आर्यवंशाची मोहिनी

Oct 5, 2014, 12.43AM IST(MAHARASHTRA TIMES)

0

संजय सोनवणी

आर्य नेमके कोण? हा प्रश्न अजून चर्चेचा विषय आहे. मात्र आर्यांना भारतीय ठरवत, दिल्ली युनिव्हर्सिटीच्या संस्कृत विभागाने आता हा प्रश्न निकालात काढण्याचा प्रयत्न सुरू केला आहे. त्या निमित्ताने आर्यसिद्धांताचा घेतलेला मागोवा.

एकोणिसाव्या शतकात जर्मन पंडीत म्यॅक्समुल्लर याने संस्कृत व युरोपिय भाषेतील काही साम्ये पाहून आर्यभाषा बोलणारा आर्यवंश हा सिद्धांत मांडला. भारतातील दरिद्री आणि अज्ञानी लोक एवढ्या सुंदर भाषेचे निर्माते असूच शकत नाहीत, या वांशिक अहंकारातून त्याने या भाषेची निर्मिती मूळ युरेशियात झाली असून तेथून या भाषा बोलणारे लोक गटागटाने जगभर (भारतातही) विखुरले असावेत असे प्रतिपादन केले. यात जर्मन वंशश्रेष्ठत्वाचा अर्थातच मोठा भाग होता. या सिद्धांतातील वांशिक भाग म्यॅक्समुल्लरने नंतर क्षमा मागत मागे घेतला असला, तरी आर्य वंशवादाच्या विस्फोटाची परिणती जर्मनीत काय झाली, हे सर्वांना माहीत आहे. भारतातील वैदिकही पूर्वी या सिद्धांताने शेफारुन जात, आपली मुळं पार आर्क्टिक प्रदेशातही हिरिरीने शोधू लागले होते. तेंव्हा सिंधुसंस्कृती सापडलेली नव्हती. ती सापडल्यानंतर वैदिक विद्वानांचं अस्वस्थ होणं स्वाभाविक होतं. सिंधुसंस्कृती उध्वस्त करणारे आक्रमक वैदिक आर्य ते सिंधुसंस्कृतीचे निर्माते वैदिक आर्य अशा कोलांटउड्या कोणत्याही पुराव्याच्या अभावात ते हिरिरीने सांगू लागले. अलीकडे आर्य हे भारतातीलच व ते येथून संस्कृतीप्रसारासाठी जगभर गेले, असं सांगायची फॅशन आलेली आहे. श्रीकांत तलागेरी हे या गटाचे अध्वर्यू आहेत.

युरोपियन विद्वानांनी अलीकडे जरी वांशिक अर्थाने नाही, तरी युरो-भारतीय भाषागटाच्या नावाखाली या सिद्धांताची पाठराखण केलेली दिसते. या सिद्धांतानुसार युरो-भारतीय भाषा बोलणारे लोक पुरातन काळी दक्ष‌णि रशिया, मध्य आशिया किंवा काळ्या समुद्राच्या परिसरात राहत होते व तेथून ते इसपू २००० पासून स्थलांतर करत युरोप व दक्ष‌णि आशियात प्रवेशले. या सर्व युरो-भारतीय भाषांतील काही वरकरणी समान शब्द व व्याकरणाचे काही नियम हा मुख्यत: या सिद्धांताचा आधार. तर ऋग्वेदाचाच आधार घेत तलागेरी हे वैदिक आर्य हरियाणातून पश्चिमेकडे सरकत आधी इराण आणि पुढे युरोपात गेले, असं प्रत‌पिादन करत असतात. या दोन्ही सिद्धांतामागील राजकीय व सांस्कृत‌कि वर्चस्वतावादाच्या कारणांकडे वळण्याआधी मुळात या सिद्धांतात किती तथ्य आहे हे पाहिलं पाहिजे.

युरोपियन विद्वानांचा मुख्य भर आर्य हे दक्ष‌णि रशियातील असून अंड्रोनोवो संस्कृतीचे संस्थापक होते, असं मानण्यावर आहे. याची कारणं म्हणजे तेथे सापडलेली रथ व अश्वांची इसपू २००० मधील दफनं. ऋग्वेद, अवेस्ता व मितान्नी लोकांच्या पुरातन (इसपू १४००) लेखनात अश्व आणि आ-यांच्या रथांचे उल्लेख असल्याने अंड्रोनोवो संस्कृतीचे निर्माते आर्यच असले पाहिजेत, एवढाच या निष्कर्षामागील आधार. दुसरा कोणताही लिखित पुरावा नाही. मितान्नी व हट्टी लोकांमधील इसपू १४५० मद्ध्ये झालेल्या एका तहनाम्यात इंद्र, वरुण, मित्र, नासत्य या देवतांची नांवे 'इंदारा, उरुवनास्सिल, मिथरास्सिल आणि नाशतानिया' या रुपात अवतरतात, म्हणजे आर्य हे मेसोपोटेमियापर्यंत तोवर पसरुन तत्कालीन हुर्रीयन संस्कृतीत मिसळून गेले होते असाही दावा केला जातो. प्रत्यक्षात हुर्रीयन भाषा ही सेमेटिकही नाही की युरोभारतीय गटातीलही नाही. ती उर्गातिक भाषा आहे, असे भाषाविदच म्हणत असतात. ही नावं खरं पाहिलं तर प्राकृत भाषारुपांशी जुळतात, संस्कृत नव्हे, हे सहज लक्षात येईल. येथे हे लक्षात घेतलं पाहिजे की इंद्र-वरुण-मित्र ही दैवतं वैदिक अथवा झत्रुष्ट्रीय धर्म निर्माण होण्यापुर्वीपासून आशियायी प्रदेशात अस्तित्वात होती व तीही असूर म्हणून! शिव हा अस्सीरियन साम्राज्यात सिब म्हणून ओळखला जात होता. या भागातील विविध मानवी समूहांनी या देवतांची नावं कायम ठेवत त्यांना वेगवेगळी चरित्रं दिली. उदा. पर्शियनांनी वरुणाला देव मानलं, तर इंद्राला असूर. वैदिकांनी आधी दोघांना असूर मानलं, तर नंतर देव. नंतर कालौघात शिव वगळता त्या देवतांचं अस्तित्वही लोप पावलं. तत्कालीन जगात असूर संस्कृती प्रबळ होती, हे डॉ. मालती शेंडगे यांनी सप्रमाण दाखवून दिलं आहे.

अस्सीरियन भाषा ही सेमेटिक गटातील असून तिचा वैदिक-अवेस्तन भाषेशी संबंध नसतानाही केवळ भौगोलिक निकटतेमुळे या देवतांचा प्रसार झाला. त्यासाठी आर्य भाषागटांच्या विखुरण्याची गरज नाही. महत्वाचं असं की अंड्रोनोवो संस्कृतीतील ज्या चाकांच्या आ-यांच्या रथांचा व अश्वांच्या दफनाचा पुरावा दिला जातो आणि त्यांच्यामुळेच युद्धरथ व घोडे आशिया व युरोपात पसरले असं सांगितलं जातं, त्यांच्या मुळावरच घाव घालणारा पुरावा २००९ मद्धे चीनमधेच सामोरा आला आहे. तेथे लुयोंग प्रांतात आ-यांच्याच रथांची व अश्वांची तब्बल २० दफनं मिळाली असून तेथीत रथही आ-यांच्या चाकांचेच आहेत. च‌निी भाषा अथवा लोक कोणत्याही अंगाने युरो-भारतीय नाहीत वा तिकडे अंड्रोनोवो संस्कृतीचे लोक गेलेले नाहीत, हे येथे लक्षात घेतलं पाहिजे. 

म्हणजे अत्यंत दुर्बल भाषिक सिद्धांतावर संपूर्ण 'आर्य' अथवा 'आर्यभाषा' सिद्धांताची मांडणी करणं किती चुकीचं होतं, हे लक्षात येईल. खरंतर ऋग्वेद अथवा अवेस्त्यात आर्य हा शब्द वंशवाचकही येत नाही किंवा ते मूळचे अन्य ठिकाणचे लोक होते, असे पुसटसेही उल्लेख नाहीत. जे भाषिक साम्य आहे, ते फक्त अवेस्ता आणि ऋग्वेदिक भाषेत आहे व तेही सर्वस्वी नाही. दोन्ही धर्मातील देवता व कर्मकांडंही वरकरणी समान आहेत. अवेस्त्यात असूर (अहूर) हा आदरार्थी आहे, तर ऋग्वेदात त्याचा प्रवास आदरार्थाकडून अवमानार्थाकडे झाला आहे. अवेस्त्यात इंद्र हा दुय्यम देव (अवेस्तन भाषेत देव म्हणजे दुष्ट) आहे, तर वरुण हा पूजनीय १०१ असुरांपैकी (असूर म्हणजे श्रेष्ठ) एक आहे. वैदिकांनी मात्र या दुय्यम देवता-असुरांना आपल्या साहित्यात श्रेष्ठ स्थान दिलेलं आहे.

पण ही साम्य आहेत ती आर्यांच्या स्थलांतरामुळे नाहीत, हे भारतीय वैदिक विद्वान मान्य करायला कचरतात. ऋग्वेदाचा बव्हंशी भाग हा अफगाणिस्तानातील हेल्मंड (मूळ नांव अवेस्तन हरहवती...संस्कृत सरस्वती) नदीच्या काठावर लिहिला गेला. अवेस्त्याचा भूगोलही दक्ष‌णि अफगाणिस्तान हाच आहे. अनेक अवेस्तन राजे, खुद्द झरत्रुष्ट्राचेही उल्लेख ऋग्वेदात आहेत. याचं कारण म्हणजे दोघांतील भौगोलिक निकटता.

पण राजस्थानातील घग्गर नदी म्हणजेच ऋग्वेदातील सरस्वती असा दावा करत भारतीय वैदिक विद्वान घग्गर नदीच्या काठावरील हजारावर सापडलेली सिंधू संस्कृतीची स्थानं म्हणजे वैदिक आर्यांचीच निर्मिती, असे दावे करत असतात. मायकेल ड्यनिनोसारखे हिंदुत्ववादी विद्वान या सिद्धांताला समर्थन देतात. परंतु घग्गर नदीच्या खो-यात जपानी व ब्रिटिश संशोधकांनी केलेल्या भूशास्त्रीय संशोधनात घग्गर ही वैदिक सरस्वती असूच शकत नसल्याचे विपुल पुरावे समोर आलेले आहेत. घग्गर नदी ही गेल्या दहा हजार वर्षांपासून मान्सुनवर अवलंबून असलेली सामान्य नदी होती, हिमालयातून तिला कधीही जलपुरवठा होत नव्हता, हे आता सिद्ध झालेलं आहे. इतकंच नव्हे तर घग्गरला यमुना व सतलज नद्या मिळायच्या, पण त्या पन्नास हजार वर्षांपूर्वी...तदनंतर नव्हेत. त्यामुळे ऋग्वेदातील सामर्थ्यसंपन्न देवतेसारखी 'अंबितमे' मानली गेलेली, हिमालयापासून उगम पावलेली सरस्वती घग्गर नव्हे. शिवाय वैदिक विद्वान 'उपग्रहीय चित्रांमुळे हरवलेली सरस्वती सापडली...' असा दावा करत असतात. प्रत्यक्षात घग्गर कधीही हरवलेली नव्हती. ती आजही मान्सुनमध्ये वाहती नदी आहे...तिला १९८८ ते २०१३ पर्यंत आठ मोठे पूरही आल्याची नोंद आहे. मग जे हरवलंच नव्हतं ते कसं सापडेल? उलट अवेस्त्यातील हरहवतीची वर्णनं आणि ऋग्वेदातील सरस्वतीची वर्णनं एकसारखी आहेत, हा योगायोग नाही. वैदिक विद्वानांनी हिडेकू मेमेकू, गिसन, तोशिकी ओसाडा, पिटर क्लिफ्ट, संजीव गुप्ता यांसारख्या भूशास्त्रसंशोधकांनी केलेली घग्गरच्या पात्रावरील संशोधनं वाचायचे कष्ट घेतले पाहिजेत.

आर्यसिद्धांत मुळात जर्मन वंशश्रेष्ठत्वतावादातून निर्माण झाला. वैदिक विद्वानांनी आपलं वर्चस्व निर्माण करण्यासाठी तो उचलला. अवेस्ता व वेदांचे निर्मातेही आर्य नव्हते. ऋग्वेद व वैदिक धर्म दक्ष‌णि अफगाणिस्तानातून उत्तर भारतात धर्मांतरांच्या प्रक्रियेतून पसरला याचे अगणित पुरावे उपलब्ध आहेत. त्यासाठी कोणताही आर्यभाषिक अथवा वांशिक गट समूहाने भारतात आला किंवा भारतातून बाहेर गेला असं मानणं, म्हणजे जागतिक सांस्कृतिक इतिहासाची हत्या आहे. उलट सेमेटिक संस्कृती पुरातन असल्याचे इसपू २६०० पासूनचे लिखित पुरावे आहेत. तसे आर्यसिद्धांताला बळ देऊ शकतील असे तुटपुंजेही पुरावे नाहीत. आहेत ते अंदाज आणि अंदाजांवर सांस्कृत‌कि इतिहास रचणे आणि इसपू ७००० (मेहेरगढ) पासून सुरू झालेल्या सिंधुसंस्कृतीवर निर्माते म्हणून दावा करणे, हा निखळ वेडेपणा आहे. भारतीय समाजाची फसवणूक आहे.