शेरशहा सुरी: एक कुशल प्रशासक

 

शेरशहा सुरीने हुमायूनचा पराभव केला आणि त्याला भारताबाहेर हाकलले. दिल्लीत आता कोणी शासक उरला नसल्याने शेरशहाने स्वत:ला दिल्लीचा सम्राट घोषित केले.

शेरशहा हा मुळचा अफगाणिस्तानातील. त्याचे मुळचे नाव फरीदखान. शेरशहा ही त्याची पदवी होती. त्याचे वडील हसन हे रोहवरून नोकरीच्या शोधात भारतात आले. बिहार प्रांतात त्यांनी ससराम आणि खावासपूर तांडा हे परगणे मिळवले. पण फरीदला सावत्र आईचा जाच सहन करावा लागला. शेवटी तो आग्र्याला गेला आणि लोदी घराण्याचा आश्रय घेतला.  दौलतखान लोदीने सुलतानाचे मन वळवल्यामुळे त्याला वडिलांचे परगणे देण्याचे फर्मान सुलतानाने काढले. पण सावत्र भावाने त्याला विरोध केल्याने त्याने बिहारच्या सुलतान मुहम्मदाची चाकरी पत्करली. पुढे १५२७ मध्ये शेरशहा बाबराकडे गेला. बाबराला त्याने अनेक युद्धांत मदत केली व विजय मिळवले. पण पुढे अफगाण मुस्लीम आणि बाबर (तुर्की मुस्लीम) यांच्यात संघर्ष सुरु झाल्याने त्याने पुन्हा अफगानांची बाजू घेतली. पुढे त्याने अनेक अमीर विधवा आणि निपुत्रिक स्त्रियांशी विवाह करून संपत्ती वाढवली. हुमायूनने लोदी घराण्याला सत्ता सोडण्याचे आवाहन केले. मुहम्मद लोदीने ते नाकारले व युद्धाची तयारी केली. शेरशहाला युद्धात सहभागी होण्याचे निमंत्रणही पाठवले. पण शेरशहा पोचण्याआधीच हुमायूनने गोमती नदीकाठी झालेल्या युद्धात लोदिचा भीषण पराभव केला आणि शेरशहाला त्याच्या ताब्यातील गंगाकाठचा चुनार किल्ला मोगलांहाती सोपवण्याची मागणी केली. शेरशहा बधत नाही हे पाहून हुमायूनने त्याच्यावर स्वारी केली खरी पण त्याच वेळीस गुजरातमध्ये उठाव झाल्यामुळे हुमायूनला वेढा उठवून तिकडे कूच करणे भाग पडले. त्यामुळे शेरशहाचे बिहार व बंगालच्या काही भागावर वर्चस्व निर्माण झाले. नैसर्गिक साधनसंपत्तीने संपन्न असलेले बिहार आणि बंगाल मोगाल्क साम्राज्याला जोडून घ्यायचे हुमायूनचे स्वप्न होते. त्याने त्यासाठी खूप प्रयत्न केले. शेरशहा आणि हुमायून यांच्यातील संघर्ष तीव्र झाला आणि शेवटी शेरशहाने हुमायुनशी केलेल्या दोन मोठ्या युद्धात त्याचा पराभव केला आणि त्याला भारत सोडायला भाग पाडले.

शेरशहा १५४० ते १५४५ एवढ्या अल्पकाळापुरता दिल्लीचा बादशाहा बनला असला तरी त्याने ज्या प्रशासकीय, महसुली आणि आर्थ्यिक सुधारणा घडवून आणल्या त्यामुळे त्याचे नाव भारतीय इतिहासात अजरामर आहे. तो धडाडीचा योद्धा तर होताच पण त्याने सैन्यातही मोठे फेरबदल घडवून आणले. पुढे त्याने केलेल्या सुधारणा ब्रिटीशकाळापर्यंत टिकून राहिल्या हे त्याचे मोठेच कौशल्य आहे.

शेरशहा पातशहा बनला त्याआधी त्याला बिहार व बंगालमधील शासक या नात्याने राज्यकारभाराचा चांगलाच अनुभव होता. त्याने सुधारणांची सुरुवात केली होती तीच मुळात बंगालमधून. बादशहा बनल्यानंतर त्याने त्या सुधारणा व्यापक भागावर लागू केल्या.  १५४१ मध्ये बंगाल ताब्यात घेतल्यानंतर शेरशहाने बंगालचे वाटणी ४७ प्रांतात केली व प्रत्येक प्रांतावर एक प्रशासकीय अधिकारी (शिकदार) नेमला तसेच गावाचे आधिपत्य मुख्तार या केंद्रीय शासनाने नेमलेल्या प्रमुखाकडे देण्यात आले. यासाठी शेरशहाने अफगाणिस्तानातून असंख्य लोकांना निमंत्रित केले आणि अनेकांना सैन्यात सामील करून घेतले तर प्रशासनिक पदेही त्यांनाच वाटली. त्यामुळे भारतातील अफगाणी मुस्लिमांचे प्रमाणही वाढले कारण हीच पद्धत साम्राज्यात सर्वत्र राबवली गेली. अर्थात पदांची व परगण्याची नावे व त्यावरील अधिकार्यांची पदनामे पुढे बदलली.

आज आपण ज्या अर्थी रुपया हा शब्द वापरतो या चलनाचे जनकत्व शेरशहाकडे जाते. त्याच्या आधी केवळ चांदीच्या नाण्याला रुपया म्हणण्याची प्रथा होती. तांब्याची नाणी पैसा या मूल्याशी निगडीत होती. सोन्याच्या नाण्यांना मोहरा हा शब्दही त्यानेच प्रचलित केला. त्रिधातूंच्या सहाय्याने पाडलेल्या व विशिष्ट मुल्य असलेल्या नाण्यांना रुपया म्हणण्याची प्रथा त्यानेच सुरु केली. आज र्प्या हे चलन भारत तसेच नेपाल, श्रीलंका आदि देशांतही वापरले जाते.

सैन्यातही त्याने शिस्त आणली. सैनिकी गुणांना प्राधान्य दिले. सामाजिक न्यायाबद्दलही तो प्रसिद्ध आहे. न्यायालये काझी चाल्वर तर दिवाणी दावे स्वत: शेरशहा चालवत असे. हिंदू आपले विवाद पंचायतीत सोडवत असत. पण गुन्हेगारी खटल्यांतून कोणालाही जात-धर्म किंवा प्रशासकीय अथवा सैनिकी पद या आधारावर सुटका मिळत नसे. स्वत: शेरशहाणे वरिष्ठ अधिकार्यांना कठोर शिक्षा फर्मावल्यामुळे एक न्यायी बादशाहा म्हणून त्याची कीर्ती त्याच्या हयातीतच निर्माण झाली होती.

व्यापारात वृद्धी व्हावी म्हणून बंगाल ते काबुल येथवर जाणार्या उत्तरापथ या महामार्गाची मध्ययुगात पुरती दुर्दशा उडालेली होती. शेरशहाने या महामार्गाची पूर्ण दुरुस्ती केली. झाडे लावली तसेच व्यापार्यांच्या मुक्कामासाठी सराया निर्माण केल्या. वाटेत ठराविक अंतराने विहिरी खोदल्या तसेच जुन्या होत्या त्या वापरात आणल्या. त्यामुळे व्यापाराला गती येऊ लागली. टपाल व्यवस्था सुरळीत व सुरक्षित करण्याचे कामही त्याने जोमाने पुढे नेले. व्यापार वाढवण्यासाठी त्याने कररचनाही सौम्य केली. देशात येणार्या मालावर व विकल्या जाणाऱ्या मालावर तेवढे कर ठेवले, बाकी कर रद्द करण्यात आले. त्यामुळे देशांतर्गत आणि आयात-निर्यात व्यापार सुलभ होऊ लागला.

ग्रीक, पर्शियन, शक, तुर्की आणि अफगाण शासकांचे हे पर्व अनेक शतके राहिले असले तरी बव्हंशी युद्धे मुस्लीम विरुद्ध मुस्लीम अशीच राहिलेली असल्याचे आपल्याला दिसते. इस्लाम शासनकाळात खुश्रुखान हा अल्पकाळासाठी  दिल्लीचा बादशाहा बनला होता. (सन १३२०). हा मुळचा गुजराती व दलित समाजातून वर आलेला. अकबराच्या सुरुवातीच्या काळात हेमू या हिंदू वीरानेही काही काळासाठी का होईना दिल्लीहून राज्य केले. पण सर्वच सम्राट हे मुळात सत्ता हेच आपले ध्येय मानत राहिले. ग्रीक, पर्शियन आक्रमक परत गेले पण शक ते मोगल या देशातच राहिले. अपवाद तैमुरलंग, नादिरशहा आणि अब्दालीचा. या तिघांनी भारताची अमाप लुट केली. भारतात निर्मितीचा कोणताही वारसा त्यांनी सोडला नाही.  बाकी मात्र या देशातच राहिले आणि या देशाच्या समाजजीवनात बऱ्यापैकी मिसळून गेले.

या सर्व आक्रमकांनी जरी भारताला समाज-सांस्कृतिक क्षती पोचवली असली, काही सम्राट अन्यायी वागले असतील, काही धर्मांधही असले तरी त्यांना काही ना काही प्रमाणात या देशातील सांस्कृतिक घटक स्वीकारावेच लागले. कारण सत्ताचालन त्याशिवाय शक्य होत नाही. त्यांनी या देशात अजरामर वास्तूही निर्माण केल्या. समाज जीवनावर अमिट ठसा सोडणारी बरी वाईट कृत्येही केली. त्यातूनच आजचा भारतीय समाज आकाराला आला आहे. या देशाची एक विशिष्ट मानसिकता बनायला प्राचीन कालापासून भारतात झालेले हे सांस्कृतिक अभिसरणही जबाबदार आहे हे लक्षात घेतले पाहिजे.

-संजय सोनवणी

 

सिंधू संस्कृतीची मालकी!

 सिंधू संस्कृतीची लिपी वाचता आलेली नसल्याने कोणीही उठतो आणि सिंधू संस्कृतीवर मालकी सांगतो. द्रविडांनी हे काम आधी सुरु केले पण त्याला आर्य आक्रमण सिद्धांताची पार्श्वभूमी होती. नंतर ऋग्वेदात मुंड भाषेतीळही काही शब्द आहेत याचा आधार घेऊन ही मुंडाची संस्कृती असावी असा अंदाज बांधणारी अनेक पुस्तके आदिवासी संशोधकांनी लिहिली. गेल्या काही वर्षात बौद्धही अधिकार सांगू लागले आहेत. तत्पूर्वी जैनांनीही आपला अधिकार सांगणे सुरु केले होते. वैदिकांचा तर हा उद्योग विशेषता: १९७० नंतर सुरु झाला आणि आता तर त्याचा वेग जास्तच वाढला आहे. पण सिंधू संस्कृतीतील एकही वैशिष्ट्य ऋग्वेदाने नोंदलेले नसल्याने हे दावे अंतरराष्ट्रीय पातळीवर फेटाळले गेले आहेत.

पण वास्तवे वेगळीच आहेत. priest king चा अंगावर जे वस्त्र आहे ते बेलबुट्टीदार आहे. अशी वस्त्रे घालण्याची परंपरा बौद्ध अथवा जैन धर्मात कधीही नव्हती. योगी स्वरूपातील मुद्रा आदीशिवाच्या आहेत असे मत जगातील बहुतेक (देशी आणि पाश्चात्य) संशोधकांनी मांडले आहे कारण अन्य मुद्रांवर वृषभ, त्रिशूल, शिकारी (किरात) ही आदिम शिवरूपे तर आहेतच पण काही मुद्रांवर देवीस्वरूपातील चित्रण आहे. कालीबंगन येथे आपण आज पुजतो तसेच शिवलिंग सापडले आहे. थोडक्यात आदिम लोकधर्म (ज्याला आपण आज हिंदू म्हणतो) त्यातीलच प्रतिमा मिळतात. गणेशाचेही आद्य रूप मुखवटा स्वरूपात मिळालेले आहे. या सन्स्क्रुती४च्या समांतर समन विचारही त्या काळात जन्माला आलेले असू शकतात. सिंधू संस्कृतीच्या वैभवशाली स्थितीत वैभवाचा लोभ ठेवल्याने निर्माण होणाऱ्या दुष्परिणामांची दखल घेत विरक्ती आलेले विचारवंत आपापला विचारव्यूह जन्माला घालू शाल्क्तात. पण सिंधू संस्कृती ही प्राधान्याने उत्पादक व व्यापारी तसेच शेतकऱ्याची संस्कृती होती, विरक्त साधूपुरुषांची नव्हे हे लक्षात घेतले पाहिजे.

बौद्ध धर्म अस्तित्वात आला तो सनपूर्व सहाशे मध्ये. जैन धर्म त्यापेक्षा प्राचीन आहे पण त्याची निर्मिती झाली ती मगध प्रांतात. सिंधू संस्कृतीची स्थळे आणि मगध यात शेकडो मैलांचे अंतर आहे. शिवाय या प्रांतात झालेल्या उत्खननांत सिंधू शैलीतील मुद्रा अथवा प्रतिमा मिळालेल्या नाहीत हेसुद्धा येथे लक्षणीय आहे.

योग हा निसंशय वेदपूर्व आहे, पण त्याची निर्मिती लोकधर्म आणि त्यातूनच निर्माण झालेल्या समन संस्कृतीने केलेली आहे. जैन धर्मीय आद्य तीर्थंकर ऋषभनाथांना योगाच्या निर्मितीचे श्रेय देतात तर हिंदू शिवाला. पुरातन बाबीबद्दल हवे ते इष्ट वाटणारे दावे करता येतात हे एक वास्तव आहे. पण समन संस्कृती ही विविध तात्विक विचारधारांची संस्कृती होती व सर्व जीवांना समान मानने हा त्यांच्यातील समानतेचा एक धागा होता. पण प्रत्येकाचे ईश्वर, मोक्ष, साधनामार्ग, सामाजिक जीवन, सन्यास याविषयीचे विचार स्वतंत्र होते. बौद्ध, जैन व आजीवक धर्म त्यामुळेच पृथक आहेत. पुढे आजीवक धर्म नष्ट झाला तर जैन व बौद्धांत अनेक शाखा निर्माण झाल्या कारण त्यांचीही आपल्या धर्ममतांबद्दल एकवाक्यता राहिली नाही. आजचे नवबौद्ध नेमक्या कोणत्या शाखेचे आहेत, म्हणजे हीनयान, महायान, वज्रयान, की अन्य हे त्यांनाही सांगता येईल असे वाटत नाही.

शिवाबद्दल म्हणाल तर जैनांचे आद्य तीर्थंकर ऋषभनाथ यांच्या निर्वाणानंतर तेथे शिव आपल्या पत्नीसह उपस्थित झाले असा स्पष्ट उल्लेख जंबूदद्दीवपन्नती या प्राचीन जैन ग्रंथात येतो. म्हणजे शिव संकल्पनेचे पुर्वास्तीत्व जैनान्नाही मान्य होते.  पुरातत्वीय पुराव्यानुसार बाघोर येथे सनपूर्व ९००० मधील पूजनात असलेली योनी प्रतिमा मिळाली आहे तर त्याच काळातील लिंग महाराष्ट्रात मिळाले आहे. जननक्रियेला दैवी रूप देत ही पूजा स्वतंत्र रुपाने होत होती आणि नंतर सनपूर्व २९०० मध्ये स्त्री आणि पुरुष लिंगाचे एकत्रीकरण करण्यात आले. शिव-उमा यांना मनुष्यच नव्हे तर अखिल विश्वाचे जन्मदाते मानले जाऊ लागले. प्राचीन मानवाच्या दृष्टीने हे स्वाभाविक होते.

समन विचारधारा ही कोणा एकाचीच मालकी नाही. जैनांनी आपले तत्वज्ञान स्वतंत्र रूपाने विकसित करत नेले. त्यात कालौघात अनेक भर पडत गेली व तत्वज्ञानाचा विकासही होत राहिला. त्यातही वैचारिक भेद निर्माण झाल्याने दोन मुख्य पंथ निर्माण झाले हा इतिहास आहे. बौद्धांनी पूर्वबौद्ध ही संकल्पना विकसित केली ती इसवी सनाच्या पहिल्या शतकाच्या आसपास. पण ऐतिहासिक दृष्ट्या या संकल्पनेला पाठबळ देणारा एकही पुरावा नाही. बौद्ध धर्म्नाने समन संस्कृतीतील काही विचार स्वीकारले तर काही नाकारत स्वतंत्र विचार दिले या दृष्टीने गौतम बुद्धाचे महत्व निर्विवाद आहे. पण सरळ सिंधू संस्कृतीचे जन्मदाते म्हणवणे हा सत्याचा अपलाप आहे एवढेच.

-संजय सोनवणी 

SBOP Living, A guide to a meaningful life after 55/60

After the rise of globalization, the traditional Indian social system started changing rapidly. People's hopes, aspirations, and dreams, as well as their reasons for grief and worries also changed. Due to liberalization, people started having more money than ever before, and since money is for spending and investing, both ways the money started flowing in lavish purchases and investing in newly emerging profitable sectors. The economy started getting a boost like never before. At the same time, relationships also started changing rapidly. Families became smaller. People became more individualistic. The intimacy and closeness people felt before about family and society started decreasing. As the divorce rate increased, family feuds grew bringing overall discord, and the number of elderly men and women admitted to old age homes also increased. The overall chaotic scenario caused a kind of unrest in overall society. This was a new world and the questions posed by this world were also new, and since philosophers did not work as hard as they should have to find answers to them, this generation did not get a philosophy of purposeful living. We can see the possible consequences of this in the present.

Times have changed now. The challenges elders face are different because social and family norms have changed. The pace of life has increased more than ever. The young generation has also started dreaming independently. They are more eager to handle business and situations in their own way because the old methods do not suit them. So, to avoid misunderstandings and disputes, those who are now approaching the age of 55/60 need a new and consistent philosophy of life, to get a new hope of living, and to be able to spend happily their last days as they wish in a new direction, systematically leaving controls to their successors. Those who have seen the pre- and post-liberalization era needed to remove the mental confusion that occurred in this new world.

There is no shortage of books today that tell how to plan financially for old age, but there was a need to go beyond that and give a philosophy that guides how to spend old age in spiritual happiness to feel fulfilled while following hobbies and choices and living a worry-free and enthusiastic life while distributing the knowledge, skills and expertise with whatever possible monetary help and/or service and warmth they can provide to the needy sections of society. This most important task has been done skillfully by Dr. Sanjay Runwal's book ‘HOW TO LIVE LIFE?: SBOP LIVING FOR LIFE AFTER 55/60’. This book is noteworthy and unique because Dr. Runwal has put forth his practical philosophy through a well-thought-out and self-invented scientific theory.

Happily, this book is neither spiritual nor a guide to financial planning. The author does not claim to be so. This book is written keeping in mind real life. Although this book is written keeping in mind the upper and uppermost middle class and high net worth individuals, it also guides the individuals of the middle class and the not-so-well-off sections who have reached the age of 55/60. Everyone can adopt the path suggested by Dr. Runwal by changing it to fit their own situation. The philosophy is flexible and every person from any group of society can adopt it by adding self-defined goals and ways of their choice to achieve them. This way book becomes a useful guide to all sections of society as everyone belonging to any segment of society can implement it to live a happy life after reaching 55/60 years of age. It is everyone’s inner need to live a purposeful life that can provide  happiness and a sense of fulfillment. The author suggests that those who have not achieved financial stability by that time can also follow the path of SBOP living to some extent or even a little later. If someone reads this book at a young age, they can plan for their later years in advance. This book provides the most needed practical guidance and philosophy for everyone in today's hostile and chaotic world.

SBOP stands for Systematic Blow Out Plan! This systematic blowout not only belongs to blowing money on oneself, but it also belongs to the systematic blowout of earned wisdom, knowledge, skills, and expertise on society to make the world more beautiful and harmonious. Dr. Runwal has invented and coined unique terminologies to theorize his philosophy. This book intends to make our society more social than individualistic. Rather it offers the means through which one can attain the most sought personal joy while caring for the overall society. This is the most beautiful philosophy we the Indians were waiting for that gives a practical roadmap to overall happiness. This is for the society that needs to be transformed into a melodious song. The books guide us to the future where the later years can be spent in purposeful engagement to complete the untouched things one always dreamt of. The message of this book is that all activities should be guided toward self and society-oriented tasks to find a purpose in life.

This is why Dr. Runwal strongly believes that society as a whole should be harmonious by creating a happy individual, and a happy family, and by doing good deeds for others to make a happy society. But the great feature of this book is that Dr. Runwal does not become a philosophist for this but presents his philosophy from a very practical perspective.

Modern sociologists complain that the challenges facing today's dynamic world are different and that people are rapidly becoming individualistic and their social orientation is decreasing. But where was the philosophy to address the emerging challenges before the generation on verge of the retirement? In such a situation, Dr. Runwal convinces us of the need to live for oneself, for one's family, and for society, at least after a certain age. This book provides a philosophy that helps achieve a balance between being social while they are individualistic.  

And this comes out from his personal experiences and experiments he conducted on his life. After retiring from a flourishing business, to find a new purpose for his life, he conducted many experiments on himself, and from that the philosophy of SBOP was born. He developed this philosophy scientifically combining many aspects of his theory together most cohesively and convincingly and has presented it in detail in this book. This is why this book is a valuable guide in the era of globalization.

A must read and to be implemented philosophy- SBOP Living!

-Sanjay Sonawani

HOW TO LIVE LIFE?:SBOP LIVING FOR LIFE AFTER 55/60

Author- Dr. Sanjay Runwal

Published by- Sanjay Runwal Foundation, Pune.

Price- Rs. 499/-

तैमुरलंग आणि बाबर

 

चंगेझझानाच्या रूपाने मंगोलांनी एकंदरीत आशिया खंडातील बव्हंशी भागाची पुरती वाट लावली. अर्थव्यवस्था, समाजव्यवस्था अस्ताव्यस्त झाली. हा सांस्कृतिक आघातही होता. भारत त्याच्या आक्रमणापासून वाचला असला तरी पुढे तैमूरलंगच्या रूपाने भारतावर अजून एक संकट कोसळले.

तैमुरलंग हा तिमुरीद साम्राज्याचा संस्थापक. याचे साम्राज्य मध्य आशिया, पश्चिम आशिया व दक्षिण आशियापर्यंत पसरले होते. याचा पिता तुर्गाई बरलस हा तुर्कांचा नेता होता. आमु आणि सर दरिया नदीच्या दोआबात याचा जन्म झाला. अत्यंत महत्वाकांक्षी असलेल्या तैमुरलंगचे स्वत: लंगडा असूनही आदर्श होते अलेक्झांडर आणि चेंगीझखान. सन १३६९ मध्ये समरकंदच्या मनोल शासकाचा मृत्यू होताच त्याने तेथे सत्ता काबीज करून आपल्या कारकीर्दीची सुरुवात केली. हा अत्यंत क्रूर स्वभावाचा होता. त्याने झपाट्याने आपले हातपाय पसरवायला सुरुवात केली. १३८७ पर्यंत त्याने अझरबैजान, अफगाणिस्तान आणि पर्शिया आपल्या स्वामित्वाखाली आणला. नंतर भारतातील वैभवाचा मोह पडून त्याने भारतावर स्वारी केली. दिल्लीपर्यंत येतांना तो लोकांच्या कत्तली करताच आला. प्रेतांचे ढीग उभारले. दिल्ली तेव्हा तुघलक सल्तनतीच्या अंमलाखाली होती. तो येत आहे हे समजताच तत्कालीन सुलतान महमूदखान दिल्ली सोडून पळून गेला. दिल्ली तेव्हा जगातील श्रीमंत शहर होते. ते तैमुरलंगाने पुरते धुवून काढले.

तो दिल्लीत लुटालुटीचा कार्यक्रम करत असतांनाच अफवा पसरली की त्याचा मृत्यू झाला आहे. त्यामुळे स्थानिक लोकांनी दंगल करून तैमुरच्या सैन्यावर हल्ले चढवायला सुरुवात केली. संतप्त तैमुरने कत्तलीचा आदेश दिला. एक लाखाहून अधिक माणसे मारली गेली आणि त्यांच्या मुंडक्यांचे मिनार बनवले गेले. दिल्ली शहर सडक्या-कुजक्या प्रेतांनी भरले. त्यामुळे रोगराईही पसरली आणि त्यातही लाखो लोक मारले गेले.

भारतातून परत जातांना त्याने येथील असंख्य कारागीरही आपल्यासोबत नेले आणि त्यांचा उपयोग करून समरकंद येथे असंख्य इमारतींची निर्मिती केली. जामा मशीद त्यातीलच एक वास्तू होय. हाही स्वत:ला चंगेझखानाचा वंशज समजत असे. रक्तसंबंधाने नसेलही कदाचित, पण विध्वन्सकतेत आणि कृरतेत तो चंगेझखानाचा वारस शोभेल असाच होता.

याच्याच काळात जवळपास संपूर्ण अफगाणिस्तान मुस्लीम झाला असला म्हणून त्यांचेही नष्टचर्य संपले नाही. तैमुरलंग हा विध्वंसक होता, निर्माता नव्हे. त्याचे साम्राज्य प्रचंड विस्तारलेले असले तरी त्याने समाजहिताची कार्ये कोठेही केलेली नाहीत त्यामुळे तो केवळ उझबेकीस्थानात राष्ट्रीय नायक बनू शकला. इतरत्र मात्र त्याचा तिरस्कारच आढळून येतो. भारतात मोगल सत्तेची पायाभरणी करणारा बाबर त्याचाच वंशज होय.

तैमुरच्या मुलाने, शाहरुखने आपली राजधानी हेरातला हलवली. हेरात हे त्याच्या काळात अर्थ व सांस्कृतिक दृष्ट्या भरभराटीला आले. असे म्हणतात कि मध्य आशिया आणि पर्शियन संस्कृतीचा मिलाफ अफगाणिस्तानात त्याच्या काळात झाला जी पुढे अफगानिस्तानच्या संस्कृतीचा एक अविभाज्य भाग बनली. एका अर्थाने शाहरुखने अफगानिस्तनचा प्रबोधनकाळ आणला. पुढे शंभर वर्षांनी बाबराने हेरातला भेट दिली होती. तो लिहितो कि, “संपूर्ण विश्वात हेरातएवढे सुंदर शहर नाही.” पंधराव्या शतकात तिमुरीदांचा लय झाल्यानंतर पश्चिम अफगाणिस्तान पुन्हा साफाविद घराण्याच्या अंमलाखाली गेले व पुन्हा पर्शियन संस्कृतीचे वर्चस्व स्थापन झाले. हे परिवर्तन विलक्षण आहे.

इतिहासात कोणत्याही सत्ता अमपट्टा घेऊन जन्माला येत नसतात. पंधराव्या शतकापर्यंत तिमुरीद साम्राज्यही विखंडीत झाले. उझबेकीनी मोहम्मद शायबानीच्या नेतृत्वाखाली समरकंद आणि हेरात जिंकून घेतले आणि बुखारा येथे बुखारा खानात स्थापन केली.

सन १५०४ मध्ये बाबरने काबुल येथे स्वतंत्रपणे मोघल सत्ता स्थापन केली. या सत्तेला मोघल सत्ता म्हटले जात असले तरी तुर्की-चगताई बाबराने ही सत्ता तिमुरीदांकडून व त्यांचाच वंशज म्हणून प्राप्त केली होती. चंगेझखानाचा वंशज असल्याचा दावा करत असला तरी तैमुर हा मुळचा उझबेकी असल्याने आणि त्यांनी तुर्की संस्कृतीचा अनुनय केला असल्याने खरे तर मोगल सत्ता हे नामकरण अनैतिहासिक आहे. पण इतिहासातच अनेकदा अनैतिहासिक दावे घुसडले जातात आणि तेच सत्यही मानले जातात याचे हे एक उदाहरण म्हणता येईल. प्रत्येक राजसत्ता आपले मुळ हे कोणत्यातरी प्रसिद्ध ऐतिहासिक व्यक्ती अथवा वंशात शोधते ही एक जागतिक प्रवृत्ती आहे. भारतही त्यात मागे नाही.

थोडक्यात अफगाणिस्तान पुन्हा वेगवेगळ्या सत्तांत विभागला गेला. बाबराचा इतिहासही अफगाणिस्तान आणि भारताच्याही दृष्टीने महत्वाचा आहे. किंबहुना प्रदीर्घ काळ भारत आणि अफगाणिस्तानचा इतिहास जवळपास हातात हात घालून आपल्याला चालतांना दिसतो.

झहिर-अल-दिन मुहम्मद बाबराची कारकीर्द त्याचे जन्मठिकाण फरगना येथुनच सुरु झाली. १४९४ मध्ये तो फरगनातील अक्षीकेन्ट येथे राजधानी करुन सत्ता चालवु लागला तेव्हा तो केवळ १२ वर्षांचा होता. सुरुवातीलाच त्याला बंडाचा सामना करावा लागला पण त्याने अवघ्या दोन वर्षांत समरकंद जिंकून घेतले. सन १५०४ मध्ये काबुल जिंकून त्याने अफगाणिस्तानमध्येही पाय रोवले. पण या डोंगराळ मुलुखातुन त्याला हवे तेवढे उत्पन्न मिळेना. त्याने हेरातच्या सुलतानाशी युती करुन उझबेकीन्शी युद्ध सुरु केले. त्यात पराभव झाल्याने त्याला फरघना आणि समरकंदही गमवावे लागले आणि उझबेकी सैन्याचा पाठलाग चुकवण्यासाठी आणि आश्रय घेण्यासाठी आणि धनासाठी त्यानेही भारतावर लक्ष केंद्रित केले.

त्याने अगदी अल्प सैन्यासह इब्राहिम लोदीचा पानिपतच्या पहिल्या युद्धात पराभव करुन भारतात मुघल (तुर्की) साम्राज्याची पायाभरणी केली. भारतात त्याने अनेक युद्धे केली. त्याची मुख्य राजधानी मात्र काबुल हीच राहिली. पुढे त्याने कंदाहारही त्याने जिंकून घेतले. समरकंद पुन्हा जिंकून घेण्यासाठी त्याने केलेल्या युद्धांत मात्र त्याला अपयश आले. भारतातील राजधानी त्याने आग्रा हीच ठेवली.

शांततेच्या काळात बाबरने आपल्या साहित्य-संगीत व कलाविषयक आवडी जोपासल्या. तो स्वत: उत्क्रुष्ठ कवीही होता. त्याचे “बाबरनामा” हे आत्मचरित्रही प्रसिद्ध आहे. काबुल येथे असतानाच त्याला दारु व अफुचेही व्यसन लागले. त्याचा आग्रा येथे १५३० साली नशेतच पायऱ्या घसरून पडल्याने मृत्यू झाला. तेव्हा तो ४७ वर्षाचा होता. भारतात हिंदुत्ववाद्यांनी बाबराचे चित्रण अत्यन्त एकतर्फी केले असले तरी तो धर्मांध म्हणता येईल असा नव्हता. शिख धर्माचे संस्थापक गुरु नानक यांची त्याने स्वत:हून घेतलेली भेट व त्यांच्याप्रती दाखवलेला आदर हाही एक इतिहासातील अध्याय आहे.

त्याचे प्रेत त्याच्या इच्छेनुसार काबुलला नेवून पुन्हा दफन करन्यात आले. त्याच्यानंतर त्याचा मुलगा हुमायुन तख्तावर बसला. पण त्याला शेरशहा सुरीने भारताबाहेर पळुन जायला भाग पाडले. शेरशहा सुरी हा बिहारमध्ये सत्ता स्थापन केलेला अफगाणी पठान होता. हाही इतिहास रंजक आहे.

-संजय सोनवणी

गझनीचा मोहम्मद आणि मोहम्मद घोरी

 

 

ललितादित्य मुक्तापिडाने अरबांना भारत व अफगाणिस्तानातून हुसकावून लावल्यानंतर जवळपास तीनशे वर्ष भारतावर कोणतेही नवे आक्रमण झाले नाही. अरब काळात तुर्की शाह्यान्च्या ताब्यात गेलेली सत्ता पुन्हा हिंदू शाह्यांच्या ताब्यात आली. कल्लार नामक मंत्र्याने काबुलच्या तूर्की शहाला पदच्युत करत हिंदू शाहीची पुन्हा स्थापना केली होती. पण हिंदू शाही पुढे फार काळ टिकू शकली नाही. कल्लारला  काबुल गमवावे लागले आणि शेवटी गांधारमधील उद्भांडपुरा येथे राजधानी बनवावी लागली. नंतरच्या काळात हिंदू शाही गांधार प्रांतात प्रबळ राहिली असली तरी दक्षिण अफगानिस्तानावरील तिचे वर्चस्व संपुष्टात आलेले होते. दहाव्या शतकात अफगाणिस्तान राजकीय उलथापालथीन्नी ग्रस्त झालेला होता. तत्कालीन काश्मिरी राणी सुगंधा हिने संभवता: ९०३ मध्ये तिने प्रभाकरदेव याच्या अधिपत्याखाली उद्भांडपूरवर स्वारी करायला लावली  आणि शाही सत्ता कमलवर्मनकडे सोपवली.

      या काळात गझनी येथेही हिंदू शाही राज्य करत होती. पण येथील लाविक नामक हिंदू राजालाही तुर्कांनी पराभूत केले आणि तुर्की सस्ता पुन्हा स्थापित केली. दक्षिणेतील हिंदू शाह्यांमुळे अफगाणिस्तानाचे संपूर्ण इस्लामीकरण इतरत्र झाले तसे झपाट्याने होऊ शकले नाही असे इतिहासकार मानतात. जवळपास २०० वर्ष हिंदू शाह्यांनी अब्बासिदांना कडवा प्रतिकार केला. राजकीय अस्थिरता राहिली असली तरी स्वातंत्र्य अंशत: का होईना अनेक काळ उपभोगता आले. क्ल्लार (८४३) ते भिमपाल (१०२६) हा हिंदू शाह्यान्चा काळ अफगानिस्तानाच्या इतिहासात लक्षणीय आहे. यांच्यामुळे अरबांच्या अब्बासीद खलीफातीला भारतावर आक्रमण करण्याची संधीच मिळाली नाही कारण अफगाणी शाह्यांनी त्यांना रोखून धरले.

 

झाबुलीस्तान येथील गझनी येथे जन्मलेल्या महम्मद तुर्कांचा गुलाम असलेल्या सबुक्तीगीन या सेनाधिका-याचा पुत्र होता. तो महत्वाकांक्षी होता. त्याने आपल्या भावाविरुद्ध उठाव करून गझनीचे राज्य मिळवले. ९९८ पासून त्याने लष्करी मोहिमा काढायला सुरुवात केली. ९९९ मध्ये त्याने अफगाणिस्तानवरील सप्फारीद घराण्याच्या सत्तेचा अंतही घडवत बल्ख सहित संपूर्ण अफगानिस्तान ताब्यात आणला. त्याने १००२ मध्ये तुर्की शाहीचा राजा जयपालचा पेशावरजवळ पराभव केला आणि भारतावरील आक्रमणे पुन्हा सुरु झाली. जयपालच्या पराभवानंतर पेशावरपर्यन्तचा प्रांत त्याच्या ताब्यात आला. त्यानंतर त्याने उत्तर भारतावर धनप्राप्तीसाठी अनेक स्वा-या केल्या. पंजाब त्याच्या राज्याला जोडून घेतला. काश्मीरवरचे त्याचे आक्रमण मात्र तत्कालीन दिद्दाराणीने कडवा प्रतिकार केल्याने यशस्वी झाले नाही. ती हयात असेपर्यन गझनीच्या मोहम्मदाला काश्मीर घेता आले नाही. नंतर काश्मीरमध्ये लोहारा घराण्याचे राज्य आले. या घराण्याच्या राजा संग्रामराजानेही त्याचे आक्रमण परतवून लावले व काश्मीर वाचवले असे कल्हनाने राजतरंगिणीमध्ये नोंदवले आहे.

 

पण गझनीच्या मोहम्मदच्या सैन्यात अफगाणिस्तान व वायव्य भारतातील असंख्य हिंदू सैनिक आणि अनेक सेनानीही होते. त्याने सन ९९९ मध्ये त्याच्याविरुद्ध उठाव करणा-या तुर्की बंडखोरांचे बंड तिलक नामक हिंदु सेनापतीला आधिपत्य देवून त्याच्या नेतृत्वाखाली चिरडले असे अबू--बाह्यकी या पर्शियन इतिहासकाराने “तारिक-इ-बाह्यकी” या ग्रंथात नोंदवलेले आहे. त्यामुळे मोहम्मदाच्या भारतावरील स्वा-या या धर्मांधतेतून झाल्या नसून अफगाणिस्तानात उपलब्ध नसलेल्या धनाच्या प्राप्तीसाठी होत्या जे त्याला आपले सैन्य पोसण्यासाठी लागत होते असे जे अनेक इतिहासकार म्हणतात त्यात तथ्य असल्याचे दिसते.

 

अफगाणिस्तान ताब्यात आल्यानंतर त्याच्या भारतावर स्वा-या सुरु झाल्या. ज्य्पालाने आपल्या आधेच्या पराभवाचा बदला घेण्यासाठी पुन्हा गझनीच्या मोहम्मदाशी युद्ध केले. पण त्याचा पुन्हा पराजय झाला आणि त्याने आत्मघात करून घेतला. नंतर त्याचा मुलगा आनंद्पाल सत्तेवर आला. त्यानेही इतर शाह्यांशी युते करून मोहम्मदाला रोखण्याचा प्रयत्न केला पण तो यशस्वी झाला नाही. सन १०१८ मध्ये त्याने मथुरेवर आक्रमण केले. तेथील राजा चंद्र्पालाची त्याने हत्या केली. मथुरेची अमाप लुट करण्यात आली. सन १०२५ मध्ये त्याने सोमनाथवर स्वारी केली. तेथील राजा भीम (पहिला) पळून गेला. सोमनाथाचे मंदिर उद्वस्त केले गेले. सोमनाथ मंदिर व्यापारी वेरावळच्या लगतच असल्याने तेथेही त्याला अमाप लुट मिळाली. सोमनाथवर स्वारी करताना त्याने वाळवंटाचा मार्ग निवडला होता. कारण वाटेत आपल्याला कोणी अडवू नये अशी त्याचे इच्छा होती. पण यामुळे त्याचे बरेच सैन्य ब्भूक आणि तहानेने मारले गेले होते.

 

गझनीच्या मोहम्मदाने भारतातील नगरकोट, ठानेसर, मथुरा, कनौज, सोमनाथ आणि ग्वाल्हेरपर्यंतचे प्रांत जिंकून घेतले. भारतातून त्याने अमाप लुट मिळवली. गझनीच्या महम्मदाच्या हयातीत त्याने आपले राज्य कैस्पियन समुद्र ते समरकंदपर्यंत पसरवले होते. त्याच्या काळात गझनी हे पर्शियन साहित्याचे मुख्य केंद्र बनले. शाहनामा सारखे अद्वितीय इतिहास-काव्य लिहिणारा फिरदौसी त्याचाच आश्रित होता. सन १०१७ मधील त्याच्या गंगेच्या खो-यातील स्वा-यांमुळे अल्बीरुनी या इतिहासकाराला “तारीख-ए-हिंद” हा महत्वाचा ग्रंथ लिहिण्याची प्रेरणा मिळाली. त्याच्या काळात अफगाणिस्तानमध्ये गणित, औषधी, धर्म इ. विषयांवर अध्ययन करण्यासाठी अनेक विद्यापीठे स्थापन करण्यात आली. गझनीच्या मोहम्मदाचे राज्य हे अफगानिस्तानच्या इतिहासाला कलाटणी देणारे ठरले.

 

गझनविद साम्राज्य एकूण १५७ वर्ष टिकले. पुढे सेल्जूक तुर्कांनी गझनीचे साम्राज्य कुरतडायला सुरुवात केली. सन ११५० मध्ये घोरी घराण्याने गझनीचा पाडाव केला आणि आपली सत्ता पसरवायला सुरुवात केली. घोरी हे मध्य अफगानिस्तानातल्या घोर प्रांतातले. त्यांना आधी गझनी राजवटीने १०११ मध्ये हरवले होते. याच ताजिक वंशाच्या घराण्याने अफगाणिस्तानात घोर परगण्यात सर्वप्रथम मशिदी बांधायला सुरुवात केली. या घराण्याच्या मोहम्मद घोरीने ११८६ मध्ये लाहोर जिंकून गझनी साम्राज्याचा समूळ अस्त केला व नवे घोरी युग सुरु केले.

 

घोरी साम्राज्य उत्कर्ष काळात खोरासानपासून बंगालपर्यंत पसरले होते. १२०६ मध्ये मुझ-अल्दिन घोरीची तो नमाज पढत असतांना खोखर टोळीवाल्यांनी झेलम नदीच्या काठी २२ घाव घालून हत्या केली आणि या साम्राज्याला ग्रहण लागले.  १२१५ मध्ये ख्वार्जेम शहाने या साम्राज्याचा अस्त केला. घोरी साम्राज्याच्या मोहम्मदने भारतावर स्वारी करून प्रुथ्वीराज चौहानला पराजित करून दिल्लीवरही सत्ता गाजवली असल्याने उत्तर भारतात पर्शियन भाषा आणि संस्कृतीचा प्रवेश झाला असे मानले जाते. त्याच्यानंतर दिल्लीची सत्ता कुतुबुद्दीन ऐबक या घोरीच्या सेनीनीच्या हाती गेली. किंबहुना या घराण्यानेच मुस्लीम सत्तेचा भारतातील पुढील मार्ग सुकर केला असे मानले जाते.

 

घोरी घराण्याची अफगानिस्तानामधील सत्ता लोकप्रिय नव्हती याचे कारण म्हणजे त्यांनी लादलेले जबरदस्त कर. उत्पन्नाचे मार्ग वाढवन्यासाठी व आपल्या बलाढ्य सेनेला पोसण्यासाठी त्याने आपली लष्करी शक्ती समृद्ध भारताकडे वळवली अन्यथा त्याचेच सैन्य बंड करून उठण्याची शक्यता होती असे इतिहासकार मानतात.

 

-संजय सोनवणी

काश्मीरचा सम्राट ललितादित्य!

 

अरबांना भारतातून हुसकावून लावण्यात काश्मीरचा सम्राट ललितादित्य आणि कनौजचा राजा यशोवर्मा यांनी उघडलेली संयुक्त आघाडी कारणीभूत झाली. आधी ल्लीतादित्याने सिंध व बलुचिस्तानमधील लोकांना अरबांना कसलाही कर देऊ नये असे प्रयत्न सुरु केले. त्यामुळे अरबांच्या आर्थिक नाड्या आवळल्या जाऊ लागल्या. कासीमचा मृत्यू पूर्वीच झालेला होता आणि आता खलिफा आपल्या राज्यपालांमार्फत तेथील कारभार हाकत होता. जुनैद या राज्यपालाचा मृत्यू झाल्यावर तामीम नावाचा राज्यपाल नेमला गेला. त्याने येताच दडपशाहीचे धोरण स्वीकारले. तामीम आपली व्यापारी व लष्करी ठाणी सांभाळून अन्यत्र आक्रमणे करू लागला. मग मात्र ललितादित्याने अरबांविरुद्ध सर्वकष आघाडी उघडली. त्यासाठी यशोवर्मन या कनौजच्या राजाचीही मदत घेतली.

अरब आणि या दोन्ही देशी सत्तांत एवढे भयंकर युद्ध झाले कि तामीमला आपली ठाणी खाली करत पळ काढावा लागला. अरबांचा नाश करत सारे व्यापारी मार्ग आपल्याच हाती आणण्यासाठी एकट्या ललितादित्याने तामीमचा पाठलाग चालू ठेवला. त्याने खैबर खिंडीतून पाठलाग करत अफगानिस्तांच्या भूमीवर तामीमच्या सैन्याचा बिमोड तर केलाच पण तामीमही त्या युद्धात ठार झाला. या युद्धाची तीव्रता एवढी भयंकर होती की या युद्धातून वाचलेले अरब पुन्हा हिंदकडे परतायला नकार देवू लागले एवढे त्यांनी ललितादित्याची धास्ती घेतली.

अफगाणिस्तानातील काबुल व झाबुल येथील राजवटी काश्मीरच्या पूर्वापार मित्र होत्या. त्यांनीहे अरबांचा प्रतिकार केला असला तरी त्यांना मात्र यश मिळाले नव्हते. कोरियन प्रवासी हुएचो याच्या नोंदींनुसार झाबुलीस्तान आणि काबुल-गांधारचे शासक तोखारीस्तानमधुन तेथे स्थलांतरीत झालेले तुर्क होते. तेथील राजा तेगीन खोरासान शहा आणि राजा झिबील यांना ललितादित्याने अप्द्स्थ न करता आपले मांडलिक करून घेतले आणि त्यांचेही सैन्य सोबत घेत काबुल-बामियान मार्गे बल्ख आणि तोखारीस्तानवर (आजचा तुर्कस्थान) स्वारी केली. तेथील अरबी ठाणी उखडून काढली. व्यापारी मार्गांवर आपले वर्चस्व स्थापीत केले आणि अरबांच्या दहशतीमुळे अज्ञातवासात पळून गेलेल्या राजा कुल्तू तोन तार्दुला पुन्हा सत्तेवर आणले व आपला मांडलिक केले. या बदल्यात राजा तार्दूने आपली कन्या ईशानदेवी (हे मूळ नावाचे संस्कृतीकरण आहे) ललितादित्याला विवाहात दिली. तुर्की सेनानी चंकून हा ललितादित्याच्या सेनापतीपदावर नेमला गेला व मध्य आशियायी युद्धतंत्राचा समावेश काश्मिरी सेनेत झाला. त्याचा मुलगा ईशानचंद्र हा ईशानदेवीसमवेत ललितादित्याला सामील झाला. या नातेसंबंधामुळे काश्मिरी कलाशैलीवरही मध्य आशियायी तंत्राचा मोठा प्रभाव पडला. तोखारीस्तानवरील ललितादित्याचा विजय एवढा गाजला कि काश्मीरमध्ये या विजयाची स्मृती साजरी करणारा उत्सव अकराव्या शतकापर्यंत साजरा केला जात होता. अल्बी रुनीने आपल्या किताब अल हिंद या ग्रंथात म्हटले आहे कि राज मुत्ताइ (मुक्तापीड) याने तुर्कांवर मिळवलेल्या विजयाप्रित्यर्थ दरवर्षी एक उत्सव साजरा करत असत.

तोखारीस्थान अशा रीतीने आपल्या अंमलाखाली आणल्यानंतर ललितादित्य मध्य आशियातील समरकंद येथे ससैन्य पोचला आणि तेथूनही अरबांना हुसकावून लावले. आता त्याचे लक्ष गिलगीट-बाल्टीस्तानवर होते. तेथून तिबेटी वर्चस्व हटवणे आवश्यक होते. त्यामुळे त्याने अतिशय दुर्गम असलेल्या हुंझा खो-यातून जाणा-या व्यापारी मार्गावरून थेट गिलगीटमध्ये आपले सैन्य घुसवले. त्थील तिबेटी सेना परास्त करून तेथील पटोला शाही राजाला मांडलिक बनवून बाल्टीस्तानकडे मोहरा वळवला. तेथे तिबेटी सैन्याशी झंझावाती युद्ध करून तेथून त्यांना पळ काढायला भाग पाडले. ललितादित्य तेथून परत सरळ काश्मीरला परतु शकत होता, पण त्याने तसे केले नाही. पळणा-या तिबेटी सैन्याचा पाठलाग करत थेट कारगील गाठले. झोजिला खिंडीचे रक्षण करण्यासाठी तिबेटने मोठे सैन्य ठेवलेले होते. तेथेही धमासान युद्ध झाले. मग ललितादित्याने लेहावर धडक मारत तेथून जाणारे तीन व्यापारी मार्ग स्वत:च्या नियंत्रणात तर आणलेच पण लदाख काश्मीरला जोडला. झोजिला खिंडीच्या मार्गाने तो श्रीनगरला परत आला. म्हणजे पश्चिमेकडील खैबर खिंडीतून जात पूर्वेकडून परत येत एक अवाढव्य भाग आपल्या राज्याला जोडत व्यापारी मार्गावर स्वामित्व प्रस्थापित करणारा हा सम्राट अशोकानंतरचा एकमेव भारतीय सम्राट.

ललितादित्याला व्यापारी मार्गांचे महत्व पुरेपूर समजले होते. ललितादित्याच्या या विजयांमुळे अरब अस्वस्थ तर झालेच होते पण तिबेटही संतप्त झाला होता. दोन्ही सत्ता आता एकत्र येत ललितादित्याविरुद्ध आघाडी उघडायची शक्यता होती. त्यामुळे ललितादित्याने ७३३ मध्ये चीनला एक शिष्टमंडळ पाठवले. त्यात ललितादित्याने संदेश दिला होता कि “आपण स्वबळावर पाचही व्यापारी मार्ग स्वतंत्र केले असून येथे आता कायमस्वरूपी रक्षणाची आवश्यकता आहे. चीनने कायमस्वरूपी लष्करी तळ स्थापन केला तर काश्मीर सर्वतोपरी मदत करेल.” पण अंतर्गत संघर्षात अडकलेल्या चीनने त्याकडे लक्ष दिले नाही. त्यामुळे तिबेटशी पुन्हा ललितादित्याला युद्ध करावे लागले.

चीनने ७३७ नंतर कोरियन सेनानी ली लिन्फू याच्या नेतृत्वाखाली काही लष्करी हालचाली सुरु केल्या पण त्यांना फारसे यश मिळाले नाही. तिबेटनेही गिलगीटशी आपले संबंध पुन्हा प्रस्थापित करावेत यासाठी गिलगिटमधील सुशिलिझी या तिबेटसमर्थक पुढा-याला ख्रि-मा-लोद ही राजकन्याही विवाहात दिली. पण ललितादित्याच्या ठाम लष्करी धोरणामुळे हाही मार्ग फसला.

ललितादित्याने व्यापारी मार्गांवरील स्वामित्वातून येणा-या धनाचा सदुपयोग करत काश्मीरमध्ये अवाढव्य निर्माण कार्ये केली. यात प्रामुख्याने परिहासपूर हे नवे राजधानीचे नगर आणि मार्तंड मंदिराचे बांधकाम आजही भुरळ घालते. निर्माणकार्ये केल्यानंतर ललितादित्याने अर्धा भारत जिंकत आपले लक्ष पुन्हा मध्य आशियाकडे वळवले. चीन-तिबेटमधून होणारा सर्व व्यापार आपल्या स्वामित्वाखाली यावा अशी त्याची इच्छा होती. सोबत मोठे सैन्य घेऊन ललितादित्याने लेहवरून सासेर-ला मार्गाने जात हिमालयीन पर्वतराजी ओलांडत तारीम खो-यातील तक्लमाकनच्या पाण्याचे दुर्भिक्ष असलेल्या अवाढव्य थंड वाळवंटात प्रवेश केला. त्याने बहुदा खोतानही जिंकले. पण गोबीच्या वाळवंटाकडे विजयी प्रवास करत असताना दिशा चुकल्याने म्हणा कि प्राकृतिक कारणाने, ललितादित्य व त्याचे सैन्य त्या अवाढव्य वाळवंटात गायब झाले. त्यांचे पुढे काय झाले हे कोणासही माहित नाही. या महान सम्राटाचा अंत एक रहस्यच बनून बसला.

व्यापारी मार्गांवरील स्वामित्व मिळवणारा, बाहेरही साम्राज्यविस्तार करणारा आणि प्राप्त धनातून असंख्य निर्माणकार्ये करणारा दुसरा सम्राट नंतर झाला नाही. अरबांना काही दशके तरी धाकाखाली ठेवत गिलगीट, बाल्टीस्तान आणि लदाख भारताला जोडणे हे त्याचे महान ऐतिहासिक कार्य. तिबेटचे दोनदा पराभव करत चीनशीही मुत्सद्देगीरीत मात देणारा हा वीर योद्धा. त्याचा शेवटही मध्य आशियातील मोहिमेदरम्यानच झाला. पण भारताबाहेर पडत अन्य प्रदेश पादाक्रांत करणारा हा सम्राट.

- संजय सोनवणी

अरबांचे पलायन!

बोलन खिंडीतून उतरलेल्या मोहम्मद कासीमची धाड अर्थातच सर्व प्रथम देबल बंदरावर पडली. कारण अरब कैदीही तेथीलच तुरुंगात ठेवण्यात आले होते. पण त्याला वाटले होते तेवढ्या सहजपणे सिंधचा राजा दाहीरला त्याला जिंकता आले नाही. बंदर जिंकण्यासाठी तब्बल सात दिवस त्याला संघर्ष करावा लागला. राजपुत्र जयसिंहानेही या युद्धात प्रचंड पराक्रम गाजवला. बंदर जिंकल्यानंतर दाहीरने माघार घेतली खरी पण कासीम सिंधू नदी ओलांडण्याच्या बेतात असताना दाहीरने सर्व शक्ती एकवटून कासीमच्या सैन्यावर अरोर येथे हल्ला केला. येथे मात्र दाहीरचा समूळ पराभव झाला. दाहीरचा शिरच्छेद करण्यात आला. सिंध राज्याचा हा अस्तच होता.

युद्धानंतर दाहीरची पत्नी लाडी हिच्याशी कासीमने जबरदस्तीने विवाह केला तर दाहीरच्या सूर्या व प्रेमल या दोन्ही राजकन्यांना भेट म्हणून खलीफाकडे पाठवून दिले असे चचनामा या तत्कालीन ग्रंथावरून दिसते. दाहीरचा पुत्र जयसिंह मात्र पळून जाण्यात यशस्वी झाला. त्याने आधी कांग्रा राज्यात आश्रय घेतला असला तरी शेवटी काश्मिरनेच त्याला आश्रय देण्याचे धैर्य दाखवले. कासीमचे सिंध-मकरान प्रान्तात अरबांचे बस्तान बसले. देबल बंदर व बोलन खिंडही ताब्यात आल्याने व्यापारी मार्ग अरबांच्या ताब्यात गेले. अर्थात कासीमचे विजय सोपे मात्र नव्हते. त्याला एतद्देशीय सत्तांच्या कडव्या विरोधाला सामोरे जावे लागले.

सिंधमध्ये सत्ता स्थापित केल्यानंतर कासिमने उत्तरेकडे आपला मोहरा वळवला पण मकरानमध्ये (बलोचीस्तान) व उत्तरेकडे मोहरा ओलांडल्यानंतर पख्तुनीस्तानादि भागांतील टोळ्यांनीही अरबांना कसून विरोध तर केलाच पण सिंधमध्ये असतांना जाटांनीही त्याला पुष्कळ उपद्रव दिला. तत्कालीन इतिहासकार अल बालाधुरीनुसार सिंध जिंकल्यावर कासिमने हिंदच्या राजांना इस्लाम स्विकारायचा फतवाच काढला होता. शिवाय त्याने उत्तरेतील राजांविरोधात सैन्यही पाठवले. सौराष्ट्रच्या (वल्लभीचे मैत्रक) राज्याने कासीमशी तह करुन टाकला. मिड लोक तर आधीच शरण आलेले होते. फतव्यांपाठोपाठ कासिमचे दहा हजारांचे सैन्य कनोजकडे वाटचाल करु लागले. कनोजला तेंव्हा राजा हरचंदर राज्य करत होता. त्याला कासिमची शरण येण्याची आज्ञा मिळताच त्याने कडवे उत्तर पाठवले. त्या उत्तरात तो म्हणाला, “वकीलांना कैद करण्याची आमच्यात प्रथा नाही, अन्यथा तुझा माज तुझ्या वकीलांना दंडबेड्या ठोकून उतरवला असता. तू तुझ्या अमीराकडे परत जा आणि त्याला सांग की रणमैदानावरच आमची शक्ती तुला पहायला मिळेल." या उद्दाम उत्तरामुळे कासिमला संताप आला असला तरी त्याच्या सेनापतींची कनौजविरुद्ध काहीही करण्याची हिंमत झाली नाही.

काश्मिरने दाहिरपूत्र जयसिंहाला आश्रय दिला असल्याने त्याने आपला मोहरा काश्मिरकडे वळवणे स्वाभाविकच होते. काश्मिरवर स्वारी करण्यासाठी स्वत: मोहम्मद कासिम खलिफाचीच येथील रजवाड्यांना शरण येण्याची आज्ञा घेऊन निघाला होता. पण तो काश्मिरच्या तत्कालीन सीमांपर्यंतच, म्हणजे पंजाबमधील जालंधरपर्यंतच, पोहोचू शकला. तेंव्हा काश्मिरच्या सीमा जालंधरपर्यंत विस्तारलेली होती. त्याला तेथेच काश्मिरच्या चंद्रापीडाच्या सैन्याच्या कडव्या प्रतिकाराचा सामना करावा लागला. चंद्रापीडाने आपल्या युद्ध कौशल्याने कासिमला तेथेच रोखले आणि त्याला आपली दिशा वळवायला भाग पाडले. काश्मिर जिंकुन घेता येईल आणि काश्मिरच्या राजा चंद्रापीडाने आश्रय दिलेल्या दाहिरचा राजपुत्र जयसिंहालाही पकडता येईल हे कासिमचे दिवास्वप्नच ठरले. अन्यत्र विजयी ठरलेल्या कासिमला तेथे माघार घ्यावी लागल्याने ती मोहिम त्याने तेथेच सोडली आणि तो हिमाचल प्रदेशातील कांग्रा राज्याकडे वळाला. हे राज्य अरब दस्तावेजांत अल-किराज म्हणून उल्लेखले गेले आहे.

तेंव्हा कांग्रा भागात किरा वंशीय राज्यकर्ते राज्य करत होते. कांग्रा राज्यानेही काही काळ जयसिंहाला आश्रय दिला होता, पण तेथील राजाच्या जानकी नामक लंपट बहिणीने त्याला एके रात्री आपल्या जाळ्यात ओढून शरीरसंबंध ठेवले आणि ते पाप उघडकीला येईल या भितीने आपल्या भावाकडे जयसिंहानेच आपल्याशी अतिप्रसंग केला असा आरोप केल्याचे समजताच जयसिंह तेथून कसाबसा सटकला आणि पुन्हा काश्मिरच्या राजाच्या आश्रयाला गेला अशी माहिती चचनामा देतो, पण ही माहिती कितपत विश्वसनीय आहे याबाबत शंका आहे. पण कांग्रावर कासिमने आक्रमण केले हे मात्र खरे. हे छोटे राज्य कासिमच्या आक्रमणासमोर टिकाव धरु शकले नाही. पण कासिमसारख्या बलाढ्य व कूशल सेनानीला सीमेवरच हरवून अन्यत्र वळायला भाग पाडने हे काश्मीरचा राजा चंद्रापीडाचे मोठेच साहसी कार्य होय.

कासीमने मर्यादित का होईना यश मिळवले आहे आणि यापेक्षा तो अधिक काही साध्य करू शकत नाही हे लक्षात येताच सन ७१५ मध्ये कासिमला अरबस्तानात परत बोलावले गेले. नंतर तिकडेच काही काळातच त्याचा मृत्यू झाला. भारतात तो केवळ चार वर्षच राहिला पण येथील उत्तरपूर्व भागातील सामाजिक जीवनाची व राजसत्तांची पुरती नासाडी झाली. त्याचा मृत्युही नेमका कसा झाला याच्या दोन हकीकती आहेत. अल-बालाधुरी म्हणतो की मोहमद कासिम इराकच्या अमीराशी (गव्हर्नरशी) झालेल्या कौटुंबिक झगड्यात मारला गेला तर चचनाम्यानुसार कासिमने दाहिरच्या ज्या सुर्या आणि प्रेमल या दोन कन्यांना बंदी बनवून खलिफाला भेट म्हणून पाठवल्या होत्या त्यांनी खलिफास "आमचा कौमार्यभंग आधीच खुद्द कासिमनेच केला असून उष्टावलेल्या आम्ही तुम्हाला पाठवण्यात आलो आहोत." असे खोटेच सांगितले. त्यामुळे संतप्त झालेल्या खलिफा लेमान बिन अब्द अल मलिकने त्याला गायीच्या चामड्यात शिवून घेऊन गुदमरवून आत्महत्या करायला भाग पाडले. यातील दोन्ही घटनात खरी कोणती हे सांगणे अशक्य आहे, पण नंतर त्या दोघींचे काय झाले याचीही माहिती दुर्दैवाने मिळत नाही.

दाहीरपुत्र जयसिंह कासिम परत जाईपर्यंत तरी काश्मिरमध्येच राहिला असे दिसते. कासिम परत गेल्यानंतर जयसिंहाने आपल्या राज्यात परत जाऊन कासिमच्या आज्ञेनुसार इस्लाम स्विकारुन हुल्लीशाह हे नाव धारण करत खलीफाचा मांडलिक म्हणून आपली सत्ता स्थापित केली. अर्थात खलीफाने जुनैद या राज्यपालाची नियुक्ती केल्यानंतर मात्र जुनैदने त्याच्याशी कुरापत काढून त्याच्याशी युद्ध केले व त्याला जिवंत पकडून नंतर त्याची हत्या केली. अशा रीतिने सिंध प्रांतावर अरबांची सार्वभौम सत्ता स्थापित झाली.

अरबांनी सिंध प्रांताची अतोनात लुट केली याचेही अनेक दाखले आहेत. पण नंतर काश्मीरच्या सत्तापदी ललितादित्य मुक्तापीड हा समर्थ शासक आला. त्याने मात्र अरब आक्रमक हे या भूमीला धोका आहेत हे ओळखले. त्याने अरबांना पळवून लावण्यात त्याने नुसते यश मिळवले नाही तर त्यांचा पाठलाग करत राज्यपाल जुनैदला ठार मारले आणि तुर्कस्थानपर्यंत काश्मीरचे साम्राज्य पसरवले. हा रोमहर्षक इतिहास पुढील लेखात.

-संजय सोनवणी

Like

Comment

Send

Share

अभिजात मराठी

  

 

मराठी भाषा अभिजात आहे की नाही याची चर्चा आपल्याला सोळाव्या शतकापासूनच सुरु झालेली दिसते. “संस्कृत भाषा देवांनी निर्माण केली, मग काय प्राकृत भाषा (म्हणजे माहाराष्ट्री प्राकृत) काय चोरांनी निर्माण केली?” हा प्रश्न  अत्यंत उद्वेगाने संत एकनाथ यांनी विचारला होता. मराठी भाषा स्वतंत्र नसून संस्कृतपासून निर्माण झाली हा दुराग्रह भाषाविद्वानांनीही धरला. एकोणीसाव्या शतकात आर्य आक्रमण सिद्धांतामुळे भारतातील बहुतेक भाषा या संस्कृतोद्भव आहेत व एतद्देशियांना आक्रमक आर्यांची भाषा न पेलल्यामुळे सामान्य लोकांत अपभ्रष्ट संस्कृत म्हणून प्राकृत बोलीभाषा निर्माण झाल्या असा अ-भाषाशास्त्रीय सिद्धांत पुढे आला. भाषाशास्त्राची मांडणी करताना प्राकृत भाषांना मिडल-इंडो-युरोपियन अशी संज्ञा बहाल करत प्राकृत भाषांना दुय्यम स्थान दिले गेले. भाषांचा प्रवाह हा प्राथमिक ओबड-धोबडतेकडून कालौघात सांस्कृतिक परिवर्तनासोबत परिष्कृततेकडे वाटचाल करतो आणि भाषा ही त्या त्या प्रदेशाच्या भुवैशिष्ट्यांमुळे निर्माण होणा-या सामुहिक मानसशास्त्राची उपज असते हे निखळ प्रादेशिक भाषाशास्त्रीय सत्य आर्य आक्रमण सिद्धांत डोक्यावर घेणा-या विद्वानांच्या लक्षात आले नाही. उलट भाषांचा उपयोग सांस्कृतिक दहशतवादासाठी होऊ लागला. संस्कृत ही देवभाषा असून बाकी संस्कृतच्या अपत्यभाषा आहेत हे असत्य लोकांवर बिंबवण्यात भाषिक वर्चास्वतवादी लोक यशस्वी झाले. यामुळे भाषिक न्यूनगंड निर्माण झाला आणि सामाजिक मानसशास्त्र दुय्यम झाले.

आता मराठी भाषेला अभिजात भाषेचा दर्जा केंद्र सरकारने बहाल केला आहे. मराठी सोबतच बंगाली, आसामी, पाली आणि प्राकृत भाषेलाही अभिजात दर्जा दिला गेला आहे. याचेही विश्लेशन गरजेचे असले तरी आपण आधी अभिजात भाषा म्हणजे काय आणि मराठी अभिजात का यावर विचार करूयात.

जीही भाषा स्वतंत्र आहे, कोणात्याही बाह्य प्रभावाखाली तिची निर्मिती झालेली नाही, ज्या भाषेत किमान दीड हर्जार वर्षांपासून लिखित पुरावे उपलब्ध आहेत आणि ज्या भाषेचा प्रवाह सातत्यपूर्ण राहिलेला असून जी मौलिक साहित्य परंपरा दाखवते ती भाषा अभिजात होय.

आजची मराठी भाषा प्राचीन ‘महरठी पाईय’ असे तत्कालीन मराठीत म्हणवणा-या भाषेचा सलग प्रवाह आहे. या शब्दाचे कृत्रिम संस्क्रुत रूप माहाराष्ट्री प्राकृत असे केले गेले. मराठी शब्दांच्या कृत्रिम संस्कृतकरणाचा अट्टाहास मध्ययुगात मोठ्या प्रमाणात बळावल्याने अनेक सांस्कृतिक बाबीही झाकोळल्या गेल्या आहेत. उदाहणार्थ सालाहन किंवा सातवाहन या शब्दाचे केलेले शालिवाहन हे संस्कृत रूप. यामुळे शक संवत्सराची स्थापना करणारे शालिवाहन कोण हा प्रश्न दीर्घ काळ अनुत्तरीत राहिला होता हा इतिहास आहे. असे अनेक गोंधळ या भाषिक अपप्रवृत्तीमुळे झालेले आहेत ज्याचे निराकरण अद्याप व्हायचे आहे.

संस्कृत भाषा अन्य सर्व भारतीय भाषांपेक्षा प्राचीन आहे काय? या प्रश्नाचे स्पष्ट उत्तर आहे की नाही. संस्कृत  भाषेचा जन्म इसपू पहिले शतक ते इसवी सनाचे दुसरे शतक या तीनशे वर्षांच्या काळात प्राकृत भाषांवर संस्कार करत क्रमश: झाला. याचे पुरावे आपल्याला प्राचीन नाण्यांवरील व शिलालेखातील भाषेतून मिळतात. वेदांची भाषा आणि संस्कृत भाषा एकच असाही थोर गैरसमज समाजात आहे., वास्तव हे आहे की या दोन्ही भाषा सर्वस्वी भिन्न आहेत. पाणिनी आपल्या अष्टाध्यायी या व्याकरणात वैदिक भाषेचा उल्लेख ‘छांदस’ असा करतो तर संस्कृतचा उल्लेख फक्त ‘भाषा’ असा करतो. वैदिक भाषा संकरीत असून त्यात अवेस्त्याची प्राचीन पर्शियन  भाषा आणि प्राचीन प्राकृत भाषांचा संकर झालेला आहे. एवढेच काय, संस्कृत भाषाही प्राकृत भाषांवर संस्कार करत कृत्रिमरित्या तयार करण्यात आलेली आहे.

या संदर्भात जे. ब्लॉख यांनी १९१४ साली लिहिलेल्या “फॉर्मेशन ऑफ मराठी लँग्वेज’ या पुस्तकात फार महत्त्वाची निरीक्षणे नोंदवलेली आहेत. थोडक्यात ती अशी : ऋग्वेदाच्या प्राचीन संपादकांनी अन्य बोलीभाषांना आत्मसात करत अथवा त्यापासून उधारी करत ऋग्वेदाची वैशिष्ट्यपूर्ण भाषा घडवली आहे. (पृ.२) मराठी ही सरळ महाराष्ट्री प्राकृताशी नाते सांगते. अन्य प्राकृत भाषांचा प्रभाव नगण्य आहे. मराठीचे ध्वनिशास्त्र गुंतागुंतीचे व अन्य आर्यभाषांपेक्षा स्वतंत्र आहे. (पृ ४५), अनेक प्राकृत घाट संस्कृतात घुसले आहेत. संस्कृत ही स्वतंत्र भाषा नसून मिश्र भाषा आहे. (पृ. ४८) हेमचंद्र ज्यांना अपभ्रंश भाषा म्हणतो त्या भाषांचा मराठीशी काहीही संबंध नाही तर मराठीचा संबंध थेट प्राचीन माहाराष्ट्री प्राकृताशीच आहे. (पृ. ३०-३१) प्राकृत म्हणजेच महाराष्ट्री प्राकृत. शौरसेनी, मागधी, अर्धमागधी वगैरे अन्य प्राकृत भाषा दुय्यम आहेत. मराठीचा पाया स्थानिक वैशिष्ट्यपूर्ण प्राचीन बोलींचा आहे जो अन्य भाषांत समांतरपणे आढळत नाही. (पृ.३२) सातवाहन काळात स्थानिक प्राकृत राजभाषा व साहित्यभाषा बनली व तिला वैभव आले. भारतातील कोणतीही भाषा कोणावर लादली गेल्याचे भाषाशास्त्रीय उदाहरण मिळत नाही. (पृ. ४४). मी येथे ब्लॉख यांनी दिलेली अत्यंत थोडकी उदाहरणे घेतली आहेत, पण ती मराठी भाषेच्या स्वतंत्र वास्तवावर प्रकाश टाकण्यास पुरेशी आहेत.

खुद्द ऋग्वेदात अनेक प्राकृत प्रयोग आलेले आहेत. किंबहुना प्राकृत आणि अवेस्तन शब्दांचेच सुलभ ध्वनीबदल करीत वैदिक संस्कृत व नंतरचे संस्कृत बनले आहे. अहुरऐवजी असुर, मिथ्रऐवजी मित्र अशी अवेस्तन शब्दांचे ध्वनीबदल केल्याची असंख्य उदाहरणे देता येतील. इंद्रऐवजी इंद, वृंद ऐवजी वुंद असे मूळचे प्राकृत प्रयोग ऋग्वेदात जसेच्या तसेच राहिलेले आहेत. व्याकरणाचा पायाही प्राकृतच असल्याचे अनेक उदाहरणांवरून आढळून येते. उदा. देवास:, सत्यास: ऐवजी देवा:, सत्या: इ. खरे तर ऋग्वेदाची भाषा अवेस्तन (प्राचीन पर्शियन) आणि भारतातील स्थानिक प्राकृत यांचे मिश्रण आहे. एवढेच नव्हे तर ऋग्वेदातील ६% शब्द द्रविड व मुंड भाषेतून वैदिक छांदस भाषेत उधार घेतलेले आहेत. “भाषांचा उगम” या माझ्या पुस्तकात मी संस्कृत भाषा इसपू पहिले शतक ते इसवी सनाचे दुसरे शतक या काळात कशी क्रमश: विकसित होत गेली हे ग्रांथिक, शिलालेखीय व नाणकशास्त्रीय पुराव्यांवरून साधार दाखवले आहे. त्या दृष्टीने संस्कृत हीच आधुनिक भाषा ठरत असून प्राचीन प्राकृत भाषांवर संस्कार करत ही नवी भाषा बनवलेली आहे. परंतु ती आधुनिक असूनही तिला अभिजात दर्जा आणि ज्यापासून ती बनली त्या महाराष्ट्री प्राकृताला व त्या भाषेची थेट वंशज असलेल्या मराठीला मात्र आजवर अभिजात दर्जा नाकारणे हे कर्मदरिद्रीपणाचेच नव्हे तर भाषाशास्त्रीय दृष्टिकोनही नसल्याचे निदर्शक होते.

त्यामुळे संस्कृत भाषा अपभ्रंश स्वरूपात येऊन प्राकृत (पाअड) भाषा बनल्या हे इंडो-युरोपीय भाषा सिद्धांत मांडणाऱ्या या पाश्चात्त्य व एतद्देशीय संस्कृतनिष्ठ विद्वानांचे मत टिकत नाही. उलट मूळ प्राकृत शब्दांचेच उच्चारसुलभीकरण करीत संस्कृत विकसित होत गेली हे बुद्धिस्ट हायब्रीड संस्कृत ग्रंथ, शिलालेखीय ते नाण्यांवरील भाषेतून सिद्ध होते. महाराष्ट्री प्राकृतात हालाचा ‘गाथा सतसई’ हा अनमोल काव्यसंग्रह जसा उपलब्ध आहे तसेच ‘अंगविज्जा’ हा तत्कालीन समाजजीवनावर प्रकाश टाकणारा इसवी सनाच्या पहिल्या शतकातील गद्य ग्रंथही उपलब्ध आहे. या भाषेतील शब्द व व्याकरण पूर्णतया स्वतंत्र असून ते संस्कृताचे रूपांतरण नव्हे. समजा तसे असते तर या प्राकृत शब्दांआधीचा त्यांच्या मूळ संस्कृत स्वरूपाचा लिखित अथवा शिलालेखीय पुरावा अस्तित्वात असला असता. पण अगदी वैदिक धर्माचे आश्रयदाते असलेल्या शुंग काळातील शिलालेखही स्वच्छ प्राकृतात आहेत. ‘गाथा सप्तशती’चे संपादक स. आ. जोगळेकरांनाही सातवाहनांनी केलेल्या यज्ञांचे वर्णन प्राकृतात कसे, हा प्रश्न पडला होता व त्यांनी या ग्रंथाच्या प्रस्तावनेत तो नमूदही केला. शुंगांच्याही अश्वमेध यज्ञाचे वर्णन प्राकृतात आहे. मुळात जी भाषाच अस्तित्वात नव्हती त्या संस्कृत भाषेत त्यांचे वर्णन कसे करणार? आणि मग संस्कृत शब्दांचे अपभ्रंश म्हणजे प्राकृत असा अर्थ पुराव्यांच्या अभावात कसा काढता येईल? संस्कृत भाषा व तिचे पाणिनीकृत व्याकरण गुप्तकाळात सिद्ध झाले. तिसऱ्या शतकानंतर मात्र आधी द्वैभाषिक (प्राकृत लेख व त्याचा संस्कृतमधील अनुवाद) व नंतर संस्कृत शिलालेख/ताम्रपटांचा विस्फोट झालेला दिसतो हे येथे लक्षात घ्यायला पाहिजे. असंख्य प्राकृत ग्रंथांची भाषांतरे अथवा छाया याच काळात झाल्या. गुणाढ्याच्या ‘बृहत्कथे’चेच काय पण “प्राकृतप्रकाश” (मूळ नाव- पाअड लख्खन सुत्त) या वररुचिकृत प्राकृत व्याकरणाचाही भामहकृत संस्कृत अनुवाद झाला. याचे कारण संस्कृत ही ग्रंथव्यवहाराची मुख्य भाषा बनली असली तरी प्राकृतातही समांतरपणे विपुल ग्रंथनिर्मिती होतच राहिली, त्यामुळे प्राकृत व्याकरणाचाही अभ्यास गरजेचा बनला.

 

मराठीचे आज उपलब्ध असलेले आद्य व्याकरण इसवी सनापूर्वी दुस-या शतकातच लिहिले गेले, म्हणजेच मराठी भाषा त्याच काळात प्रगल्भ झालेली होती. ती बोलण्या-लिहिण्यात त्याच्याही खूप पूर्वीपासून असणार हा अंदाज आपण सहज बांधू शकतो. मराठी भाषेत रामकथेवरील विमल सुरीकृत आद्य महाकाव्य ‘पउमचरीय” इसवी सनाच्या पहिल्या शतकातच लिहिले गेले. याच काळातील हाल सातवाहनाने संपादित केलेली गाहा सतसई, नंतरच्या कालखंडात लिहिले गेलेले अंगविज्जा, लिलावइ, वासुदेव हिंडी, समराइच्च कहा, महाकाव्य गौडवहो सारखे असंख्य ग्रंथ हे मराठीचे वैभव आहेत. तेराव्या शतकानंतर उदयाला आलेले संतसाहित्य हे मराठी भाषेच्या विकासातील कळस आहे.  जिवंत भाषेप्रमाणे आपली मराठी कालौघात विकसित होत आजच्या स्वरुपापर्यंत पोचली आहे. बावीसशे वर्षांपूर्वीच्या सातवाहन कालीन मराठीतील असंख्य शब्द आजही आपल्या नित्य बोलण्यात असतात ही बाब भाषेच्या सातत्याचे फार मोठे लक्षण आहे.

 

मराठी अभिजात ठरल्याचे लाभ काय हा एक प्रश्न सातत्याने विचारला जाऊ लागला आहे. मराठी अभिजात ठरणे म्हणजे ती स्वतंत्र भाषा आहे हे अधिकृतरीत्या मान्य होणे. भाषिक न्यूनगंड हा मानवी समुदायाचे मानसिक शोषण करणारा असतो. भाषिक वर्चस्वतावादापासून सुटका होणे आणि आपली भाषा ही आपल्याच पूर्वजांची निर्मिती आहे ही जाणीव वेगळा आत्मविश्वास आणि आत्मसन्मान निर्माण करणारी असते. यामुळे केंद्र सरकार अनुदान देईल, भाषेचा अभ्यास वाढेल, मराठी भाषकांकडे तुच्छतेणे पाहणे कमी होईल अशी अपेक्षा असली तरी शेवटी भाषा ही सामुदायिक निर्मिती असल्यामुळे मराठी भाषेचे वैभव दिगंत वाढवण्यासाठी मराठी भाषकांनाच कंबर कासावी लागणार आहे.

 

केंद्र सरकारने प्राकृत भाषेलाही अभिजात दर्जा दिला आहे हे अनाकलनीय आहे. कारण प्राकृत नावाची कोणतीही भाषा नसून माहाराष्ट्री, शौरसेनी, कशूर, पैशाची, मागधी, अर्धमागधी, गांधारी इ. या पुरातन प्रादेशिक लोकभाषांना एकत्रित रीत्या प्राकृत म्हटले झाते. या भाषा लोकांमधून प्रदेशनिहाय सामुदायिक मानसिकतेतून निर्माण झालेल्या असल्याने त्यांना एकत्रित रीत्या  ‘प्राकृत’ (प्राचीन पाइय अथवा पाअड) असे म्हटले जाते.  मराठी भाषा म्हणजेच माहाराष्ट्री प्राकृत तर बंगाली भाषा ही मागधी व अर्धमागधीचा संकर असलेली प्राकृत. हिंदी भाषा शौरसेनी प्राकृतची वर्तमान अवस्था होय. पाली भाषा ही अर्धमागधीवर संस्कार करत तयार करण्यात आली तर संस्कृत भाषा ही पाली भाषेचीच पुढची, अधिक परिष्कृत अवस्था आहे. पाली भाषेला व मराठी, बंगाली आणि आसामी भाषेला अभिजात भाषेचा दर्जा दिला हे उत्तमच, पण प्राकृत नावाची कोणतीही स्वतंत्र भाषा या देशात नसताना तिलाही अभिजात दर्जा दिला आहे. एक तर हा केंद्र सरकारने अज्ञानाने केलेला विनोद आहे अथवा सर्वच प्राकृत भाषांना एकत्रितरित्या अभिजात भाषांचा दर्जा दिलेला आहे. सर्वच प्राकृत भाषांना त्या प्राचीन आणि स्वतंत्र असल्याने अभिजाततेचा दर्जा असायलाच हवा, बंगाली, आसामी वगैरे प्रादेशिक भाषा या प्राचीन प्राकृत भाषांतूनच आलेल्या असल्याने त्या अभिजातच होत यात शंका नाही, पण याबाबत काहीही स्पष्टता नसल्याने या निर्णयात काहीतरी गफलत आहे हे निश्चित. पण अर्थात सरकार वेळ मिळेल आणि राजकीय गरज असेल तर यावर विचार करेल.

 

सध्यातरी मराठी बांधवानी भाषिक न्युनगंडातून सुटका मिळाली याचा आनंद साजरा करून आपली भाषा अजून कशी सशक्त होईल, आपल्या भाषेत कशी अधिकाधिक ज्ञाननिर्मिती होईल याकडे जोमाने लक्ष पुरवावे. आणि शेवटी, अभिजात भाषा म्हणजे अभिजनांची भाषा नव्हे तर जीही भाषा स्वतंत्र असते व जिच्यात किमान दीड-दोन हजार वर्षांचा निरंतर मौलिक साहित्य निर्मितीचा इतिहास असतो तीच भाषा अभिजात भाषा असते आणि मराठी भाषा या निकषांवर टिकली आहे हे सार्वकालिक सत्य आता केंद्र सरकारनेही मान्य केले आहे हे आपल्या दृष्टीने फार महत्वाचे आहे.

 -संजय सोनवणी