Helen he had loved and was so proud of. She always belonged to someone else. She always despised him. And yet, like an obstinate dog, his mind was racing towards her. He could not resist an urge to speak to her, though he knew she would inevitably neglect him.
He got up and with heavy steps, and a heart confused he approached her.
What should I say? Should I tell her what this mysterious night has aroused in him?
"Helen-" after a while he whispered, "it's too late now. Let's go and have a sleep."
Cursing his deceitful mind he waited.
Helen looked at him. Her face seemed as if a bloomed lotus in moonlight. A form of human miseries was unfolding through her. A temptation to bend and touch her hair to console her suddenly gripped him, but he stood still on the edge of indecisiveness. He wanted to say her - forgive me. I've killed Paris whom you loved so deeply. We never had the right to decide as to whom you should love. We all had gone crazy. We spat on humanity… we are a shame for this world. But all is done and no one can go back to repair the mistakes. And didn't Zeus have punished us too?
Haven't we too witnessed our friends and kin dying on the battleground for the last ten years? I too might have died on the battlefield. We never knew whether we would ever win the war and reach our homes. See, the tempest has propelled us on this unknown island. Aren't we caught on this island, knowing not when we shall reach our home? Aren't we too are desperate and exasperated and still fighting for life? We have been punished – a suitable punishment it is. But can’t we ever learn and make a new life from our ruins?
But his melting courage didn't allow him to speak, instead he stood still in those moments of uncertainty and despair.
Why I am so scared of her?
I love her. To get her back I had to wage a destructive war that finally led to my own destruction. And even then why so weak I am before her?
He turned back in frustration.
He felt as if gods too have no power to make her submissive. She is a sacred flower bloomed on this mortal earth. Her dreams and aspirations cannot be scaled with our earthly measures, so out of world she is. Let us console ourselves with the fact that it is our luck to have her among us.
"Meneleus-" her heavy voice startled him. Not trusting his own ear, he turned back as if mesmerised.
"Helen?" unknowingly he called her.
"Desert me on this island, Meneleus," said she getting up, unwrapping the sheepskin and letting it slip down. The cold winds scratched her bare shoulders. Menleus bent down, gathered the sheepskin and again wrapped it around her despite her vehement protests.
"Why?" he asked in inaudible voice, so choked he was.
"I don't know. I just don't want to go back. Leave me her alone… let me die, Meneleus-"
The helplessness in her voice had startled him. He felt an impassive, stony statue was melting in front of him. No… he never had expected her to be so helpless… weak…!
"Are you crazy, Helen?" He asked in a tremulous voice. "It's you who make our life complete. It's you who enhance the value of our mortal breath."
Helen stood still, her self in tremors and on the verge of weeping.
"Don't you hate me, Meneleus?" asked she in a painful voice.
Meneleus nodded vehemently.
"I loved Paris. I dedicated my soul and body to him, even then? For a sinner like me a war was fought and a culture was destroyed, even then you don’t hate me?"
"No-" said Meneleus slowly, "Not for a moment did I hate you. The destruction is the result of our blood-thirst and false pride. We made a grave mistake by making an issue of your abduction. I never had physical yearning for you… I wanted you to be mine with your soul. I know I have won the war, but I could never win you. I pined for you every moment in last ten years, dear…"So intense was his voice.
It was those precious moment that he didn't want to lose. His heart was pouring out through his words. The emotions he was never able to describe were now exploding within him with new references. So uncertain was life and the uncertainty that had built parapets of detachment around him were collapsing. Only sobs escaped from his mouth.
"This shouldn't have happened," she said. "I am responsible for this destruction. I am responsible for the end of a culture. I know everybody hates me now and in future too they are going to despise me. I spat on the sacred thread of relations. All the time it was lust that maneuvered me! Meneleus, death is the only suiting punishment for me. I am born with the curse of living by drinking the blood of my own people. Futile was my lust, my revenge and belief of being supreme. So lowly was I in fact. If I die… the vicious cycle of heinous deeds shall come to an end. Let me die, Meneleus!"
Her voice was broken. Strings of tears were streaming down. Meneleus instinctively stepped ahead and wiped her eyes with affection. He held her close. His dilemma was solved. Helen was never a stranger. How could she be? He took her in all forgiving arms and whispered,
"Everything has gone wrong, Helen. Not only you, we all have wronged too. We were always blood thirsty, and when this evil thirst gets hold of a race, they get busy in finding excuses to spill blood. It was no fault of yours. You acted upon your own instincts - right or wrong - who is to judge? It was our fault. We found excuse in you. Yes Helen, if at all someone is guilty it's we. But what use repenting, cursing and hating?
"Why not begin life again with new zeal as if nothing had happened in the past? Can't we forgive each other? Can’t we rebuild what has been destroyed at our own hands?"
The passions with which Meneleus spoke was so intense that it was tearing him apart… to vent all that he had stored in the dark vaults of his heart.
Helen looked at him through her bottomless eyes and then rested her head over his chest. A sob escaped her and then like a child she wept incessantly, drenching him.
Under moonlit night Meneleus held her tightly, with deep compassion. With selflessness, with love, with gratitude!
Helen was never away from him, there never was any strife, and there never ever was estrangement. The blood that had been spilled was just a nightmare.
The only truth was… Helen belonged to him.
Then he too broke in tears.
The night was frozen, witnessing a sacred moment that graces the earth so rarely.
The cracking fire was about to extinguish. The soldiers, now tired, were busy to feast upon roasted sheep. She sat still like a frozen shadow of misery with a heavy heart.
Meneleus didn't know what he was supposed to do. He was still in dilemma. Listening to the songs of past glory he too had become a pregnant cloud, wanting to pour his feelings somewhere. He looked at the moon and let out a sigh. Where could I empty the ocean of raging emotions? With whom could I share them? Why I feel so heavy and choked?
Helen… was so away from him. What sat on a rock was a corpse of Helen. She couldn’t be the real Helen he had loved and was so proud of. She always belonged to someone else. She always despised him. And yet, like an obstinate dog, his mind was racing towards her. He could not resist an urge to speak to her, though he knew she would inevitably neglect him.
He got up and with heavy steps, and a heart confused he approached her.
What should I say? Should I tell her what this mysterious night has aroused in him?
"Helen-" after a while he whispered, "it's too late now. Let's go and have a sleep."
Cursing his deceitful mind he waited.
Helen looked at him. Her face seemed as if a bloomed lotus in moonlight. A form of human miseries was unfolding through her. A temptation to bend and touch her hair to console her suddenly gripped him, but he stood still on the edge of indecisiveness. He wanted to say her - forgive me. I've killed Paris whom you loved so deeply. We never had the right to decide as to whom you should love. We all had gone crazy. We spat on humanity… we are a shame for this world. But all is done and no one can go back to repair the mistakes. And didn't Zeus have punished us too?
Haven't we too witnessed our friends and kin dying on the battleground for the last ten years? I too might have died on the battlefield. We never knew whether we would ever win the war and reach our homes. See, the tempest has propelled us on this unknown island. Aren't we caught on this island, knowing not when we shall reach our home? Aren't we too are desperate and exasperated and still fighting for life? We have been punished – a suitable punishment it is. But can’t we ever learn and make a new life from our ruins?
But his melting courage didn't allow him to speak, instead he stood still in those moments of uncertainty and despair.
Why I am so scared of her?
I love her. To get her back I had to wage a destructive war that finally led to my own destruction. And even then why so weak I am before her?
He turned back in frustration.
He felt as if gods too have no power to make her submissive. She is a sacred flower bloomed on this mortal earth. Her dreams and aspirations cannot be scaled with our earthly measures, so out of world she is. Let us console ourselves with the fact that it is our luck to have her among us.
"Meneleus-" her heavy voice startled him. Not trusting his own ear, he turned back as if mesmerised.
"Helen?" unknowingly he called her.
"Desert me on this island, Meneleus," said she getting up, unwrapping the sheepskin and letting it slip down. The cold winds scratched her bare shoulders. Menleus bent down, gathered the sheepskin and again wrapped it around her despite her vehement protests.
"Why?" he asked in inaudible voice, so choked he was.
"I don't know. I just don't want to go back. Leave me her alone… let me die, Meneleus-"
The helplessness in her voice had startled him. He felt an impassive, stony statue was melting in front of him. No… he never had expected her to be so helpless… weak…!
"Are you crazy, Helen?" He asked in a tremulous voice. "It's you who make our life complete. It's you who enhance the value of our mortal breath."
Helen stood still, her self in tremors and on the verge of weeping.
"Don't you hate me, Meneleus?" asked she in a painful voice.
Meneleus nodded vehemently.
"I loved Paris. I dedicated my soul and body to him, even then? For a sinner like me a war was fought and a culture was destroyed, even then you don’t hate me?"
"No-" said Meneleus slowly, "Not for a moment did I hate you. The destruction is the result of our blood-thirst and false pride. We made a grave mistake by making an issue of your abduction. I never had physical yearning for you… I wanted you to be mine with your soul. I know I have won the war, but I could never win you. I pined for you every moment in last ten years, dear…"So intense was his voice.
It was those precious moment that he didn't want to lose. His heart was pouring out through his words. The emotions he was never able to describe were now exploding within him with new references. So uncertain was life and the uncertainty that had built parapets of detachment around him were collapsing. Only sobs escaped from his mouth.
"This shouldn't have happened," she said. "I am responsible for this destruction. I am responsible for the end of a culture. I know everybody hates me now and in future too they are going to despise me. I spat on the sacred thread of relations. All the time it was lust that maneuvered me! Meneleus, death is the only suiting punishment for me. I am born with the curse of living by drinking the blood of my own people. Futile was my lust, my revenge and belief of being supreme. So lowly was I in fact. If I die… the vicious cycle of heinous deeds shall come to an end. Let me die, Meneleus!"
Her voice was broken. Strings of tears were streaming down. Meneleus instinctively stepped ahead and wiped her eyes with affection. He held her close. His dilemma was solved. Helen was never a stranger. How could she be? He took her in all forgiving arms and whispered,
"Everything has gone wrong, Helen. Not only you, we all have wronged too. We were always blood thirsty, and when this evil thirst gets hold of a race, they get busy in finding excuses to spill blood. It was no fault of yours. You acted upon your own instincts - right or wrong - who is to judge? It was our fault. We found excuse in you. Yes Helen, if at all someone is guilty it's we. But what use repenting, cursing and hating?
"Why not begin life again with new zeal as if nothing had happened in the past? Can't we forgive each other? Can’t we rebuild what has been destroyed at our own hands?"
The passions with which Meneleus spoke was so intense that it was tearing him apart… to vent all that he had stored in the dark vaults of his heart.
Helen looked at him through her bottomless eyes and then rested her head over his chest. A sob escaped her and then like a child she wept incessantly, drenching him.
Under moonlit night Meneleus held her tightly, with deep compassion. With selflessness, with love, with gratitude!
Helen was never away from him, there never was any strife, and there never ever was estrangement. The blood that had been spilled was just a nightmare.
The only truth was… Helen belonged to him.
Then he too broke in tears.
The night was frozen, witnessing a sacred moment that graces the earth so rarely. 
The cracking fire was about to extinguish. The soldiers, now tired, were busy to feast upon roasted sheep. She sat still like a frozen shadow of misery with a heavy heart.
Meneleus didn't know what he was supposed to do. He was still in dilemma. Listening to the songs of past glory he too had become a pregnant cloud, wanting to pour his feelings somewhere. He looked at the moon and let out a sigh. Where could I empty the ocean of raging emotions? With whom could I share them? Why I feel so heavy and choked?
Helen… was so away from him. What sat on a rock was a corpse of Helen. She couldn’t be the real Helen he had loved and was so proud of. She always belonged to someone else. She always despised him. And yet, like an obstinate dog, his mind was racing towards her. He could not resist an urge to speak to her, though he knew she would inevitably neglect him.
He got up and with heavy steps, and a heart confused he approached her.
What should I say? Should I tell her what this mysterious night has aroused in him?
"Helen-" after a while he whispered, "it's too late now. Let's go and have a sleep."
Cursing his deceitful mind he waited.
Helen looked at him. Her face seemed as if a bloomed lotus in moonlight. A form of human miseries was unfolding through her. A temptation to bend and touch her hair to console her suddenly gripped him, but he stood still on the edge of indecisiveness. He wanted to say her - forgive me. I've killed Paris whom you loved so deeply. We never had the right to decide as to whom you should love. We all had gone crazy. We spat on humanity… we are a shame for this world. But all is done and no one can go back to repair the mistakes. And didn't Zeus have punished us too?
Haven't we too witnessed our friends and kin dying on the battleground for the last ten years? I too might have died on the battlefield. We never knew whether we would ever win the war and reach our homes. See, the tempest has propelled us on this unknown island. Aren't we caught on this island, knowing not when we shall reach our home? Aren't we too are desperate and exasperated and still fighting for life? We have been punished – a suitable punishment it is. But can’t we ever learn and make a new life from our ruins?
But his melting courage didn't allow him to speak, instead he stood still in those moments of uncertainty and despair.
Why I am so scared of her?
I love her. To get her back I had to wage a destructive war that finally led to my own destruction. And even then why so weak I am before her?
He turned back in frustration.
He felt as if gods too have no power to make her submissive. She is a sacred flower bloomed on this mortal earth. Her dreams and aspirations cannot be scaled with our earthly measures, so out of world she is. Let us console ourselves with the fact that it is our luck to have her among us.
"Meneleus-" her heavy voice startled him. Not trusting his own ear, he turned back as if mesmerised.
"Helen?" unknowingly he called her.
"Desert me on this island, Meneleus," said she getting up, unwrapping the sheepskin and letting it slip down. The cold winds scratched her bare shoulders. Menleus bent down, gathered the sheepskin and again wrapped it around her despite her vehement protests.
"Why?" he asked in inaudible voice, so choked he was.
"I don't know. I just don't want to go back. Leave me her alone… let me die, Meneleus-"
The helplessness in her voice had startled him. He felt an impassive, stony statue was melting in front of him. No… he never had expected her to be so helpless… weak…!
"Are you crazy, Helen?" He asked in a tremulous voice. "It's you who make our life complete. It's you who enhance the value of our mortal breath."
Helen stood still, her self in tremors and on the verge of weeping.
"Don't you hate me, Meneleus?" asked she in a painful voice.
Meneleus nodded vehemently.
"I loved Paris. I dedicated my soul and body to him, even then? For a sinner like me a war was fought and a culture was destroyed, even then you don’t hate me?"
"No-" said Meneleus slowly, "Not for a moment did I hate you. The destruction is the result of our blood-thirst and false pride. We made a grave mistake by making an issue of your abduction. I never had physical yearning for you… I wanted you to be mine with your soul. I know I have won the war, but I could never win you. I pined for you every moment in last ten years, dear…"So intense was his voice.
It was those precious moment that he didn't want to lose. His heart was pouring out through his words. The emotions he was never able to describe were now exploding within him with new references. So uncertain was life and the uncertainty that had built parapets of detachment around him were collapsing. Only sobs escaped from his mouth.
"This shouldn't have happened," she said. "I am responsible for this destruction. I am responsible for the end of a culture. I know everybody hates me now and in future too they are going to despise me. I spat on the sacred thread of relations. All the time it was lust that maneuvered me! Meneleus, death is the only suiting punishment for me. I am born with the curse of living by drinking the blood of my own people. Futile was my lust, my revenge and belief of being supreme. So lowly was I in fact. If I die… the vicious cycle of heinous deeds shall come to an end. Let me die, Meneleus!"
Her voice was broken. Strings of tears were streaming down. Meneleus instinctively stepped ahead and wiped her eyes with affection. He held her close. His dilemma was solved. Helen was never a stranger. How could she be? He took her in all forgiving arms and whispered,
"Everything has gone wrong, Helen. Not only you, we all have wronged too. We were always blood thirsty, and when this evil thirst gets hold of a race, they get busy in finding excuses to spill blood. It was no fault of yours. You acted upon your own instincts - right or wrong - who is to judge? It was our fault. We found excuse in you. Yes Helen, if at all someone is guilty it's we. But what use repenting, cursing and hating?
"Why not begin life again with new zeal as if nothing had happened in the past? Can't we forgive each other? Can’t we rebuild what has been destroyed at our own hands?"
The passions with which Meneleus spoke was so intense that it was tearing him apart… to vent all that he had stored in the dark vaults of his heart.
Helen looked at him through her bottomless eyes and then rested her head over his chest. A sob escaped her and then like a child she wept incessantly, drenching him.
Under moonlit night Meneleus held her tightly, with deep compassion. With selflessness, with love, with gratitude!
Helen was never away from him, there never was any strife, and there never ever was estrangement. The blood that had been spilled was just a nightmare.
The only truth was… Helen belonged to him.
Then he too broke in tears.
The night was frozen, witnessing a sacred moment that graces the earth so rarely.